Herstel soorten nog niet duidelijk. Verdroging is volop aangepakt

Transcriptie

1 Verdroging is volop aangepakt Eind vorige eeuw was er nog een aanzienlijk deel van de natuur in Fryslân verdroogd. Verdroging is in de periode tot 2005 uitermate voortvarend aangepakt in Fryslân. In 2000 werd er al in 46% van het gebied anti-verdrogingsmaatregelen genomen of waren projecten in voorbereiding. Daarmee werd de landelijke verdrogingsdoelstelling voor 2010 zoals die toen gehanteerd werd (afname van 40%) in feite al gehaald.waar in andere provincies soms nog de nadruk lag op methodische discussies over de vraag hoe verdroging gemeten moet worden is in Fryslân steeds actief ingezet op het uitvoeren van maatregelen in gebieden. Hierdoor zijn in 2006 inmiddels in 60% van de gebieden die toen aangeduid werden als verdroogd maatregelen genomen. Deze maatregelen zijn doorgaans gekozen op basis van een reële haalbaarheidsstudie in het gebied en zijn daarmee te zien als praktisch en uitvoerbare maatregelen. Herstel soorten nog niet duidelijk Gezien alle ruimtelijke, inrichtings- en milieu maatregelen die genomen zijn zou de natuur nu al een eerste teken van herstel kunnen laten zien. Dit blijkt echter nog niet eenduidig uit de flora en fauna metingen en tellingen. Per soortengroep zijn er soorten die achteruit gaan en soorten die vooruit gaan. Op soortniveau zijn er zowel negatieve als positieve voorbeelden. Trends soorten Inmiddels zijn in het kader van het ILG zowel de doelstelling als de methode om te bepalen wat verdroogd is gewijzigd. Dat geeft dus vanaf nu weer een nieuwe kijk op verdroging. Uit de eerste nulmeting milieucondities in 2007 is gebleken dat 40% van de EHS verdroogd is. De aanpak van maatregelen is opgenomen in de planning van het ILG en het Waterhuishoudingsplan. Trends van enkele soorten 27

2

3 Dokkum Dokkum Kollum St. Annaparochie Kollum St. Annaparochie Buitenpost Buitenpost Leeuwarden Franeker Leeuwarden Franeker Burgum Surhuisterveen Surhuisterveen Drachten Drachten Grou Grou Makkum Burgum Harlingen Harlingen Bolsward Makkum Bolsward Sneek Sneek Gorredijk Gorredijk Oosterwolde Oosterwolde Workum Workum Joure Joure Heerenveen Heerenveen agrarischgebied met foerageerfunctie voor ganzen Ha. waarneming havik in: Balk Wolvega uurhok Lemmer kilometerhok Van deze soorten is vaak niet alleen de trend maar ook de verspreiding goed bekend. Ook op basis van de ruimtelijke verspreiding van soorten kan nog geen eenduidig beeld van herstel worden waargenomen. Agrarisch natuurbeheer In het landelijk gebied komen in Fryslân ook veel kenmerkende soorten voor zoals ganzen en weidevogels. Er worden met agrariërs beheerspakketten afgesloten om deze soorten te beschermen. Onderstaande kaart geeft aan in welke gebieden de ganzenfourageergebieden begrensd zijn. In Fryslân gaat het om hectare. Dat is 37% van het landelijk totaal van hectare. Trend van Grutto natuurgebieden met foerageerfunctie voor ganzen 1921 Ha. (voor particulieren SAN mogelijk) Balk Wolvega Lemmer natuurgebieden met beperkte foerageerfunctie voor ganzen (35% geschikte vegetatie) Ha. (voor particulieren SAN mogelijk) Trends weidevogels In de afgelopen jaren is er op provinciale schaal een afname in weidevogels gemeten. De weidevogels zijn het sterkst achteruitgegaan in landbouwgebieden, ook als in die gebieden het beheer was aangepast voor weidevogels. Maar ook in reservaatgebieden met een intensief beheer op weidevogels zijn de weidevogels achteruitgegaan. Recent heeft de provincie een aanpassing van lichte naar zware beheerspakketten doorgevoerd. Tevens focust de provincie haar inspanning op de beste weidevogelgebieden. In de beste weidevogelgebieden wordt in samenwerking met alle betrokken partijen zoals boerennatuurorganisaties in zogenaamde weidevogelkringen gewerkt. Uit metingen blijkt dat er in deze gebieden sprake is van stabilisatie of geringere achteruitgang. Het is de bedoeling dat succes uit te bouwen. 29

