OFFSHORING IN DE EUROPESE UNIE: ANALYSE AAN DE HAND VAN INPUT- OUTPUTTABELLEN

Transcriptie

1 UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR OFFSHORING IN DE EUROPESE UNIE: ANALYSE AAN DE HAND VAN INPUT- OUTPUTTABELLEN Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van Master in de Bedrijfseconomie Ellis De Meester onder leiding van Prof. Dr. Bruno Merlevede

2

3 UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR OFFSHORING IN DE EUROPESE UNIE: ANALYSE AAN DE HAND VAN INPUT- OUTPUTTABELLEN Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van Master in de Bedrijfseconomie Ellis De Meester onder leiding van Prof. Dr. Bruno Merlevede

4 PERMISSION Ondergetekende verklaart dat de inhoud van deze masterproef mag geraadpleegd en/of gereproduceerd worden, mits bronvermelding. Ellis De Meester

5 WOORD VOORAF Het hoeft geen groot betoog dat een masterproef niet van de ene dag op de andere tot stand komt. Vele maanden, lange dagen en de nodige frustraties zijn gepasseerd. Voor ik de resultaten van deze inspanning aan jullie voorstel, wil ik de tijd nemen om enkele mensen te bedanken. Mijn promotor, Prof. dr. Bruno Merlevede, voor de professionele begeleiding. Mijn ouders, voor de financiële en mentale steun. Mijn vriend, Ben, die er altijd voor mij was. Christophe, voor de computerlogisitiek. Al mijn vrienden die altijd in mij geloven en mij onvoorwaardelijk blijven aanmoedigen. Bedankt iedereen! i

6 INHOUDSOPGAVE WOORD VOORAF... I INHOUDSOPGAVE... II LIJST VAN TABELLEN EN GRAFIEKEN... III I. INLEIDING... 1 II. THEORETISCHE LITERATUUR... 1 III. METHODOLOGIE... 5 DATABANK... 5 OFFSHORING INDICATOREN IV. RESULTATEN V. EFFECTEN VAN OFFSHORING METHODOLOGIE RESULTATEN VI. CONCLUSIE BIJLAGEN ii

7 LIJST VAN TABELLEN EN GRAFIEKEN Tabel I : Tabel II: Tabel III: Tabel IV: Tabel V: Tabel VI: Tabel VII: Beschikbaarheid input-outputtabellen in lopende prijzen Top-3 van industriesectoren per land met het meest en minst offshoring Service offshoring: top-3 verwerkende industrieën en dienstensectoren Effect van offshoring op de productiviteit: regressieresultaten (parameter: TFP) Effect van offshoring op de productiviteit: regressieresultaten (parameter: LP) Effect van offshoring op tewerkstelling: regressieresultaten (parameter: EMPE) Effect van offshoring op lonen: regressieresultaten (parameter: COMP) Grafiek I: Offshoring intensiteit in de Europese landen: 1995 en 2005 Grafiek II: Totale invoer van intermediaire inputs in de EU-landen: 1995 en 2005 Grafiek III: Relatieve invoer van intermediaire inputs ten opzichte van BBP in EU-landen: 1995 en 2005 Grafiek IV: Offshoring intensiteit in de verwerkende nijverheid en de dienstensector in de EU-landen Grafiek V: Invoer van goederen en diensten in de verwerkende nijverheid Grafiek VI: Invoer van goederen en diensten in de dienstensector Grafiek VII: Material en service offshoring in de Europese landen Grafiek VIII: Service offshoring in de EU-landen: 1995 en 2005 Grafiek IX: Relatieve invoer van goederen en diensten in de EU-landen Grafiek X: Material offshoring in de verwerkende nijverheid en de dienstensector Grafiek XI: Service offshoring in de verwerkende nijverheid en de dienstensector iii

8 I. INLEIDING Offshoring is allesbehalve een nieuw fenomeen. Toch krijgt offshoring de laatste jaren meer en meer aandacht. De stijgende aandacht is voornamelijk te verklaren door de vrees voor jobverlies ten gevolge van uitbesteding en offshoring. Er zijn reeds verschillende empirische studies die dit onderwerp bestuderen. Echter zijn er weinig analyses met betrekking tot de Europese Unie. Bovendien moeten vooraleer de effecten op onder andere werkgelegenheid kunnen worden onderzocht, de offshoring intensiteit in kaart worden gebracht. Deze paper zal de bestaande lacune in de literatuur proberen op te vullen door op verschillende vragen antwoord te geven. In welke mate doen EU-landen aan offshoring? Merken we een stijging/daling? Kunnen we belangrijke verschillen noteren tussen de verwerkende nijverheid en dienstensector? Verder bestuderen we tevens het onderscheid tussen material offshoring en service offshoring met als centrale vraagstelling of er een opmerkelijke toename is van service offshoring. Tevens zal bij de bespreking van de resultaten onderzocht worden of er frappante verschillen zijn tussen de EU-15 en de meest recent toegetreden Centraal- en Oost-Europese lidstaten 1. Tot slot worden via een extra analyse de effecten van offshoring op de productiviteit, lonen en tewerkstelling onderzocht. Vooreerst volgt een theoretische toelichting over het concept offshoring. Vervolgens komt de gehanteerde methode aan bod om nadien in hoofdstuk IV de onderzoeksresultaten te bespreken. In hoofdstuk V wordt aandacht besteed aan de effecten van offshoring op de productiviteit, werkgelegenheid en lonen. In het laatste hoofdstuk wordt een conclusie geformuleerd. II. THEORETISCHE LITERATUUR Offshoring is een vorm van bedrijfsherstructurering. Door globalisering en de opkomst van zich snel ontwikkelende landen zoals China en India, kampt Europa met structurele problemen zoals een lage productiviteitsgroei en hoge werkloosheid (Kirkegaard, 2005). Om hieraan tegemoet te komen zijn Europese bedrijven verplicht herstructureringen door te voeren. De Europese Herstructureringsmonitor (ERM) werd in 2003 opgericht door Eurofound en heeft tot doel om de aard en de omvang van bedrijfsherstructureringen en de effecten op werkgelegenheid in kaart te 1 In wat volgt worden deze landen ook aangeduid met de term CEEC (Central and East European Countries) 1

