Sociaal beleid en inkomensongelijkheid

Transcriptie

1 Sociaal beleid en inkomensongelijkheid Marloes de Graaf-Zijl

2 Centrale vragen Aan welke knoppen kan de overheid draaien om de inkomensverdeling te beïnvloeden? Op welke manieren heeft de Nederlandse overheid de afgelopen decennia de inkomensverdeling beïnvloedt? Blik op de toekomst. 2

3 Inkomensbegrippen en herverdeling Primair inkomen = inkomen uit arbeid of vermogen + inkomensoverdrachten ( = uitkeringen) -/- belastingen op arbeidsinkomen en vermogens en sociale zekerheidspremies Secundair inkomen = netto besteedbaar inkomen + overheidssubsidies in natura: onderwijs, zorg, sociale huursector, infrastructuur -/- directe belastingen (BTW, accijnzen) Tertiair inkomen 3

4 Overheidsinvloed op het primaire inkomen Directe invloed: Wet op de Loonvorming: geleide loonpolitiek; geregeld overheidsingrijpen; nu vrije loonvorming. Wettelijk minimumloon Ambtenarensalarissen 4

5 Overheidsinvloed op het primaire inkomen Indirecte invloed: algemeen verbindend verklaren cao s richtlijnen topinkomens: Balkenendenorm, code Tabaksblat via opleidingsniveau beroepsbevolking (m.a.w via onderwijsbeleid) omvang groepen (niet-)werkenden via uitkeringsregimes, pensioengerechtigde leeftijd, werkgelegenheid publieke sector, stimuleren zelfstandig ondernemerschap 5

6 Solv Dene Tsjec Slow Noor België Finla Zwe Oost Zwits Luxe Fran Ned Duits Korea IJsland OEC Estla Polen Spanje Nieu Japan Austr Cana Italië Vere Port Israel Vere Chili Van primair naar secundair inkomen In alle OECD-landen is ongelijkheid secundaire inkomens lager dan die van primaire inkomens Nederland zit met beide rond het gemiddelde Herverdeling ongeveer 30 procent (=afname Gini coëfficiënt) Gini coëfficiënt primair marktinkomen Gini coëfficiënt secundair (=netto besteedbaar) inkomen 6

7 Van primair naar secundair inkomen Toe- of afname van deze herverdeling in de tijd? Procentuele verschil tussen Gini-coëfficiënten primair en secundair inkomen: 45% 40% Alle huishoudens (OESO) 35% 30% 25% 20% 15% 10% Alle huishoudens (Caminada et al. 2012) Huishoudens in werkende leeftijdsklasse (18-65 OESO, Immervoll en Richardson 2011) Huishoudens 65+ (OESO) 5% 0%

8 Van primair naar secundair inkomen Toe- of afname van deze herverdeling in de tijd? Caminada et al. (2012) gebaseerd op LIS-data: voor NL tot 2000 Sociaal Economisch panel, daarna EU-SILC. Niet ideaal. Vervolgonderzoek Jim Been, Koen Caminada, Kees Goudswaard, Marloes de Graaf-Zijl. Work in progress op Inkomenspanelonderzoek (IPO-data). Methode Caminada et al. (2012). Voorlopige conclusies: groei in ongelijkheid primaire inkomens grotendeels afgevlakt door herverdeling. inkomensherverdeling van besteedbaar inkomen al twee decennia behoorlijk stabiel, behoudens enkele (conjuncturele) schommelingen. 8

9 Van primair naar secundair inkomen: uitkeringen Aandeel uitkeringen in BNP gedaald, vooral a.g.v. gedaalde arbeidsongeschiktheidsuitgaven 20% 18% 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% Ouderdom Weduwen en wezen Arbeidsongeschiktheid Ziekte Kindgebonden Re-integratie Werkloosheid Woning Overig OECD Total (bron: OECD SOCX database) 9

10 Van primair naar secundair inkomen: uitkeringen Bijdrage van verschillende uitkeringen in de totale verlaging van de Ginicoëfficiënt tussen primair en secundair inkomen volgens Caminada et al. (2012) Near cash benefits (huursubs, studiebeurs) Arbeidsongeschiktheid * Ziektewet WW Overige volksverzekeringen Uitkeringen i.v.m. kinderen (kinderbijslag en kindgebonden budget) Ouderdoms- (OAW) en nabestaandenpensioen (ANW) Bijstand, IOAW, IOAZ, IOW, Wajong, Toeslagenwet 10

