Onderneming en omgeving

Transcriptie

1 Studiehandleiding Onderneming en omgeving Basiskennis economie voor het hoger onderwijs Dr. R. Schöndorff Drs. J.F.B. Pleus Dr. C.A. de Kam Boek studiehandleiding.indb I :00

2 redactie Tekst Support, Amsterdam vormgeving Studio Imago, Amersfoort omslagontwerp Studio Pietje Precies, Hilversum opmaak Studio Imago, Amersfoort tekeningen Studio Imago, Amersfoort Studio Assist, Utrecht ThiemeMeulenhoff ontwikkelt leermiddelen voor: Primair Onderwijs, Algemeen Voortgezet Onderwijs, Beroepsonderwijs en Volwasseneneducatie en Hoger Beroepsonderwijs. Meer informatie over ThiemeMeulenhoff en een overzicht van onze leermiddelen: of via onze klantenservice (088) ISBN Zevende druk, eerste oplage, 2011 ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2011 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16 Auteurswet j het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl., dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp ( Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Voor meer informatie over het gebruik van muziek, film en het maken van kopieën in het onderwijs zie De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden. Deze uitgave is voorzien van het FSC-keurmerk. Dit betekent dat de bosbouw voor het gebruikte papier op een verantwoorde wijze heeft plaatsgevonden. II Boek studiehandleiding.indb II :00

3 Woord vooraf We zijn voortgegaan op de weg de algemene economie niet als vak op zichzelf te zien, maar als dienstbaar aan het beroepsprofiel van de opleiding dat meestal in de vorm van projecten tot uitdrukking wordt gebracht. Omdat de voorkennis van studenten op het gebied van de algemene economie zeer verschillend is, biedt deze methode een tekst die van weinig of geen voorkennis uitgaat, maar die toch snel ter zake komt. In latere jaren kan afhankelijk van de richtingkeuze dieper op bepaalde onderwerpen ingegaan worden. Vanwege het feit dat de beschikbare contacturen onder druk staan, is gekozen voor een aanpak die zelfwerkzaamheid van de student mogelijk maakt en stimuleert. De methode speelt wat de inhoud betreft in op deze ontwikkelingen door de algemeen economische verschijnselen te presenteren als omgevingsfactoren voor de onderneming. Daartoe is aansluiting gezocht bij de hoofdlijnen van de theorie van het strategisch management. De onderneming en haar participanten (de ondernemingsleiding, werknemers, aandeelhouders, banken, leveranciers, afnemers en overheid) zijn ingebed in een maatschappelijke context, de omgevingsfactoren. We noemen: de concurrentieverhoudingen, de economische situatie, de invloed van het overheidsbeleid, de rol van werknemers- en werkgeversorganisaties, de economische orde, het milieu als randvoorwaarde en de betekenis van het buitenland. Het spreekt vanzelf dat de ingrijpende gebeurtenissen op het economische en financiële vlak die deze jaren kenmerken, in alle hoofdstukken tot actualiseringen hebben geleid. Daarnaast is er op theoretisch gebied aandacht geschonken aan situaties waarin beslissers tegenover elkaar staan, zonder van elkaars plannen op de hoogte te zijn. Strategische situaties die met behulp van eenvoudige speltheorie kunnen worden opgelost. Opbouw van de methode Onderneming en omgeving bestaat uit een handboek, een studiehandleiding en de website Handboek Het handboek is opgebouwd uit vijf delen. Elk deel bestaat uit hoofdstukken. Er zijn in totaal vijfentwintig hoofdstukken. In elk hoofdstuk is in een kader een gesprek opgenomen met leidinggevenden in de praktijk. De geïnterviewde geeft aan welke betekenis het in het hoofdstuk behandelde onderwerp heeft voor de onderneming waar hij of zij werkt. Ieder hoofdstuk wordt afgesloten met een begrippenlijst. III Boek studiehandleiding.indb III :00