9 brengen. De ERM database onderscheidt 8 verschillende types van herstructurering: interne herstructurering, relocatie, offshoring of productieverplaatsing, outsourcing of uitbesteding, faillissement of sluiting, fusie of overname en bedrijfsexpansie. Elke van deze vormen nader toelichten zou het bestek van deze masterproef te buiten gaan. 2 Daarom zal enkel het onderscheid tussen offshoring en outsourcing worden uitgelegd. In de literatuur worden deze twee termen vaak als synoniem gebruikt. Nochtans dekken deze niet geheel dezelfde lading. Olsen geeft volgende definiëring: Whereas outsourcing refers to the relocation of jobs and processes to external providers regardless of the provider s location, offshoring refers to the relocation of jobs and processes to any foreign country without distinguishing whether the provider is external or affiliated with the firm. Outsourcing may therefore include job relocations both within and between countries, whereas offshoring refers only to international relocations. The term offshore outsourcing therefore only covers the relocation of jobs or processes to an external and internationally located provider. (Olsen, 2006: 6) Bij andere auteurs lezen we iets gelijkaardig, zoals Kirkegaard: Outsourcing refers to the purchasing of intermediate inputs by companies (or governments) at arm s length. Offshoring refers to the acquisition of intermediate inputs by companies (or governments) from locations outside the consuming country. It is the crossing of international borders that distinguishes it from outsourcing in general. (Kirkegaard, 2004: 3) 2 Voor definities zie: 2

10 De volgende matrix stelt dit schematisch voor: Bron: Olsen, 2006 Hierbij wordt duidelijk dat het essentiële verschil gelegen is in het overdragen van economische activiteiten over de nationale grenzen heen. Volgens Oxford English Dictionary betekent offshore letterlijk moving away from the shore of foreign. Offshoring includes both international outsourcing (where activities are contracted out to independent third parties abroad) and international insourcing (to foreign affiliates). The cross-border aspect is the distinguishing feature in defining offshoring, i.e. whether goods and services are sourced from within the domestic economy or abroad, not whether they are sourced from within the same firm or external suppliers. (OECD, 2007: 17) Een ander belangrijk onderscheid moet worden gemaakt tussen offshoring en foreign direct investment (FDI). Alle buitenlandse investeringen vallen onder de noemer offshoring, maar enkel en alleen wanneer de productieactiviteit wordt overgedragen naar het buitenland en onder eigen beheer blijft is er sprake van een foreign direct investment. Indien de activiteit wordt overgedragen naar een externe partner is dit niet het geval, wanneer die partner ook in het buitenland gevestigd is, spreekt men van international outsourcing. Uit de verschillende definities blijkt dat sommige auteurs enkel verwijzen naar diensten en anderen naar zowel goederen als diensten. In deze paper omvat offshoring zowel goederen als diensten tenzij expliciet het onderscheid tussen material en service offshoring wordt aangegeven. Aanvankelijk werd enkel aandacht besteed aan material offshoring waarbij goederen uit het buitenland worden geïmporteerd. Recenter is ook meer en meer sprake van service offshoring. Dankzij de 3