11 Van primair naar secundair inkomen: uitkeringen Sociale voorzieningen (=bijstand, Wajong/IOAW/IOAZ): 10-15% totale herverdeling, Vermogens- en partnertoets zorgen voor zeer gerichte herverdeling Afnemend belang in totale herverdeling. Herverdelende werking onder druk door ontkoppeling in crisistijd, i.c.m. toegangsbeperking in hoogconjunctuur. Alle OESO landen hebben vergelijkbare means tested social assistance. 11

12 Van primair naar secundair inkomen: uitkeringen Volksverzekeringen (=AOW, nabestaandenpensioen, kindgebonden regelingen): 40-50% totale herverdeling. Universele uitkeringen tegen sociale risico s Werken herverdelend door vast bedrag in pct groter is bij lage inkomens Toenemend belang van AOW voor totale herverdeling. In internationaal perspectief zijn deze universele uitkeringen niet vanzelfsprekend. Daar veelal middelentesten. In NL staat universele karakter onder druk. 12

13 Van primair naar secundair inkomen: uitkeringen Werknemersverzekeringen (=WW, WAO/WIA, ZW): 15-30% totale herverdeling. Vangen inkomensschokken op van werkenden bij ziekte/ontslag Werken herverdelend doordat ze terecht komen bij mensen die op dat moment geen primair inkomen hebben. In levensloopperspectief minder herverdelend, door beperkte karakter in de tijd. Afnemend belang in totale herverdeling door verlaging niveau, verkorting duur en beperking toegang. WW vooral conjunctureel van belang. In andere landen soms middelentesten en soms niet collectief/verplicht. 13

14 Van primair naar secundair inkomen: uitkeringen Samenvattend: Beperking herverdeling door sociale voorzieningen, volksverzekeringen (excl AOW) en werknemersverzekeringen, als gevolg van: - Ontkoppeling in tijden van crisis - In combinatie met structurele hervormingen gericht op hogere arbeidsparticipatie AOW steeds belangrijker voor herverdeling Totale herverdeling lijkt redelijk stabiel Levensloopperspectief zorgt voor ander beeld dan herverdeling op 1 moment in de tijd 14

15 Intermezzo: AOW en aanvullend pensioen Studies naar verdeling over de levensloop Ter Rele (2007): AOW ook over de levensloop nivellerend (evenals totaal sociale regelingen) Bonenkamp (2009) en Nelissen et al. (2011): aanvullende pensioenen denivellerend Bonenkamp en Ter Rele (2013): samengenomen zijn AOW en aanvullend pensioen over de levensloop nivelleren. Oorzaak: vooral de hogere bijdrage van hoogopgeleiden aan de financiering van de AOW. 15

16 Van primair naar secundair inkomen: belastingen en premies Herverdelende werking tussen primair en secundair inkomen ligt voor 80% bij sociale uitkeringen en slechts 20% bij belastingen & premies. Progressieve inkomstenbelasting tenietgedaan door regressieve ziektekostenpremies en BTW 16 10e 9e 8e 7e 6e 5e 4e 4% 3% 7% 6% 3e 2% 3% 2e 1% 2% 11% 9% 4% 5% 6% 1e 2% 3% 4% 20% 6% 7% 6% 6% 9% 6% 11% 9% 11% 11% 9% 14% 11% 4% 10% 9% 9% 7% 9% 8% 7% 8% 16% 23% 4% 14% 13% 23% 11% 11% 6% 8% 10% 0% 10% 20% 30% 40% 50% Inkomens- en vermogensbelasting Premies werknemersverzekeringen Premies volksverzekeringen Premies ziektekostenverzekering Indirecte belastingen (Trimp en De Kam, 2011)

17 Van primair naar secundair inkomen: belastingen Betaalde inkomstenbelasting is als pct van het bruto inkomen voor alle inkomensgroepen lager geworden e deciel 2e deciel 3e deciel 4e deciel 5e deciel 6e deciel 7e deciel 8e deciel 9e deiel 10e deciel 17