4 5. Case: Bodemsanering

5 In Fryslân is de bodem soms zo vuil dat deze moet worden schoongemaakt. De ernstigste vervuilingen zijn ontstaan door het vrijkomen van verontreinigingen bij bedrijven, bedrijfsterreinen en vuilnisbelten. Bodemsanering is het schoonmaken van deze vuile grond. Als er sprake is van risico s voor mens, plant of dier moeten met spoed maatregelen worden genomen. Volgens het beleid moeten alle risicovolle ernstige verontreinigingen voor 2015 beheersbaar zijn. De overige ernstig verontreinigde bodems moeten in 2030 gesaneerd of beheerst zijn. De aanpak van de meest complexe en urgente gevallen loopt volgens plan In Fryslân is meteen al gestart met het aanpakken van de meest spoedeisende situaties. De meest complexe en urgente gevallen (voor zover deze bekend zijn) zijn inmiddels aangepakt of de aanpak ervan is in gang gezet. Onderstaande tabel geeft een overzicht van de uitgevoerde activiteiten. Onderwerp Project Status Aanpak stortplaatsen Bûtenfjild, Inrichtingsplan in de maak. Nader bodemonderzoek verschijnt eind (gebiedsgericht beleid) De Âlde Feanen/ de Âld Dwinger Oriënterende fase Gronden van ministerie LNV Geen acties Waterbodems stadgrachten Joure In 2006 afgerond Sneek Makkum Lemmer Harkema Surhuisterveen Makkum In 2008 afgerond In 2008 afgerond Aanvullend nader onderzoek uitgevoerd. Wetterskip Fryslân voert verder uit. Uitgesteld om financiële redenen Uitgesteld om financiële redenen In 2008 afgerond Gasfabrieken: Grond en Sint Annaparochie; In 2001 afgerond; grondwater wordt gemonitord grondwatersaneringen Wolvega In 2006 afgerond Ternaard Huizumerlaan Leeuwarden Franeker In 2006 en 2007 afgerond In 2005 t/m 2007 afgerond; Grondwater wordt gemonitoord Herontwikkeling voorlopig gestaakt Gasfabrieken: waterbodems Sint Annaparochie; Nader waterbodemonderzoek uitgevoerd in 2007; saneringsplan in de maak Tzummarum Nader waterbodemonderzoek uitgevoerd in 2006; (vangnet) saneringen in IJlst Voormalig bedrijfsterrein geschikt gemaakt voor wonen projectgemeenten Grou Sanering voormalig bedrijventerrein gereed Drachtstervaart Surhuisterveen Sanering voormalige stort uitgevoerd. Grondwatersanering loopt nog. Deelsanering en herinrichting uitgevoerd Nazorg voormalige stortplaatsen 148 locaties Stortplaatsen zijn onderzocht en resultaten zijn aan eigenaren doorgegeven Nazorg programmagemeenten 2 gemeenten hebben nazorg uitgevoerd projectgemeenten Provincie heeft nazorg ter hand genomen 31