11 hedendaagse technologie krijgen zakelijke diensten een meer mobiel karakter. In deel 3 bij de bespreking van de resultaten wordt aandacht besteed aan het onderscheid material en service offshoring en verifiëren we aan de hand van cijfergegevens of er een gevoelige toename is van service offshoring. Bovendien zal worden bekeken in welke industriesectoren service offshoring het meest prominent is. De redenen waarom bedrijven hun toevlucht zoeken tot offshoring zijn divers. Een eerste motief werd reeds eerder aangehaald. Door globalisering zijn bedrijven enerzijds genoodzaakt om herstructureringen, zoals productieverplaatsing, door te voeren willen zij competitief blijven ten opzichte van de zich sterk economisch ontwikkelende landen. Anderzijds wordt het proces van offshoring in de hand gewerkt door de uitbreiding van de Europese Unie (EU) en het bestaan van andere vrijhandelszones zoals North American Free Trade Agreement (NAFTA) en Central America Free Trade Agreement (CAFTA). De belangrijkste verklaring voor de stijgende trend in offshoring zijn weliswaar de kostenvoordelen als gevolg van het verplaatsen van bedrijfsprocessen naar het buitenland. Andere landen kunnen aantrekkelijk zijn vanwege de aanwezigheid van goedkopere productiefactoren of een gunstig wettelijk regime. Ook de nabijheid van afzetmarkten kan kostenreducerend werken. In de meeste gevallen gaat het om arbeidsintensieve activiteiten die worden verplaatst omwille van lagere loonkosten. Tot slot creëren technologische vooruitgang en dalende transportkosten opportuniteiten voor productieverplaatsing. De effecten van offshoring laten zich vooral voelen op de arbeidsmarkt en in de productiviteitscijfers. Of offshoring al dan niet een positieve invloed heeft is, hangt ervan af of de focus op korte of lange termijn ligt. Offshoring heeft naast het grote voordeel van kostenreductie ook nadelen. De tegenstanders focussen voornamelijk op het verlies aan jobs tengevolge van offshoring. Rond de impact van offshoring op werkgelegenheid bestaat het meeste onderzoek onder andere Knell en Rojec (2009), OECD (2007) en Amiti en Ekholm (2004). Samenvattend kunnen we stellen dat in de literatuur men het erover eens dat er zich op korte termijn een negatieve impact op de arbeidsmarkt manifesteert. Falk & Wolfmayr (2007) maken het onderscheid tussen enerzijds de verwerkende nijverheid en niet-verwerkende nijverheid en anderzijds services en material offshoring. Hieruit blijkt dat enkel de invoer van goederen uit lageloonlanden een negatieve impact heeft op de werkgelegenheid in de verwerkende nijverheid. Voor de niet-verwerkende nijverheid sector merkt men tevens een negatief verband teweeggebracht door services offshoring. Dit resultaat is consistent met eerdere bevindingen. Hieraan voegen ze nog toe dat 4

12 de impact uitgaande van material offshoring groter is dan dat van services offshoring. Door de negatieve impact van offshoring gaan er jobs verloren waardoor hogeloonlanden een neerwaartse druk op de lonen ervaren. Anderzijds stijgt de efficiëntie dankzij goedkopere inputs en/of een betere kwaliteit waardoor een productiviteitsstijging wordt verwezenlijkt. Met andere woorden, het verlies aan jobs wordt gecompenseerd door stijgende productiviteit waardoor de algemene welvaart er op vooruit gaat (Michel, 2009). Eventueel resulteren de productiviteitsvoordelen in een dalende prijs waardoor de vraag toeneemt en op die manier jobs worden gecreëerd (Amiti en Wei, 2005). De critici zullen in het debat voornamelijk de dalende werkgelegenheid als argument gebruiken terwijl zij de positieve productiviteitsimpact op lange termijn uit het oog verliezen. Bovendien tonen cijfers van ERM aan dat offshoring maar voor een marginaal percentage verantwoordelijk is voor het verloren gaan van jobs in de Europese Unie. Volgens ERM is slechts 8% van het jobverlies in de periode van 2003 tot 2006 te wijten aan offshoring (Eurofound, 2010). Daarenboven werd sinds 2001 de helft van de verloren jobs in de Europese landen geherlokaliseerd in een andere lidstaat van de Europese Unie. Niettemin leidt het verlies aan jobs tot het creëren van protectionistische maatregelen door de individuele lidstaten die nefast kunnen zijn voor de goede werking van de economie en de welvaart in de Europese Unie (Knell, 2009). III. METHODOLOGIE In dit hoofdstuk worden achtereenvolgens toegelicht welke gegevens werden gebruikt en op welke manier de resultaten werden bekomen. In het eerste onderdeel wordt de Eurostat databank besproken. Vervolgens worden de verschillende indicatoren voor offshoring uiteengezet. DATABANK Bereik In de Eurostat databank vinden we gegevens terug voor alle landen die lid zijn van de Europese Unie. De Europese lidstaten zijn sinds 2002 verplicht om jaarlijks aanbod- en gebruikstabellen te publiceren en om de 5 jaar symmetrische input-outputtabellen. De gebruikstabel geeft een overzicht van de aankopen van goederen en diensten door de verschillende bedrijfstakken en per categorie van de finale vraag (consumptieve bestedingen, bruto-investeringen in vaste activa en uitvoer). De aanbodtabel splitst de economische middelen uit per product, waarbij een onderscheid wordt gemaakt tussen de output van de verschillende bedrijfstakken en de invoer (Federaal Planbureau, 2003). De inputoutputtabellen vormen samen met de aanbod- en gebruikstabellen een onderdeel van de European 5