18 ** Van primair naar secundair inkomen: premies Betaalde ziektekostenpremie is als pct van het bruto inkomen het hoogst in de laagste inkomensdecielen en toegenomen in de tijd e deciel 2e deciel 3e deciel 4e deciel 5e deciel 6e deciel 7e deciel 8e deciel 9e deciel 10e deciel 0 18

19 Van primair naar secundair inkomen: premies Sociale zekerheidspremies in tegenstelling tot inkomstenbelasting weinig nivellerend Oorzaak: worden geheven over inkomen onder bepaalde grens Premiegrens in loop der jaren opgetrokken (in periode zelfs met 60%): heeft nivellerend gewerkt Fiscalisering van volksverzekeringen werkt nivellerend: steeds groter deel betaald uit belastingen i.p.v. uit premies. Bijvoorbeeld AOW, kinderbijslag. SER (2006) adviseerde om AWBZ en ANW te fiscaliseren. 19

20 Slovenië Zweden Noorwegen Denemarken Slowakije Tsjechië Hongarije België Frankrijk Finland Oostenrijk Nederland Luxemburg IJsland OECD-27 Duitsland Spanje Australië Ierland Polen Canada Italië Verneigd Koninkrijk Estland Griekenland Portugal Verenigde Staten Overheidsinvloed op tertiair inkomen Algemeen: door subsidies in natura verkleint de inkomensongelijkheid In NL verlagen ze de inkomensongelijkheid met zo n 20% Gini coëfficiënt secundair (=netto besteedbaar) inkomen Gini coëfficiënt tertiar inkomen (=incl voorzieningen) 20

21 Overheidsinvloed op tertiair inkomen Publieke uitgaven in natura als pct BNP redelijk constant Uitgaven aan zorg nemen toe, onderwijs neemt af 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% Onderwijs Huisvesting Gezin Gezondheid Arbeidsongeschiktheid Ouderdom OESO gemiddelde excl onderwijs 0% 21

22 Herverdeling van secundair naar tertiair inkomen Belastingen op motorvoertuigen Belastingen op de woning Milieubelastingen Verbuiksbelastingen Bestaanskosten Thuiszorg, maatsch werk, etc Zorgverzekering Cultuur en recreatie Openbaar vervoer Onderwijs Volkshuisvesting -2% -1% -1% -1% -1% -1% 0% 1% 1% 1% 4% -2% -1% 0% 1% 2% 3% 4% 5% Bron: Pommer en Jonker (2003). Cijfers hebben betrekking op

23 Herverdeling van secundair naar tertiair inkomen Publieke voorziening van gezondheidszorg is voor onderste inkomens van groot belang. Heeft internationaal groot nivellerend effect. Uitgaven aan onderwijs weinig/niet nivellerend. Wel belangrijk voor beperking intergenerationele overdracht inkomensongelijkheid 23

24 Besluit Vergrijzingsdruk vraagt om forse bezuinigingen op collectieve uitgaven en/of verbreding financiering Huidige crisis versnelt deze noodzaak Enkele ingrepen huidig kabinet: - BTW verhogen (denivellerend) - Bevriezen belastingschijven (nivellerend) - Arbeidskorting hogere inkomens omloog (nivellerend) - Extra arbeidsparticipatie door uitkeringen te versoberen, duren te verkorten en toegang te beperken (afh. van gedragseffecten) - AOW-leeftijd verhogen (denivellerend, Bonenkamp en Ter Rele, 2013) - Vermogenstoets voor zorgtoeslag en kindgebonden budget (nivellerend) - Belastingsvrij geld schenken ouders aan kinderen voor aankoop woning (verhoogt intergenerationele overdracht inkomensongelijkheid) 24

25 Besluit Kanttekening: Als laatste kabinetsplannen doorgaan (incl AOW-leeftijd laten meestijgen met levensverwachting, bezuinigingen AWBZ en aantal ambtenaren, beperking hypotheekrenteaftrek) dan zijn overheidsfinanciën op langere termijn volgens CPB-berekeningen houdbaar. 25