6 Na bodemsanering gebieden weer opnieuw te gebruiken Nadat een sanering is uitgevoerd zijn de gebieden weer geschikt voor de beoogde functies. Een mooi voorbeeld hiervan betreft de locatie van der Meer Makkum. De saneringslocatie is gelegen aan de Brouwerssteeg te Makkum. Het project betreft de verplaatsing van een bedrijf gevolgd in 2002 door een sanering van de locatie. Op de locatie zijn vervolgens woningen gebouwd. Een ander voorbeeld is de Liemendijk Harlingen. Ter plaatse van de Liemendijk was in de periode een bedrijf gevestigd dat rubberproducten maakte. Het bedrijf is in 1981 door brand verwoest. Op de locatie waren een speeltuin, een groenstrook en sociale huurwoningen gesitueerd. De woningen zijn gesloopt en er zijn 23 woningen voor in de plaats gekomen. Daarnaast zijn parkeervoorzieningen aangelegd en is de speeltuin vernieuwd. Opgave voor de komende jaren haalbaar Alle overheden zijn naast feitelijk saneren van bekende risicovolle gevallen van bodemverontreiniging ook druk in de weer geweest om in kaart te brengen waar alle overige spoedeisende gevallen van bodemverontreiniging zijn. Aanvankelijk leek de opgave in Fryslân ook aanzienlijk te zijn maar inmiddels is duidelijk geworden dat mede door een aantal aanpassingen in het bodemsaneringsbeleid het aantal nog te saneren locaties sterk is afgenomen. Bagger Van Der Meer Makkum Liemendijk Harlingen 32

7

8 Dokkum Dokkum Kollum St. Annaparochie Kollum St. Annaparochie Buitenpost Buitenpost Leeuwarden Franeker Leeuwarden Burgum Franeker Surhuisterveen Burgum Surhuisterveen Harlingen Harlingen Drachten Drachten Grou Grou Makkum Bolsward Makkum Bolsward Sneek Sneek Gorredijk Gorredijk Oosterwolde Oosterwolde Workum Workum Joure Joure Heerenveen Heerenveen Balk Balk Wolvega Wolvega Lemmer 2004: opgave van Tot 2004 was het de bedoeling om alle locaties met milieuhygiënische ernstige verontreiniging te saneren. Van alle locaties in Fryslân die in het verleden mogelijk verontreinigd waren (75.000) verwachte men toen dat er zo n locaties nader bekeken moesten worden op de aanwezigheid van bodemvreemde stoffen die een risico kunnen zijn voor mensen en dieren, voor de natuur of voor bijvoorbeeld waterwingebieden. 34 Lemmer 2006: opgave neemt af naar 2000 Sinds 2006 concentreert de bodemsaneringsoperatie zich op ernstige en urgente gevallen van bodemverontreiniging. Op basis van deze inzichten en strategie werd in 2006 verwacht dat ongeveer 2000 locaties gesaneerd dienden te worden. Bovendien is het rijksbeleid er op gericht dat voor het aanpakken van de bodemproblematiek in eerste instantie de marktpartijen (eigenaren, gebruikers, projectontwikkelaars, etc.) het initiatief nemen om waar nodig de bodem te onderzoeken en eventueel te saneren, en zorg te dragen voor de financiering van het onderzoek en/of de sanering.

9 Dokkum St. Annaparochie Kollum Buitenpost Franeker Leeuwarden Burgum Surhuisterveen Harlingen Drachten Grou Makkum Bolsward Sneek Gorredijk Oosterwolde Workum Joure Heerenveen Balk Wolvega Lemmer 2008: nog maar 200 Vanaf 2007 is er een nieuwe systematiek voor de identificatie van spoedeisende gevallen van ernstige bodemverontreiniging. Uit deze nieuwe analyse blijkt dat er waarschijnlijk nog maar ongeveer 200 potentieel ernstige en spoedeisende gevallen van bodemverontreiniging zijn. Een derde hiervan valt onder de verantwoording van de provincies, 1/3 onder de gemeenten en 1/3 onder de verantwoording van bedrijven. 2009: to do (+/-) 20 Voor deze 200 locaties wordt nu via (bodem)onderzoek definitief bepaald of er aanleiding is tot feitelijke sanering. De ervaring heeft geleerd dat dit ongeveer in 10-15% van de locaties het geval is. Dit zou betekenen dat er uiteindelijk mogelijk ongeveer 20 locaties overblijven die in Fryslân gesaneerd dienen te worden. Deze zogenaamde spoedeisende locaties moeten vóór 2015 aangepakt worden. De inschatting is dat dit gehaald zal worden. Er worden namelijk jaarlijks gemiddeld drie saneringen uitgevoerd. 35