13 System of Accounts (ESA 1995). De aanbod- en gebruikstabellen vormen de basis voor de inputoutputtabellen. Vooraleer de aanbod- en gebruikstabellen kunnen worden samengevoegd tot één symmetrische input-outputtabel moeten enkele aanpassingen plaatsvinden, zoals de omzetting van twee asymmetrische tabellen tot één symmetrische die symmetrisch genoemd wordt omdat ze classificaties van producten of bedrijfstakken kruist. Dat is niet het geval voor de aanbod- en gebruikstabellen die classificaties van bedrijfstakken en producten kruisen. De wettelijke verplichting geldt vanaf 2002, maar voor 14 lidstaten zijn reeds gegevens beschikbaar vanaf Vanaf 2000 is dat voor 21 landen en in 2005 zijn voor 22 van de 27 EU-landen inputoutputtabellen beschikbaar. De symmetrische input-outputtabel wordt begeleid door een symmetrische tabel voor binnenlandse productie en voor invoer. Voor de analyses werd gebruik gemaakt van de totale symmetrische input-outputtabellen en de tabel van de invoer. Een overzicht van de beschikbaarheid van deze tabellen voor de landen van de Europese Unie wordt gegeven in onderstaande tabel I. In deze paper zal gebruik worden gemaakt van de gegevens, in zoverre deze beschikbaar zijn, voor 1995 of 2000 en Een paar landen maken hierop een uitzondering. Bij de bespreking van de resultaten zal dit duidelijk worden aangegeven. 6

14 Tabel I : Beschikbaarheid input-outputtabellen in lopende prijzen Code Structure Siot 1900 Imports BE pp x x x x x x BG CZ pp x x x x DK ii x x x x x x x x x x x x x x x x DE pp x x x x x x x x x x x x x x x x x x EE pp x x x x x x IE pp x x x x x x GR pp x x x x ES pp x x x x x x FR pp x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x IT pp + ii x x x x x x CY LV pp x x x x LT pp x x x x LU pp x x x x x x x x x x x x x HU pp + ii x x x x x x MT NL ii x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x AT pp x x x x x x PL pp x x x x PT pp x x x x x x RO pp x x x x x x x x x x SI pp x x x x x x x x SK pp x x x x FI ii x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x SE pp x x x x x x UK pp + ii x x 7

15 Classificatie Zoals hierboven reeds aangehaald zijn de symmetrische input-outputtabellen product x product of industrie x industrie matrices waarbij aanbod en gebruik worden geïntegreerd. De nomenclatuur die voor de bedrijfstakken gebruikt wordt, is de Nomenclature générale des Activités économiques dans les Communautés Européennes of General Industrial Classification of Economic Activities within the European Communities (NACE). De producten worden ingedeeld op basis van de statistische classificatie van Classification of Products by Activity (CPA). Zowel de CPA als NACE volgen een hiërarchische structuur. De eerste vier niveaus zijn gelijk voor beide classificaties. De CPA omvat nog twee extra niveaus. Hoe hoger een niveau, hoe meer gedetailleerd. Een overzicht van de verschillende niveaus: (a) a first level comprising headings identified by an alphabetical code (sections) (b) a second level comprising headings identified by a two-digit numerical code (divisions) (c) a third level comprising headings identified by a three-digit numerical code (groups) (d) a fourth level comprising headings identified by a four-digit numerical code (classes) (e) a fifth level comprising headings identified by a five-digit numerical code (categories) (f) a sixth level comprising headings identified by a six-digit numerical code (subcategories). De Eurostat input-outputtabellen zijn opgemaakt volgens niveau 2. De NACE en CPA zijn afgeleid van de Verenigde Naties International Standard Industrial Classification of all Economic Activities (ISIC) en Central Product Classification (CPC). Op het hoogste niveau zijn de classificaties identiek op een lager niveau is de Europese NACE meer gedetailleerd. ESA 1995 vereist product x product inputoutputtabellen, maar industrie x industrie input outputtabellen worden eveneens aanvaard. In bovenstaande tabel zien we dat de meeste Europese landen zich conformeren met de voorgeschreven product x product input-outputtabel vereiste. Bovendien zijn de NACE two-digit input outputtabellen zodanig geaggregeerd dat de verschillen tussen NACE en CPA classificaties minimaal zijn. Voor dit onderzoek werden bepaalde minder relevante bedrijfscategorieën buiten beschouwing gelaten. In bijlage I wordt een overzicht weergegeven van de verschillende industriesectoren die werden opgenomen in de analyses en welke werden weerhouden, onderverdeeld volgens verwerkende nijverheid en dienstensector. Prijsbasis De aanbod- en gebruikstabellen en input-outputtabellen zijn opgesteld in de nationale munteenheid (NAC). Daarnaast zijn voor de lidstaten die geen lid zijn van de monetaire unie ook tabellen beschikbaar 8