4 Studiehandleiding De studiehandleiding is als volgt opgebouwd: Per hoofdstuk zijn er: een omschrijving van de leerdoelen van het hoofdstuk; een schematische samenvatting van het hoofdstuk, die de samenhangen visualiseert; een samenvatting in woorden; een verwijzing naar interessante internetsites. Per paragraaf zijn er: vragen en opdrachten, die overwegend reproductief zijn, erop gericht na te gaan of het geleerde goed is begrepen; drie soorten opgaven: relatief eenvoudige opgaven die dicht bij de leerstof aansluiten, opgaven waarin de toepassing van de leerstof op nieuwe situaties vooropstaat en opgaven met een onderzoekselement. Bij dit onderzoek gaat het om het verkrijgen en verwerken van economische en financiële informatie. Website Op de website zijn te vinden: een zelftoets per hoofdstuk in de vorm van meerkeuzevragen met feedback; een appendix met economisch en wiskundig gereedschap; een appendix met eenvoudige speltheorie; informatie voor docenten van de uitgever; uitwerkingen bij de opgaven uit de studiehandleiding. Men kan uit twee leerwegen kiezen: de traditionele, waarbij eerst een hoofdstuk uit het handboek wordt bestudeerd waarna de toets op de website en de vragen, opdrachten en opgaven uit de studiehandleiding worden gemaakt. Het is ook mogelijk dat men de toets op de website als startpunt kiest en vervolgens probeert de vragen, opdrachten en opgaven uit de studiehandleiding te beantwoorden. Waar nodig kan het handboek erbij worden betrokken. Een woord van dank is op zijn plaats aan de docenten die ons suggesties voor verbetering hebben doen toekomen. Voor kritische opmerkingen van de kant van studenten en docenten houden wij ons opnieuw gaarne aanbevolen. De auteurs, oktober 2010 IV Boek studiehandleiding.indb IV :00

5 Inhoud Deel I Omgevingsfactoren en micro-economie 1 1 Omgevingsfactoren 3 2 Onderzoek van de omgevingsfactoren 18 3 Markt en afzet 28 4 Productie: kosten en opbrengsten 40 5 Marktmechanisme en invloed van de overheid 53 6 Het natuurlijk milieu 69 Deel II Macro-economie 81 7 Macro-economische begrippen 83 8 Macroaanbod en macrovraag 93 9 Conjunctuur en groei De arbeidsmarkt 116 Deel III Geld en financiële markten Geld en bankwezen De betekenis van het geld De centrale bank Inflatie De vermogensmarkt 182 Deel IV Internationale economische betrekkingen De betalingsbalans Internationaal betalingsverkeer Internationaal handelsverkeer en economische integratie Vrijhandel en protectie 233 V Boek studiehandleiding.indb V :00

6 Deel V Collectieve sector en macro-economische politiek Collectieve sector: omvang en betekenis Rijksoverheid Decentrale overheden Sociale zekerheid Belastingklimaat Macro-economische politiek 302 VI Boek studiehandleiding.indb VI :00

7 Omgevings- factoren en micro-economie I Boek studiehandleiding.indb :00

8 1 Omgevingsfactoren 3 2 Onderzoek van de omgevingsfactoren 18 3 Markt en afzet 28 4 Productie: kosten en opbrengsten 40 5 Marktmechanisme en invloed van de overheid 53 6 Het natuurlijk milieu 69 Boek studiehandleiding.indb :00

9 Omgevingsfactoren en micro-economie I 1 Omgevingsfactoren Doelstellingen van het hoofdstuk Na het bestuderen van dit hoofdstuk kun je: uitleggen wat de essentie van de economische wetenschap is; een strategische situatie waar onvoldoende informatie bestaat beschrijven en oplossen; aangeven wat de specifieke kenmerken van een onderneming zijn; omschrijven wat er tijdens het productieproces gebeurt; aanduiden wie de participanten in de onderneming zijn; aangeven welke omgevingsfactoren een onderneming heeft; onderscheid maken tussen omgevingsfactoren in enge en in ruime zin; de data van de economie aangeven; de fasen van het managementproces weergeven; aangeven welke externe en interne factoren bij het formuleren van een strategie worden onderzocht; aanduiden welke rol een SWOT-analyse hierbij speelt; uitleggen welke verschillende invalshoeken de bedrijfseconomie en de algemene economie hebben; criteria voor ondernemingsgrootte hanteren; soorten ondernemingen onderscheiden; kengetallen van ondernemingen interpreteren. 1.1 Samenvattend schema van het hoofdstuk 1 persoon moet kiezen De keuze tussen filters en pompreparaties aantal filters 5 B 4 3 S 2 R 1 0 A aantal pompreparaties 3 Boek studiehandleiding.indb :00