10 6. Case: Waterkwaliteit

11 Water van vitaal belang voor Fryslân Water is voor Fryslân van vitaal belang. Water is goed voor economie, recreatie, welzijn, natuur, landbouw. Water is ook karakteristiek voor Fryslân. Er is geen provincie met zoveel oppervlakte aan zoet water en zo n uitgebreid vaarwegennetwerk. Een goede waterkwaliteit is voor al die functies van belang. 2000: waterkwaliteit was nog matig In de rapportage toestand leefmilieu 2000 was nog te zien dat de waterkwaliteit in veel gebieden nog onvoldoende was. Er waren relatief veel problemen met nutriënten in het oppervlaktewater. Afname belastende stoffen Inmiddels is er veel gedaan om de belasting van het oppervlaktewater te verminderen. De belasting vanuit rwzi s, inlaat van IJsselmeerwater en polderwater is sterk afgenomen. Deze afname vindt ook landelijk plaats. Daarnaast zijn en worden er ook diverse inrichting en beheersmaatregelen genomen die ook goed voor de waterkwaliteit zijn, zoals aanleg van natuurvriendelijke oevers en het wegvangen van brasems. Friese laag beken zwak overige meren in boezem veen brakke kanalen polder plassen warteren gebieden oppervlak nu (ha) oppervlak doel (ha) Fosfaat (P) en Stikstof N) belasting Friese Boezem Ton P/jaar Ton N/jaar Ton N/zomer Ton P/zomer 37

12 Trend fosfaat Trend stikstof Stikstof in boezemmeren Fosfaat in boezemmeren Trend doorzicht Natuurlijke oevers

13 Waterkwaliteit is verbeterd Als gevolg van de afname in belasting is de waterkwaliteit voor stoffen als fosfaat en stikstof in de afgelopen jaren al verbeterd. In de figuur op de linkerpagina - waarin een indeling wordt gehanteerd die nu niet meer in gebruik is - is een kwaliteitsverbetering in alle watertypen gemeten. verbeterd. Overigens stellen deskundigen dat de stikstofoverschrijding in meren en plassen geen grote gevolgen heeft voor de ecosystemen. Dat komt omdat de natuur vooral sterk reageert op een teveel aan fosfaat in plaats van stikstof. In vakjargon heet dat: fosfaat gelimiteerd. Doorzicht van water wordt nu al beter Norm voor fosfaat in veel gebieden al gehaald In veel oppervlaktewateren wordt inmiddels de norm voor fosfaat gehaald. Stikstof norm nog niet gehaald Voor stikstof is de situatie nog niet zo gunstig. Maar zeker in historisch perspectief is de situatie ook hier sterk Toetsing aan waterkwaliteitseisen KRW-waterlichamen volgens tabel B2 in bijlage 4 bij het waterhuishoudingsplan Toetsing aan waterkwaliteitseisen KRW-waterlichamen volgens tabel B2 in bijlage 4 bij het waterhuishoudingsplan stikstof fosfaat t/m L9d - L14 Watersystemen reageren snel op verbetering van de chemische kwaliteit. Het eerste wat nu al te zien is dat het doorzicht in het water beter wordt. Dat kan nu al worden waargenomen uit metingen. Nadat het doorzicht verbeterd is, kan vaak een totaal ecologisch herstel verwacht worden. Eerst is er weer ruimte voor meer plantensoorten en als gevolg daarvan is er een ruimer biotoop voor diverse vissen en andere aquatische organismen. GOED: L1 - L3 - L9a t/m L9d - L14 GOED: L1 t/m L4 - L9 L9a t/m 9d - L10b - L11 L12 - L14 GOED: V1 - V5a - V9 t/m V12 GOED: V4 - V5a MATIG: L2 - L9 - L10a - L10b - L16 MATIG: L13 - L16 MATIG: V4 - V5b MATIG: V1 - V5b - V9 - V10 - V12 ONTOEREIKEND: L11 - L4 ONTOEREIKEND: L10a geen normen voor fosfaat: L12 - L13 ONTOEREIKEND: V11 L12 - L14 G 39