16 in euro (ECU). De gebruikte eenheid is miljoen euro. Om de gegevens met elkaar te kunnen vergelijken werden voor dit onderzoek de tabellen met als munteenheid de euro gebruikt. De waardering van de symmetrische input-outputtabellen is tegen basisprijzen (De Backer & Yamano, 2008). De basisprijs stemt overeen met het bedrag dat de producent ontvangt van de koper, eventueel verminderd met de productgebonden belastingen en vermeerderd met de subsidies (Federaal Planbureau, 2003). Naar analogie van de nationale productie, worden de ingevoerde goederen verrekend in CIF-prijs (Cost, Insurance, Freight). Ze omvatten dus de kosten, verzekering en vracht tot aan de grens van het importland voor vereffening van alle belastingen en marges in het land. De input-outputtabellen zijn opgemaakt in lopende prijzen. Dit zorgt ervoor dat wegens een verschillende prijsevolutie er een vertekening van de waarden kan optreden. Ook Amiti en wei (2005) wijzen op dit probleem inzake offshoring indicatoren: they are likely to underestimate the value of offshoring because the cost of importing services is likely to be lower than the cost of purchasing them domestically. While it would be preferable to have quantity data rather than current values. Bij Michel en Rycx (2009) lezen we iets gelijkaardig: The main problem with a measure based on imported intermediate inputs in current prices is that it tends to understate the magnitude of offshoring due to an endogenous price effect. Since activities are offshored because imported intermediate inputs are cheaper than domestically produced intermediate inputs, the offshoring intensity in value terms will be biased downwards. De input-outputtabellen opgemaakt in vaste prijzen zou hier enigszins aan tegemoet komen, maar deze gegevens zijn niet beschikbaar. Formaat Een input-outputtabel bestaat uit drie subtabellen: de tabel van de intermediaire leveringen, de tabel van de finale bestedingen en de tabel van de primaire input. De tabel van de intermediaire leveringen omvat de goederen en diensten die gebruikt worden in het productieproces van de overige goederen en diensten. Ze heeft de vorm van een vierkante tabel waarin elke lijn of kolom een product of industriesector vertegenwoordigt. Naargelang de classificatie, NACE Rev. 1.1 of NACE Rev. 2, is deze tabel respectievelijk 60x60 of 64x64. In deze paper werd gebruikt gemaakt van de tabellen voor 1995 en 2005 nog ingedeeld volgens NACE Rev. 1.1 (60 industrieën). Vanaf 2008 worden de producten en bedrijfstakken geclassificeerd volgens NACE Rev. 2, uitgebreid met vier industrieën. Voor de economische analyse wordt de input-outputtabel aangevuld met twee bijkomende tabellen: een input-outputtabel voor de invoer en een input-outputtabel voor de binnenlandse productie. De inputoutputtabel voor de invoer geeft per product het intermediaire en finale gebruik van de invoer. Ze bestaat uit de subtabellen van de intermediaire leveringen en de finale bestedingen. De input- 9

17 outputtabel voor de binnenlandse productie geeft de bestedingen van de nationale producten. Ze heeft dezelfde vorm als de totale input-outputtabel (Federaal Planbureau, 2003). Voor de analyse in dit onderzoek werd enkel gebruikt gemaakt van de tabel van de intermediaire leveringen van de totale input-outputtabel en de bijkomende input-outputtabel voor de invoer. OFFSHORING INDICATOREN Het is niet eenvoudig om één enkele indicator te ontwikkelen voor een concept waarover geen eensgezindheid bestaat omtrent de definitie (OESO, 2007). Daarom werden voor dit onderzoek meerdere indicatoren weerhouden. Alle indicatoren maken gebruik van de gegevens uit de inputouputtabellen van Eurostat. In het algemeen is men het er over eens dat we rekening houden met de intermediaire inputs. De invoer van intermediaire inputs geeft ons een eerste zicht op de offshoring intensiteit. Hiervoor werd gebruik gemaakt van de tabel van intermediaire leveringen van de input-outputtabel voor de invoer. In deze tabel werden naast de kolom- en rijtotalen een bijkomend totaal toegevoegd voor de geïmporteerde goederen en diensten, evenals voor de verwerkende industrieën en diensten. Dit stelt ons in staat om adequaat antwoord te geven op de onderzoeksvragen: Kunnen we belangrijke verschillen noteren tussen de verwerkende nijverheid en dienstensector? Merken we een onderscheid tussen material offshoring en service offshoring. Verder zal ook een vergelijking worden gemaakt tussen de gegevens van 1995 en Voor de andere offshoring indicatoren baseren we ons op B. Michel (2009): The share of imported intermediate inputs in total intermediate inputs or output has by now become the standard measure for the intensity of offshoring. Dit geeft ons volgende maatstaven: 1 a. Imported intermediate manufacturing inputs by industry X Total input use by industry X b. Imported intermediate service inputs by industry X Total input use by industry X c. Imported intermediate manufacturing and service inputs by industry X Total input use by industry X 10

18 Maatstaven 1 a en b laten ons reeds toe om uitspraken te doen over de mate van material/service offshoring. We voegen hieraan nog een extra indicator toe: 2 a. Imported intermediate manufacturing inputs by industry X Total manufacturing input use by industry X b. Imported intermediate service inputs by industry X Total service input use by industry X De cijfers in de tellers en noemers van de breuk halen we uit de tabel van intermediaire leveringen van respectievelijk de input-outputtabel voor de invoer en de totale input-outputtabel. Door te kijken naar de invoer van intermediaire goederen en diensten afzonderlijk kunnen we uitspraken doen over material/service offshoring. Verder zal in grafiek IV in deel 2 een vergelijking worden gemaakt tussen de verwerkende nijverheid en dienstensector. Deel 3 geeft meer informatie over material en service offshoring. Een overzicht van de offshoring intensiteit in de Europese landen in 1995 en 2005 krijgen we in grafiek I. In het volgende hoofdstuk worden deze grafieken meer toegelicht. Eerder werden reeds de mogelijke problemen met betrekking tot de offshoring indicatoren aangehaald wegens verschillen in prijsevolutie (supra, p.9). Niettemin blijven deze indicatoren de best mogelijke proxy voor offshoring. IV. RESULTATEN In wat hierna volgt worden de samenvattende tabellen en grafieken gepresenteerd en besproken. Dit hoofdstuk is zo opgebouwd zodat we per onderdeel antwoord krijgen op de onderzoeksvragen die vooraf werden geformuleerd. In deel 1 komt de offshoring intensiteit in de EU-landen aan bod en of we al dan niet te maken hebben met een stijging. Deel 2 bestudeert de verschillen tussen de verwerkende nijverheid en dienstensector. Het onderscheid tussen material offshoring en service offshoring wordt in deel 3 toegelicht. Hier staat de vraag centraal of er de laatste jaren al dan niet een gevoelige toename is van service offshoring. 11