10 Hoofdstuk 1 Omgevingsfactoren 1.2 Het dilemma van de twee gevangenen 2 personen moeten kiezen, de een weet niet wat de ander gaat doen strategische situatie verdachte 2 bekennen niet bekennen verdachte 1 bekennen 5 jaar, 5 jaar vrij, 20 jaar niet bekennen 20 jaar, vrij 1 jaar, 1 jaar 1.3 BEHOEFTEN MIDDELEN VRIJE GOEDEREN ECONOMISCHE GOEDEREN PRODUCEREN PRODUCTIEFACTOREN NATUUR(LIJKE) HULPBRONNEN KAPITAALGOEDEREN ARBEID 1.4 overheidsbeleid (II en V) economische orde (I) werknemers (II) overheid (V) banken (III) buitenland (IV) werknemers- en werkgeversorganisaties (II) bedrijfsleiding milieu (I) concurrentieverhoudingen (I) leveranciers (I) afnemers (I) aandeelhouders (III) economische situatie (II) en financiele markten (III) OMGEVINGSFACTOREN ENG PARTICIPANTEN politieke systeem rechtsorde demografische factoren normen en waarden ontwikkeling van de techniek OMGEVINGSFACTOREN RUIM (= DATA) 4 Boek studiehandleiding.indb :00

11 Omgevingsfactoren en micro-economie I omgevingsfactoren 1. onderzoek omgevingsfactoren extern onderzoek intern onderzoek 2. formuleren strategie 3. uitvoeren strategie relaties participanten concurrentieverhoudingen economische situatie buitenland economische orde structuur cultuur productiemiddelen 4. evaluatie kansen en bedreigingen sterke en zwakke punten SWOT-analyse 1.7 schaarste en kiezen in het algemeen ALGEMENE ECONOMIE MACRO MESO MICRO prijstheorie: prijsvorming eindprod. & prod.factoren allocatie: toedeling prod.factoren schaarste en kiezen in en rond bedrijven BEDRIJFSECONOMIE externe organisatie: concurrentieverhoudingen op markten 1.9 soort onderneming eenmans vennootschap onder firma BV NV eigendom aansprakelijkheid 1 persoon dezelfde 2 of meer personen dezelfden geregistreerde aandeelhouders BV onbekende aandeelhouders NV leiding dezelfde 1 of meer directie directie controle geen geen Raad van Comm. namens aandeelhouders Raad van Comm. namens aandeelhouders 1.10 BALANS activa passiva WINST- EN VERLIESREKENING boekjaar 1998 vaste activa eigen vermogen omzet vlottende activa vreemd vermogen kortlopende schulden kosten van de omzet bedrijfsresultaat rente langlopende schulden winst voor belasting winstbelasting totaal totaal winst na belasting SOLVABILITEIT = REV = LIQUIDITEIT = RTV = 5 Boek studiehandleiding.indb :00