14

15 Ecologische kwaliteit nog onvoldoende n uitbreiding oevervegetatie, Helaas is de ecologische kwaliteit bezien over de volle breedte nog onvoldoende. De toestand op dit moment is overwegend nog matig te noemen. Dat komt mede omdat het ecologische herstel meer tijd neemt dan een chemisch herstel. Soorten moeten terug komen en ecologische evenwichten weer opnieuw hun balans vinden. Doorzicht is daarbij, ondanks de eerder genoemde verbetering nog steeds de beperkende factor voor verbetering. Er is ook nog steeds een teveel aan brasem. Brasem zorgt voor opwoeling van de bodem waardoor het ecologische herstel wordt vertraagd. Het aandeel brasem bedraagt nu nog 80% van de vangst terwijl dat in de beoogde situatie slechts 8 % moet zijn. n uitbreiding areaal boezemlanden, De analyse per ecosysteem en per omgevingsvariabele laat zien dat de chemische kwaliteit inmiddels voor de systemen al goed op orde is maar dat de systemen nu vooral behoefte hebben aan ingrepen ten aanzien van inrichting en beheer. Naast verminderen fosfaat en stikstof belasting gaat het dan om: n aanleg vispassages, n visstandbeheer. Helaas zijn er geen gegevens om vast te stellen of er al verbeteringen zijn voor te verwachten soorten zoals krabbescheer, snoek, snoekbaars, rivierprik; beekjuffer en de noorse woelmuis. Er wordt op dit in moment in Fryslan alleen per ecosysteem gemeten. Prognose: ecologische doelen zijn haalbaar In het derde WHP is nagegaan of de beoogde ecologische verbeteringen ook verwacht kunnen worden. Er is een uitgebreid pakket van maatregelen voorgesteld. Er is doorgerekend dat met deze maatregelen alle doelstellingen zowel wat betreft chemische waterkwaliteit als wat betreft ecologische toestand gehaald kunnen worden. Er zal dan ook veel inzet worden gepleegd voor beheer en inrichtingsmaatregelen. T Toetsing aan waterkwaliteitseisen KRW-waterlichamen volgens tabel B2 in bijlage 4 bij het waterhuishoudingsplan ecologie MATIG: L1 t/m L4 - L11 t/m L14 - L9a t/m L9d L10a - L10b - L16 L10a - L10b - L16 V10 - V11 - V12 MATIG: V4L10a - L10b - L16 M ONTOEREIKEND: L9 ONTOEREIKEND: V1 - V5a t/m V5b - V9 V10 - V11 - V12 V10 - V11 - V12 41

16 Kwaliteit huidige bestand waterlichamen beoordeeld op basis van aangepaste doelstellingen Rapportageeenheid Beken Friese boezem Laagveenplassen Meren in poldergebieden Overige kanalen Zwak brakke wateren Waterlichaam Linde en Noordwoldervaart Tjonger bovenloop Tjonger middenloop Koningsdiep Lauwers Friese boezem - overige meren Sneekermeergebied e.o. Fluessen e.o. Alde Feanen Groote Wielen Friese boezem - grote ondiepe kanalen Friese boezem - grote diepe kanalen Friese boezem - regionale kanalen met scheepvaart Friese boezem - regionale kanalen zonder scheepvaart Laagveenplassen Friesland Nannewiid Kleine Wielen Fries kleigebied - zoete polderkanalen Zuidoost Friesland - vaarten met recreatievaart Zuidoost Friesland - vaarten zonder recreatievaart Midden Friesland - polderveenvaarten Noordwestelijke Wouden - regionale zandkanalen Polder eilanden - zwak brakke sloten Fries kleigebied - zwak brakke kleikanalen Algen Waterplanten Macrofauna Vissen Fosfaat Stikstof Zuurstof Temperatuur Doorzicht Chloride Zuurgraad Continuitiet Hydrologie Morfologie goed matig ontoereikend slecht 42