19 Tijdens de bespreking wordt in de verschillende onderdelen aandacht besteed aan de mogelijke discrepanties tussen EU-15 en de Centaal- Oost-Europese lidstaten. In het laatste deel wordt de focus gelegd op de verschillende bedrijfstakken. DEEL 1: OFFSHORING IN DE EU: TOENAME OF AFNAME? In een eerdere studie kwamen Knell en Rojec (2009) tot het besluit European offshoring is moving mainly to Eastern Europe... Aangezien vanaf 2004 heel wat nieuwe Centraal- en Oost-Europese hun toetreding tot de Europese Unie hebben gemaakt, kunnen we op basis hiervan hypothetisch gezien verwachten dat de offshoring intensiteit in 2005 ten opzichte van 1995 zal zijn gestegen. Grafieken I tot en met III geven nadere toelichting. Het Verenigd Koninkrijk en Tsjechië werden in deze grafieken buiten beschouwing gelaten aangezien voor deze landen enkel gegevens beschikbaar waren voor respectievelijk 1995 en Voor Letland zijn enkel data beschikbaar van 1996 en 1998, deze tijdspanne is te klein om een adequate vergelijking over de tijd te maken. Omwille van niet beschikbaarheid zijn voor Ierland, Griekenland, Hongarije, Litouwen, Polen, Slovenië, Slowakije en Roemenië gegevens van 2000 in plaats van 1995 gebruikt en voor Estland van Zowel in deel 1 als deel 2 is offshoring indicator 1 van toepassing. Grafiek I: Offshoring intensiteit in de Europese landen: 1995 en 2005 Bron: eigen berekeningen op basis van Eurostat input-outputtabellen 12

20 Uit deze grafiek kunnen we verschillende vaststellingen maken. Ten eerste merken we grote verschillen tussen de Europese landen in de intensiteit van offshoring. In 1995 variëren de percentages van 16,56% tot 60,43%. In 2005 bedraagt het minimum 18,83% en het maximum 53,18%. Opmerkelijk is dat zowel voor 1995 als 2005 Frankrijk het minst aan offshoring doet en Ierland het meest. De landen zijn gerangschikt in chronologische volgorde volgens toetreding tot de Europese Unie. Op die manier kunnen we nagaan of er opmerkelijke verschillen zijn tussen de EU-15 en de meest recent toegetreden Centraal- en Oost-Europese staten. Als we de gegevenstabel bekijken merken we dat de percentages voor de nieuwe lidstaten toch iets hoger liggen dan voor de EU-15, op de uitschieter van Ierland na. Een vergelijking tussen 1995 en 2005 leert ons dat de offshoring intensiteit voor het merendeel van de landen in die periode is toegenomen. Enkel voor Nederland, Ierland, Griekenland, Hongarije en Litouwen is er een daling. De sterkste daler is Ierland met -11,98%. De sterkste stijger is België met maar liefst 74,51%. Grafiek II: Totale invoer van intermediaire inputs in de EU-landen: 1995 en 2005 Bron: eigen berekeningen op basis van Eurostat input-outputtabellen De invoer van intermediaire inputs ligt in absolute cijfers opmerkelijk hoger voor de EU-15. Duitsland is in zowel 1995 als 2005 de grootste invoerder, Estland de kleinste. 13

21 Uit deze grafiek blijkt tevens dat de absolute invoer voor 2005 voor alle Europese landen hoger is dan in De procentuele stijging ten opzichte van 1995 varieert van minimum 33,66% voor Griekenland tot maximaal 178,01% voor Spanje. De invoer van een land hangt logischerwijze samen met de grootte van dat land en zijn economie. De maatstaf die hier doorgaans wordt voor gebruikt is het bruto binnenlands product. Duitsland heeft met miljoen euro het hoogste BBP van alle EU-landen. Het is dan ook niet opmerkelijk dat Duitsland resulteert in de grootste invoerder. Estland heeft het kleinste BBP. Om rekening te houden met de grootte van de economiee van een land werd de invoer relatief uitgedrukt ten opzichte van het BBP. De BBP-cijfers die werden gebruikt bij de berekeningen zijn van 2009 met als eenheid miljoen euro. Grafiek III: Relatieve invoer van intermediaire inputs ten opzichte van BBP in EU-landen: 1995 en 2005 Bron: eigen berekeningen op basis van Eurostat input-outputtabellen In verhouding tot het bruto binnenlands product is niet langer Duitsland de grootste invoerder, maar wel Ierland. In 1995 is Spanje ten opzichte van het BBP de kleinste invoerder van intermediaire inputs en in 2005 is dit Griekenland. 14