12 Hoofdstuk 1 Omgevingsfactoren Samenvatting 1.1 Schaarste dwingt tot kiezen Op alle niveaus in de samenleving bestaat spanning tussen behoeften en middelen. Op grond van deze schaarste van de alternatief aanwendbare middelen moeten prioriteiten worden gesteld en keuzen gemaakt. De kosten van het opgeofferd alternatief worden opportunity costs genoemd. 1.2 Kiezen als je niet weet wat de ander doet In sommige keuzesituaties waar partijen tegenover elkaar staan weet de een niet van de ander wat die gaat doen. Er is onvolledige informatie, die tot een resultaat leidt dat voor beide partijen niet optimaal is. 1.3 De economische wetenschap De economie, of beter gezegd de economische wetenschap, bestudeert het omgaan van mensen met schaarse, alternatief aanwendbare middelen, die ze gebruiken om er hun doelstellingen mee te bereiken. De doelstelling van de consumenten is om hun behoeften zo goed mogelijk te bevredigen. De mate waarin zij erin slagen de schaarste te verminderen, heet welvaart. Welvaart is een subjectief begrip. Producenten kunnen bijvoorbeeld als doelstelling een zo groot mogelijke winst of een zo groot mogelijk marktaandeel hebben. Een regering heeft een aantal doelstellingen van economische politiek, zoals een evenwichtige arbeidsmarkt. 1.4 Produceren, productiefactoren De middelen zijn niet altijd schaars. Onderscheiden worden vrije goederen en economische goederen. Alleen deze laatste zijn schaars, dat wil zeggen dat er om ze voort te brengen middelen aan alternatieve aanwendingen zijn onttrokken. Het voortbrengen van goederen en diensten heet produceren. Er worden consumptiegoederen en kapitaalgoederen geproduceerd. Bij de productie worden de productiefactoren natuur, arbeid en kapitaalgoederen gebruikt. Een bijzondere vorm van arbeid is de ondernemersarbeid. Bedrijven zijn organisaties die economische goederen produceren. Ondernemingen zijn bedrijven die winst moeten maken om te overleven en die daarvoor risico s aanvaarden. 1.5 Participanten en omgevingsfactoren We onderscheiden de volgende participanten bij een onderneming: de ondernemingsleiding; de werknemers; de vermogensverschaffers; de leveranciers; de afnemers (bedrijven en consumenten); de overheid. 6 Boek studiehandleiding.indb :00

13 Omgevingsfactoren en micro-economie I De onderneming is ingebed in een maatschappelijke context, zij ontplooit haar activiteiten binnen de omgevingsfactoren of het ondernemingsklimaat. Dit zijn in de eerste plaats de relaties met de participanten. En in de tweede plaats zaken als: de concurrentieverhoudingen, die op hun beurt worden bepaald door de marktvorm en het marktgedrag; de economische situatie (inclusief de geldvoorziening), waarbij hoogconjunctuur en laagconjunctuur elkaar afwisselen en de overheid deze conjunctuurbeweging probeert te dempen; de mate van openheid van onze economie; de invloed van de overheid, die in onze georiënteerde markteconomie tal van randvoorwaarden oplegt aan het particulier initiatief. Tot de omgevingsfactoren in ruime zin of data worden gerekend: de demografische ontwikkeling; de ontwikkeling van de techniek; de normen en waarden; het politieke systeem; de rechtsorde. 1.6 Strategisch management De strategie van een onderneming is het geheel van bestuurlijke handelingen en beslissingen dat de prestaties van de onderneming op de lange duur bepaalt. Het managementproces bestaat uit het onderzoek van de omgevingsfactoren, het formuleren van de strategie, het uitvoeren van de strategie in actieplannen en tot slot de evaluatie van de strategie. 1.7 Onderzoek van de omgevingsfactoren Het onderzoek van de omgeving van de onderneming valt uiteen in extern onderzoek en intern onderzoek. Bij het eerste gaat het om een analyse van de kansen en bedreigingen ( opportunities en threats ) die buiten de onderneming liggen en die op de korte duur een gegeven vormen voor de ondernemingsleiding. Het intern onderzoek beziet de sterke en de zwakke punten ( strengths en weaknesses ) van de onderneming zelf. 1.8 Algemene economie en bedrijfseconomie Tussen de bedrijfseconomie en de micro-economie bestaan verschillen: de prijstheorie behandelt het totstandkomen van prijzen op markten en de allocatie van de productiemiddelen; de theorie van de externe organisatie geeft een overwegend empirische analyse van de concurrentieverhoudingen op markten. 7 Boek studiehandleiding.indb :00