17 43

18 7. Case: energiebeleid

19 Duurzame energie staat steeds meer in de belangstelling. Het energiegebruik neemt bij alle doelgroepen in Fryslân toe, en daarmee ook de CO2-uitstoot. Duurzame energie kan een belangrijke bijdrage leveren aan de reductie van CO2 en de innovatie van het Noorden en Fryslân in het bijzonder. Duurzame energie biedt veel kansen en is een onderwerp met veel belanghebbenden. Voor de provincie genoeg aanleiding zich bezig te houden met dit onderwerp en initiatieven op het gebied van duurzame energie te stimuleren. Energiebeleid tot 2004 weinig aandacht In de rapportage toestand leefmilieu uit 2004 is vastgesteld dat er in de provincie Fryslân destijds te weinig aandacht was voor energiebeleid. Het onderwerp heeft nadien beleidsmatig veel aandacht gekregen. In de Friese samenleving stond het onderwerp al eerder volop in de belangstelling. Veel particulieren en bedrijven zijn al jaren bezig om projecten met duurzame energie uit te voeren. In Noord-Nederland werken bijna mensen in de energiesector. Energiebeleid is speerpunt De provincie heeft sinds 2004 samen met anderen het onderwerp beleidsmatig voortvarend opgepakt. n Met het rijk, andere noordelijke provincies en Energy Valley is een bestuursakkoord afgesloten (Het Noordelijk Energieakkoord). n Er is een publiekprivaat samenwerkingsverband opgesteld ter stimulering van economische activiteiten gericht op energie (Energy Valley). n Er is een website met een actueel overzicht van alle informatie opgesteld ( n Er is in samenwerking met de andere Noordelijke provincies een uitvoeringsnotitie voor duurzaam vervoer opgesteld (het voertuigenplan). n Er is in samenwerking met de andere Noordelijke provincies een uitvoeringsnotitie voor energiebesparing in de gebouwde omgeving opgesteld (het woningen plan). n Er zijn met steun van de provincie vele projecten en initiatieven ontwikkeld en gerealiseerd, onder ander op het gebied van energie uit biomassa (vnl. mestvergisting), groen gas, zonne-energie en in toenemende mate ook rondom duurzaam voortbewegen. Het Noordelijke Energieakkoord Minister Van der Hoeven van Economische Zaken en minister Cramer van Ruimte en Milieu hebben op maandag 8 oktober 2007 een energieakkoord ondertekend met de Energy Valley provincies Drenthe, Fryslân, Groningen en Noord-Holland. In dit akkoord zijn concrete doelen opgenomen over energiebesparing en duurzaamheid. Veel van deze doelen, verdeeld over vijf thema s, moeten op gemeentelijk niveau worden gerealiseerd. De vijf thema s zijn energiebesparing in de gebouwde omgeving, duurzame energie, biotransportbrandstoffen en duurzame mobiliteit, schoonfossiele energie en kennis en innovatie. 45

20 Energy Valley stimuleert projecten Sinds 2003 kent Noord-Nederland een uniek publiekprivaat samenwerkingsverband op energiegebied onder de noemer Energy Valley. In deze samenwerking bundelen publieke en private partijen hun inspanningen om energieprojecten van de grond te krijgen en het economisch cluster van energiebedrijven en kennisinstellingen uit te bouwen. Energy Valley heeft als doel de economie en werkgelegenheid te versterken door energieactiviteiten in het noorden van Nederland verder te stimuleren. De ambitie is de Energy Valley regio uit te laten groeien tot internationaal toonaangevende energieregio door een integrale inzet op conventionele energieactiviteiten, kennis & innovatie en energietransitie. De inspanningen zijn er op gericht om energieprojecten van de grond te krijgen die aansluiten bij de sterke punten van het Energy Valley-gebied. Dan gaat het om projecten op het terrein van: n Energiebesparing in de bebouwde omgeving, glastuinbouw en industrie; n Duurzame energie: onder andere biomassa, windenergie en zonne-energie; n Biobrandstoffen en duurzame mobiliteit; n Schoon fossiele energie door het mogelijk maken van opslag van CO2; n Het stimuleren van onderzoek en innovatie voor energie. Voorbeelden van projecten Het is markant dat veel innovaties op het gebied van energie in Fryslân zijn ontstaan en/of daar het eerst worden toegepast. Te denken valt daarbij aan: n Energie nul-woningen n Elektrische en door waterstof aangedreven boten n Auto s op aardgas en biogas n Realisatie van aardgas tankstations n Realisatie van een fabriek gericht op productie van zonnepanelen n Fabriek gericht op assemblage van elektrische auto s n Bedrijf gericht op economische benutting van stortgas n Hergebruik biomassa snoeiafval (Lindesteijn Beetsterzwaag) n Zonnebootrace ( DHV heeft de uitgangspositie duurzame energieproductie en energiebesparing in Fryslân in beeld gebracht. Hier volgt een kort overzicht uit de rapportage: De projecten zijn in kaart gebracht. 46