22 Een vergelijking tussen de EU-15 landen en Centraal- Oost-Europese landen toont ons dat de Centraal en Oost-Europese landen relatief gezien een hoger invoerpercentage ten opzichte van het BBP vertonen. Het gemiddelde voor deze landen bedraagt 30,06% voor De EU-15 scoort 22,19%. DEEL 2: OFFSHORING IN DE VERWERKENDE NIJVERHEID EN DE DIENSTENSECTOR In deel 2 wordt nagegaan of er opmerkelijke verschillen zijn tussen de verwerkende industrie en de dienstensector. Grafiek IV geeft een overzicht van de offshoring intensiteit voor de verwerkende nijverheid en de dienstensector. Grafiek V en VI kijken naar de absolute invoer van goederen en diensten in beide sectoren. Voor alle landen zijn gegevens van 2005 van toepassing, behalve voor de UK en Letland werden de beschikbare gegevens van respectievelijk 1995 en 1998 gebruikt. Grafiek IV: Offshoring intensiteit in de verwerkende nijverheid en de dienstensector in de EU-landen Bron: eigen berekeningen op basis van Eurostat input-outputtabellen Uit deze grafiek kunnen we opmaken dat de offshoring intensiteit in de verwerkende nijverheid opvallend hoger ligt dan in de dienstensector. Voor alle Europese landen, behalve Denemarken is dit het geval. Voor de verwerkende nijverheid berekenen we een gemiddelde offshoring intensiteit van 38,44% in vergelijking met 19,31% voor de dienstensector. Als we kijken naar de verwerkende nijverheid merken we dat drie van de vier landen met waarden hoger dan 50% behoren tot de Centraalen Oost-Europese landen. Ook de dienstensector scoort niet slecht in deze landen met een gemiddelde 15

23 van 19,92%. Ierland heeft zowel voor de verwerkende nijverheid als de dienstensector het hoogste percentage. Grafiek V: Invoer van goederen en diensten in de verwerkende nijverheid 16

24 Grafiek VI: Invoer van goederen en diensten in de dienstensector Bron: eigen berekeningen op basis van Eurostat input-outputtabellen Grafieken V en VI tonen aan dat de verwerkende nijverheid overwegend goederen invoert en vice versa voor de dienstensector. Een vergelijking tussen beide grafieken toont aan dat de verwerkende nijverheid absoluut meer invoert dan de dienstensector. Dit blijkt duidelijk uit de verticale as waarden. De maximumwaarde bedraagt voor de verwerkende nijverheid miljoen euro in vergelijking met miljoen euro in de dienstensector. Aangezien deze grafieken gebruik maken van absolute gegevens, merken we ook hier opnieuw de lagere invoer van goederen en diensten in de Centraal- en Oost-Europese landen ten opzichte van de EU-15. DEEL 3: MATERIAL EN SERVICE OFFSHORING: TOENAME VAN SERVICE OFFSHORING? In Amiti en Wei (2005) lezen we: What is new about outsourcing today is that it is increasingly in services. Although international outsourcing of material inputs is still far more quantitatively important than services. Deze vaststelling zal worden geverifieerd in deel 3 waarbij antwoord wordt gegeven op volgende vragen: Is service offshoring de laatste jaren geëxplodeerd? Hoe doet service offshoring het in verhouding tot het niveau van material offshoring? Welke Europese landen doen het meest aan service 17

25 offshoring? Tevens worden in grafieken X en XI een vergelijking gemaakt tussen de verwerkende nijverheid en de dienstensector. Met betrekking tot de gebruikte gegevens gelden dezelfde bemerkingen die eerder in deel 1 en 2 werden geformuleerd. Echter in deel 3 is offshoring indicator 2 van toepassing. Grafiek VII: Material en service offshoring in de Europese landen Bron: eigen berekeningen op basis van Eurostat input-outputtabellen Grafiek VII toont aan dat anno 2005 material offshoring in de Europese Unie nog steeds belangrijker is dan service offshoring. Het gemiddelde van alle Europese landen bedraagt 44,56% voor material offshoring tegenover 13,75% service offshoring. Enkel in Ierland is service offshoring meer populair dan material offshoring. Opvallend is dat material offshoring in de Centraal- en Oost-Europese staten nog meer in trek is in verhouding tot de EU-15. De percentages variëren van 34,74% tot 65,78%. Voor de EU-15 liggen zowel minimum als maximum lager. Wat betreft service offshoring is er geen opmerkelijk verschil tussen de EU-15 en CEEC. Hierbij is vooral de uitschieter van Ierland frappant. 18