14 Hoofdstuk 1 Omgevingsfactoren 1.9 Ondernemingen in Nederland De ondernemingsgrootte kan volgens verscheidene maatstaven worden gemeten De juridische structuur Bij de rechtsvormen onderscheiden we de eenmanszaak, de vennootschap onder firma, de besloten vennootschap (bv) en de naamloze vennootschap (nv). Bij de laatste twee is het vermogen verdeeld in aandelen; de aandeelhouder ontvangt dividend Balans, resultatenrekening, kengetallen Het jaarverslag omvat de jaarrekening, een terugblik en een toekomstverwachting van de directie. De jaarrekening bestaat uit de balans, de resultatenrekening en een toelichting op beide. Winst kan worden opgevat als een beloning voor het aanvaarden van risico, een beloning voor succesvolle vernieuwing, en als het resultaat van een monopolieachtige positie. Winst is in ons economisch systeem noodzakelijk als financieringsbron voor de onderneming. De financiële situatie van een onderneming kan aan de hand van een aantal kengetallen worden gekarakteriseerd Private equity: onrust in het Nederlandse bedrijfsleven Private equity-specialisten nemen (een deel van) een onderneming over, soms met instemming van het management, soms via een vijandige overname. Hun bedoeling is de beurswaarde van de onderneming te vergroten om haar vervolgens met een forse koerswinst te verkopen. De meningen over de gevolgen van het optreden van private equity-specialisten zijn verdeeld. Interessante internetsites Voor het vinden van lijsten met ondernemingen naar verschillende groottecriteria gerangschikt, Amerika, wereld, per land enzovoort: Voor maatschappelijk verantwoord ondernemen (mvo): Opgaven bij 1.1 Schaarste dwingt tot kiezen Vragen en opdrachten 1 Omschrijf het schaarstebegrip zoals dat in de economie wordt gehanteerd. 2 Waarom moeten er steeds keuzen worden gemaakt? 3 Geef een voorbeeld van een keuzevraagstuk binnen een onderneming. 4 Geef een voorbeeld van een keuzevraagstuk waar een regering voor kan komen te staan. 8 Boek studiehandleiding.indb :00

15 Omgevingsfactoren en micro-economie I 5 Teken een figuur waaruit blijkt dat een individuele consument, die 4 uren beschikbaar heeft om te zwemmen en te joggen, keuzes moet maken. Zowel een eenheid zwemmen als een eenheid joggen kost een uur. Opgave 1 In een gemeente is 6 miljoen euro beschikbaar, die mag worden besteed aan uitbreiding van de straatverlichting of aan de subsidie van toneelgezelschappen. Een eenheid straatverlichting kost 1 miljoen euro; een eenheid toneelsubsidie 2 miljoen euro. toneelsubsidie straatverlichting a Stel dat de 6 miljoen euro helemaal aan straatverlichting wordt uitgegeven; teken in de figuur het punt A dat deze situatie weergeeft. b Stel dat het hele bedrag naar de toneelverenigingen gaat; teken in de figuur het punt B dat deze situatie weergeeft. Verbind A en B door een rechte lijn. c Wat geven de punten op deze lijn weer? d Geef in de figuur aan hoeveel eenheden straatverlichting er kunnen worden gekocht als er één eenheid toneelsubsidie minder wordt gegeven. e Hoeveel eenheden straatverlichting worden er opgeofferd als je één eenheid toneelsubsidie meer wilt geven? f Hoeveel kost een eenheid toneelsubsidie uitgedrukt in eenheden straatverlichting? g Toneelsubsidies kosten voortaan 1 miljoen euro per eenheid in plaats van 2 miljoen euro. Laat zien wat er in de figuur verandert. h Hoe groot is nu de ruilverhouding tussen straatverlichting en toneelsubsidies geworden? 9 Boek studiehandleiding.indb :00