21 47

22 Energieproject Het gebruik van restwarmte en reststromen in de industrie CV optimalisatie Innovatieve financieringsconcepten Innovatieve energieopties in de glastuinbouw EPC voor gebouwen en woningen Biomassacentrales en groen gas productielocaties Koude en warmte opslag Het aandeel windenergie Zonne-energie en innovaties op dit gebied Tankinfrastructuur voor alternatieve brandstoffen Hybride voertuigen en voertuigen op alternatieve brandstoffen Toelichting Er zijn twee projectinitiatieven bekend bij de provincie Fryslân: in Harlingen (planning voor een Reststoffen Energie Centrale) en Joure (restwarmte bij de verwarming van een naastgelegen nieuwe woonwijk). In totaal is bij 74 gebouwen het verwarmingssysteem geoptimaliseerd. In Fryslân zijn lokale innovatieve financieringsconcepten ontwikkeld waardoor het voor huishoudens interessanter wordt maatregelen te nemen met betrekking tot duurzame energieproductie en energiebesparing. In Fryslân wordt onderzoek gedaan naar duurzame energieopties in de glastuinbouw, zoals voor het project Waddenkas en een houtgestookte WKK. Er zijn in de provincie Fryslân diverse projecten geweest en in ontwikkeling, waarbij getracht is de EPC te verlagen. Voorbeelden hiervan zijn Joure, Balk, Kollum, Witmarsum. De schatting is dat in de provincie Fryslân tussen de 300 en 400 woningen gerealiseerd zijn met een EPC lager dan 0,7. In Fryslân zijn inmiddels 24 biomassacentrales en groen gas/ biogas productielocaties gerealiseerd. De verwachting is dat dit er meer worden. In Fryslân hebben ongeveer 53 bedrijven een warmte- en koude opslag systeem. Er is in totaal ongeveer 141 MW opgesteld in Fryslân. In de gemeente Leeuwarden is tot 2005 ca m2 PV geïnstalleerd. Naar schatting is er in de gehele provincie Fryslân ca m2 PV gerealiseerd. Er zijn in Fryslân 5 (bron: Fuelswitch.nl) tankstations waar het mogelijk is om alternatieve brandstoffen te tanken. Daarnaast zijn er in de provincie nog tenminste een zestal andere projecten/ideeën om tankstations op te richten voor alternatieve brandstoffen De gemeente Leeuwarden subsidieert 40 particulieren voor de aanschaf/ombouw van een auto op alternatieve brandstoffen en 1 jaar gratis parkeren in de binnenstad. Staatsbosbeheer rijdt in Friesland op biobrandstoffen. De boten van provinciale waterstaat varen ook op biodiesel. De provincie Fryslân heeft duurzaamheidseisen opgenomen in de gunningscriteria voor het leasecontract van het eigen wagenpark. Daarnaast stimuleert de provincie Fryslân door middel van een Aanjaagteam Alternatieve Brandstoffen fleetowners over te stappen op duurzamere voertuigen. Vanuit het subsidieprogramma Fryslân Fernijt wordt de ombouw van 10 boten naar elektrische voortstuwing gefinancierd. Het programma Fryslân Elektrisch Foarût stimuleert i.s.m het programma Drive4electrics van de gemeente Leeuwarden het elektrisch transport 48