16 Geld en financiële markten III 12 De betekenis van het geld Doelstellingen van het hoofdstuk Na het bestuderen van dit hoofdstuk kun je: enig inzicht tonen in het belang van de monetaire politiek als omgevingsfactor voor de onderneming; beredeneren waarom in het algemeen de rentevoet hoger is bij langere looptijden; het verband aangeven tussen verandering in de korte en de lange rente; de verkeersvergelijking hanteren onder de veronderstellingen van respectievelijk: Fisher, Keynes en de monetaristen; de motieven bespreken die volgens Keynes ten grondslag liggen aan de liquiditeitsbehoefte en -voorkeur van gezinnen en bedrijven. Samenvattend schema van het hoofdstuk 12.2 Rentepercentage Looptijd Verklaring: debiteurenrisico inflatierisico RENTE INFLATIEPERCENTAGE = REËLE RENTE RENTE KORTE RENTE LANGE RENTE 149 Boek studiehandleiding.indb :00

17 Hoofdstuk 12 De betekenis van het geld Fisher: M x V = P x T Keynes: M x V = P x T Onderbesteding M x V = P x T Overbesteding Monetaristen: M x V = P x T LIQUIDITEITSTHEORIE VAN KEYNES Kasvoorraad gezinnen en bedrijven Actief Transactiekas Inactief Voorzorgkas Beleggingskas Hangt af van: Y R R 12.4 BELEGGINGSKAS (KEYNES) Rente laag Verwachting rentestijging Verwachting koersdaling obligaties Vermogen liquide in beleggingskas Rente hoog Verwachting rentedaling Verwachting koersstijging obligaties Vermogen belegd in obligaties 12.5 REDENERING MONETARISTEN Rente laag Verwachting rentestijging Verwachting koersdaling obligaties Vermogen aanhouden als bijvoorbeeld spaarsaldo Samenvatting 12.1 Onderneming en monetaire politiek De geldpolitiek van de centrale bank beïnvloedt voor de onderneming belangrijke variabelen als de rente en de prijsinflatie Rente We kunnen een onderscheid maken tussen de korte rente en de lange rente. Criterium is de looptijd bij uitgifte. Is deze tweejaar of minder, dan gaat het om 150 Boek studiehandleiding.indb :00

18 Geld en financiële markten III de geldmarkt. Bij langere looptijden is sprake van de kapitaalmarkt. Door het debiteurenrisico en het inflatierisico ligt de lange rente gewoonlijk hoger dan de korte rente. De rentecurve (ook: yieldcurve) heeft meestal een stijgend verloop. Onder de reële rente verstaan we de nominale rente minus het inflatiepercentage. De korte rente wordt voor een groot deel bepaald door de centrale bank. De lange rente wordt op de kapitaalmarkt gevormd door vraag naar en aanbod van kapitaal. Een verlaging van de korte rente kan tot een daling of een stijging van de lange rente leiden. Dit hangt af van de omstandigheden op de vermogensmarkt (het marktsentiment) De klassieke kwantiteitstheorie De verkeersvergelijking van Fisher: MV = PT. Fisher ging uit van: een constante gemiddelde omloopsnelheid van het geld (V); voortdurend volledige bezetting van de productiecapaciteit (hier is T constant). Volgens Fisher bestaat er daarom een rechtstreeks verband tussen M en P De keynesiaanse visie Volgens Keynes: hangt T af van de bestedingen. Er kan onderbesteding bestaan; hangt V af van de rentestand. Een vergroting van M zal in geval van onderbesteding leiden tot een stijging van T. Keynes onderscheidt drie redenen voor het aanhouden van kasgeld: het transactiemotief; het voorzorgmotief; het beleggingsmotief. De kasgeldvraag uit het beleggingsmotief hangt samen met de hoogte van het nationaal inkomen. De kasgeldvraag uit het voorzorg- en het beleggingsmotief is afhankelijk van de rentestand. Hoe hoger de rente hoe kleiner deze inactieve kassen zijn. In de visie van Keynes leidt een vergroting van M tot een lagere rentestand en dus tot oppotting: V wordt kleiner De monetaristen Monetaristen ontkennen het bestaan van rentegevoelige inactieve kassen. De grootte van de voorzorgkassen is afhankelijk van het nationaal inkomen. Van beleggingskassen is geen sprake: als de belegger wacht, doet hij dat niet cash. 151 Boek studiehandleiding.indb :00

19 Hoofdstuk 12 De betekenis van het geld Monetaristen vertrouwen op de werking van het marktmechanisme: bestedingsevenwicht is de normale situatie. Net als de klassieke economen komen zij tot de conclusie dat P direct wordt beïnvloed door M. Interessante internetsites Op de site van de Europese Centrale Bank (ECB) staat een uitleg over de invloed die de rente heeft op de prijsinflatie: Over verschillende aspecten van de rente, zie bijvoorbeeld bij de Rabobank: Opgaven bij 12.1 Onderneming en monetaire politiek Vragen en opdrachten 1 Met welke onzekerheden heeft de ondernemer te maken bij zijn investeringsbeslissing? 2 Waarom is de monetaire politiek van de centrale bank een belangrijke omgevingsfactor voor de ondernemer? Opgave 1 Raadpleeg het meest recente conjunctuurbericht op de site van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). En beantwoord met behulp daarvan de onderstaande vragen. a Hoe heeft de rente zich ontwikkeld in de afgelopen periode? Maak daarbij, als de beschikbare gegevens dat toelaten, een onderscheid tussen de lange en de korte rente. b In welk opzicht is de ontwikkeling van de korte rente van belang voor een ondernemer? c In welk opzicht is de ontwikkeling van de lange rente van belang voor een ondernemer? d Hoe heeft de inflatie zich ontwikkeld in de afgelopen periode? e Geeft het conjunctuurbericht oorzaken hiervoor? Zo ja, welke? f Lees je in het conjunctuurbericht ook informatie over de te verwachten inflatie? Zo ja, welke? 152 Boek studiehandleiding.indb :00

20 Hoofdstuk 12 De betekenis van het geld bij 12.5 De monetaristen Vragen en opdrachten 1 Bespreek de twee kritiekpunten van de monetaristen op de keynesiaanse kasgeldvraagtheorie. 2 Welk verband bestaat er volgens monetaristen tussen de geldhoeveelheid en het prijspeil? Opgave 1 Milton Friedman ( ) De in 2006 overleden Amerikaanse econoom Milton Friedman mag met Paul A. Samuelson ( ) en John Maynard Keynes ( ) tot de belangrijkste economen van de 20ste eeuw worden gerekend. Friedman noemde de overheid niet de oplossing maar juist het probleem. Volgens hem werkt het anticyclisch bedoelde beleid van de overheid meestal juist procyclisch, de conjunctuurbeweging versterkend, vanwege de vertragingen die optreden. Stel dat de economie oververhit raakt. De regering moet dit om te beginnen waarnemen. Vervolgens moet een pakket van maatregelen dat de economie afremt worden afgesproken en uitgevoerd. Consumenten en producenten gaan reageren op deze maatregelen. Meestal is hiermee volgens Friedman zoveel tijd gemoeid dat de economie, die intussen uit zichzelf al aan het vertragen is, op het verkeerde moment wordt afgeknepen. Bovendien zijn het volgens Friedman niet de bestedingen die de groei van de nationale productie bepalen (Keynes) maar gaat het om de groei van de geldhoeveelheid. Vandaar de term monetarisme. Als men dan zo nodig door overheidsingrijpen de economische ontwikkeling wil sturen, doe dit dan niet door bij een neergang de geldhoeveelheid te verruimen en haar bij dreigende oververhitting te verkrappen. Vanwege de al eerder genoemde vertragingen (lags) leidt dit tot een versterking van de conjunctuurbeweging. Friedman komt dan als remedie met de vaste geldgroeiregel: stel voor een aantal jaren een trendmatige groei van de geldhoeveelheid vast. Die trendmatige groei zal een stabiliserende werking hebben: wil de economie te snel groeien dan remt hij, heeft de economie de neiging langzamer te groeien dan stimuleert hij. Vrij naar: Economie voor jou, 20 november 2006 a Is een vergroting van de geldhoeveelheid volgens Friedman een geschikt middel om een groei van een economie te bereiken? Verklaar je antwoord. b Verklaar de zin De regering moet dit om te beginnen waarnemen. 156 Boek studiehandleiding.indb :00