23 Website landvanenergie Met de lancering van is er een platform gecreëerd waar alle kennis en kunde op het gebied van duurzame energie samen komen. De site richt zich op overheden, bedrijven en burgers. Naast informatie over verschillende energieprojecten, geeft de site antwoord op praktische vragen over bijvoorbeeld het plaatsen van zonnepanelen. Ook kunnen bedrijven informatie over hun duurzame energieproducten plaatsen op de website. 49

24 Bijlage 1. Bronnen Achtergrondrapport WHP: Beschrijving watersysteem en wettelijk kader, Provincie Fryslân, Actieplan geluid voor wegen met een jaarintensiteit van meer dan voertuigen, provincie Fryslân Alle kaarten: Cartografie provincie Fryslân. Alle waterkaarten: Waterhuishoudingplan , Provincie Fryslân, Bagger en de Friese economie, Structureel Overleg Waterbodem, Provincie Fryslân. Bagger en het Friese Milieu, Structureel Overleg Waterbodem, Provincie Fryslân. Baggergegevens, baggerinformatiepunt, Provincie Fryslân Beleidsplan onderhoudsbaggeren, Wetterskip Fryslân. Bodemkwaliteitsmeetnet Fryslân, tweede meetronde, Tauw, 2008 Bodemonderzoek en bodemsanering , Fryslân, Bodemsanering, jaarverslag 2007, Provincie Fryslân, Ecologische verbindingszones in Fryslan, Fryslân, Energieakkoord Noord Nederland, 2007 Flora en fauna gegevens; NEM; SOVON, RAVON, Vlinderstichting, VZZ, BLWG, NMycV, het CBS. Grondprijsmonitor 2007 : recente ontwikkelingen in de agrarische grondmarkt Dienst Landelijk gebied. Hergebruik van bagger in Fryslân; Structureel Overleg Waterbodem, Provincie Fryslan. Het voertuigenplan, Energy Valley, Jaarrapportage van BoerenNatuur: weidevogelmozaiekbeheer in Noord-Nederland - Resultaten Altenburg & Wymenga. Meer over meren, Natuur en economie in balans, 2008, n2 15. Milieubalans 2008, MNP, Monitoring van ammoniak met korstmossen in Friesland, 2003, BIO-DIV Gouda. 50

25 Natuuratlas Fryslân, Op paad mei de Fryske EHS, provincie Fryslân, Provinciedekkend beeld bodemverontreiniging, Risicokaart provincie Fryslân. Signaleringskaart bodemverontreiniging. Signaleringskaart mogelijke bodemverontreinigingslocaties. Taal van it Hert: over de Friese taal en cultuur, Provincie Fryslân. Themaonderzoek eutrofiering door Witteveen en Bos, LW Toestand leefmilieu 2000, Provincie Fryslan. Trend landelijke milieudruk op natuur. BRON: Natuurbalans 2008, Planbureau voor de leefomgeving. Trendanalyse van hydrobiologische gegevens in Friesland, H2O/ Trendgegevens hydrobiologische gegevens Friesland door Wetterskip Fryslan, Grontmij /Aquasense, Uitgangspositie duurzame energieproductie en energiebesparing in Fryslan, Rapport DHV b , Uitvoeringsnota duurzame energie en energiebesparing Sinnech&Sunnich. Provincie Fryslân. Uitvoeringsprogramma verkeer en vervoer 2009, Provincie Fryslân. Waterbeheersplan , wetterskip Fryslan Waterhuishoudingsplan , Provincie Fryslan Website Energyvalley. Wegen in de vallei, Energietransitieprogramma Waddenfonds, Energy Valley, Groningen Weidevogelmeetnet RAPPORT

26 Bijlage 2. Afkortingen ILG: WHP: PMP: EHS: KRW: NBW: EVZ: Investeringsbudget Landelijk Gebied Waterhuishoudingplan Provinciaal Milieubeleidsplan Ecologische Hoofdstructuur Kaderrichtlijn Water Nationaal Bestuursakkoord Water Ecologische verbindingszones. 52