21 Geld en financiële markten III c Verklaar waarom de lags leiden tot een procyclische werking van het conjunctuurbeleid. d Verklaar waarom het hanteren van een vaste geldgroeiregel een conjunctuurstimulerend effect heeft. Opgave 2 Gegeven is dat in een economie conjunctuurwerkloosheid bestaat. De centrale bank van het land besluit tot een politiek die is gericht op een vergroting van de geldhoeveelheid. a Leg met behulp van de verkeersvergelijking van Fisher uit welke invloed de vergroting van de geldhoeveelheid heeft op de conjunctuurwerkloosheid. b Welke invloed heeft de vergroting van de geldhoeveelheid op de omvang van de transactiekassen? De vergroting van de geldhoeveelheid leidt ook tot een lagere rente. c Hoe zal de omvang van de inactieve kassen zich hierdoor ontwikkelen volgens de keynesiaanse opvatting? d Hoe zal de omvang van de inactieve kassen zich hierdoor ontwikkelen volgens de monetaristische opvatting? e In welke van beide opvattingen heeft de toename van M een grotere invloed op PT? f In welke van beide opvattingen heeft de toename van M een grotere invloed op P? Opgave 3 De samenhang tussen de groei van de geldhoeveelheid enerzijds en de prijsinflatie anderzijds kan kort worden beschreven door een aangepaste versie van de vergelijking van Fisher: M x V = Y r x P Hierbij geldt de definitievergelijking: Y r = Y/P De symbolen hebben de volgende betekenis: M geldhoeveelheid V gemiddelde (inkomens)omloopsnelheid van de geldhoeveelheid Y nominaal nationaal product Y r reëel nationaal product P algemeen prijspeil 157 Boek studiehandleiding.indb :00

22 Hoofdstuk 12 De betekenis van het geld In de uitgangssituatie is het nationaal product (Y) gelijk aan 480 miljard euro. De geldhoeveelheid (M) bedraagt 120 miljard euro. De productiecapaciteit is volledig bezet bij een nationaal product (Y) van 500 miljard euro. Economen verschillen van mening over de vraag op welke wijze de omloopsnelheid (V) reageert op de groei van de geldhoeveelheid (M). Keynesianen gaan ervan uit dat de omloopsnelheid (V) kan veranderen als de geldhoeveelheid (M) stijgt. De figuur brengt de keynesiaanse visie in beeld. Volgens de figuur gaat een groei van de geldhoeveelheid (M) samen met een toename van het nationaal product (Y). a In welke conjuncturele situatie kan een groei van de geldhoeveelheid (M) volgens de keynesiaanse theorie leiden tot een groei van het reëel nationaal product (Y r )? Verklaar je antwoord. Stel dat de geldhoeveelheid (M) stijgt van 120 miljard euro tot 130 miljard euro. b Laat met behulp van een berekening zien dat de omloopsnelheid (V) door de gegeven groei van de geldhoeveelheid (M) daalt. c Leg uit waarom een groei van de geldhoeveelheid (M) volgens de keynesiaanse liquiditeitstheorie kan leiden tot een daling van de omloopsnelheid (V). d Bereken aan de hand van de figuur de prijsinflatie (in procenten) als gevolg van de gegeven groei van de geldhoeveelheid (M). Volgens de monetaristische zienswijze zou de prijsinflatie hoger uitgevallen zijn dan volgens de in de figuur in beeld gebrachte keynesiaanse zienswijze. De monetaristen gaan er immers van uit dat de omloopsnelheid (V) constant is. e Bereken de prijsinflatie (in procenten) volgens de monetaristische zienswijze als de geldhoeveelheid (M) stijgt van 120 miljard euro tot 130 miljard euro. Bron: Examen vwo, 1993 (bekort en aangepast) 158 Boek studiehandleiding.indb :00