26 Grafiek VIII: Service offshoring in de EU-landen: 1995 en 2005 Bron: eigen berekeningen op basis van Eurostat input-outputtabellen De laatste jaren zou service offshoring aan zijn opmars zijn begonnen. Om dit te kunnen verifiëren werd een vergelijking gemaakt tussen 1995 en Hieruit blijkt dat voor het merendeel van de Europese landen we kunnen concluderen dat service offshoring inderdaad is gestegen. Behalve voor Frankrijk, Ierland, Portugal, Estland, Hongarije, Polen, Slovenië en Roemenië merken we een daling. Opvallend is dat bij deze dalers hoofdzakelijk Centraal- en Oost-Europese lidstaten voorkomen. Enkel Slowakije toont een bescheiden stijging van 14,52% ten opzichte van Voor de EU-15 lopen de procentuele wijzigingen uiteen van minimum -33,76% voor Portugal en een uitschieter voor Denemarken met een stijging van maar liefst 143,93%. 19

27 Grafiek IX: Relatieve invoer van goederen en diensten in de EU-landen Bron: eigen berekeningen op basis van Eurostat input-outputtabellen Om een betere vergelijking te kunnen maken werd opnieuw gekozen voor de relatieve invoer ten opzichte van het bruto binnenlands product in plaats van de absolute cijfers. De absolute cijfers tonen een gelijkaardig patroon als in grafiek II voor de totale invoer van intermediaire inputs, namelijk dat de invoer van goederen en diensten in absolute cijfers opmerkelijk hoger is voor de EU-15 dan de CEEC. Het meest opmerkelijke aan deze grafiek is dat enkel in Ierland de relatieve invoer van diensten hoger is dan de invoer van goederen. Ook uit deze grafiek blijkt dat material offshoring nog steeds dominant is in verhouding tot service offshoring. 20

28 Grafiek X: Material offshoring in de verwerkende nijverheid en de dienstensector Grafiek XI: Service offshoring in de verwerkende nijverheid en de dienstensector Bron: eigen berekeningen op basis van Eurostat input-outputtabellen 21

29 Gemakkelijkheidshalve zullen grafiek X en XI samen worden besproken. Zoals te verwachten liggen de percentages voor material offshoring in de verwerkende nijverheid hoger dan voor de dienstensector. Opnieuw Ierland is hierop de uitzondering. Aangaande service offshoring is dit iets minder uitgesproken. Naast Ierland vertonen ook Italië, Finland, Zweden en Hongarije een afwijkend patroon, meer bepaald is service offshoring in deze landen aanzienlijker in de verwerkende nijverheid dan de dienstensector. Weliswaar is het verschil tussen beide sectoren minimaal. In een oogopslag valt op dat de percentages voor material offshoring veel hoger liggen dan die voor service offshoring. Enkel Ierland vertoont hoge service offshoring percentages in vergelijking met de andere EU-landen. Wat betreft de EU-15 en Centraal- en Oost-Europese landen zijn er geen opmerkelijke verschillen. We kunnen dus tot een gelijkaardig besluit komen als eerder in grafiek VII en IX, namelijk material offshoring blijft wat betreft de Europese landen prominenter dan service offshoring. Dit blijkt tevens uit de gemiddeldewaarden. Voor material offshoring bedraagt dit voor de verwerkende nijverheid 46,67% en voor de dienstensector 33,38% tegenover gemiddeldes van 11,74% en 14,36% voor service offshoring. DEEL 4: DE INDUSTRIESECTOREN ONDER DE LOEP GENOMEN De voorgaande resultaten laten ons toe uitspraken te doen op landenniveau en over de offshoring intensiteit in de verwerkende nijverheid en dienstensector. Wat deze resultaten echter verbergen is dat sommige industriesectoren een veel grotere neiging hebben tot offshoring. In tabel II wordt per land een top drie weergegeven van de industriesectoren die het meest en het minst offshoren telkens met het bijhorende percentage. De percentages zijn berekend volgens offshoring parameter 1c en hanteren gegevens van De sectoren aangestipt met een asterix behoren tot de dienstensector. Het wordt onmiddellijk duidelijk dat dienstensectoren meer voorkomen in de kolom met het minst offshoring en de eerste kolom hoofdzakelijk bestaat uit verwerkende industrieën. De enigste dienstensectoren die voorkomen in de eerste kolom zijn: air transport services, water transport services en research and development services. Om te weten te komen in welke industriesectoren zich nu het meest en het minst offshoring manifesteert, werd elke kolom gesorteerd op unieke waarden en de frequentie van elke waarde berekend. De volgende industrieën met het meeste offshoring kwamen vijf keer of meer voor: Coke, refined petroleum products and nuclear fuels (14), Motor vehicles, trailers and semi-trailers (8), Radio, television and communication equipment and apparatus (10), Wearing apparel; furs (5), Office machinery and computers (8). Van deze industrieën staat Coke, refined petroleum products and nuclear fuels het vaakst op de eerste plaats. Vervolgens Radio, television and communication 22

30 equipment and apparatus en Office machinery and computers. De industrieën met een frequentie gelijk aan of groter dan vijf in de kolom van sectoren met het minst offshoring zijn: Insurance and pension funding services, except compulsory social security services (10), Collected and purified water, distribution services of water (5), Real estate services (15), Services auxiliary to financial inter-mediation (7), Financial intermediation services, except insurance and pension funding services (7) en Retail trade services, except of motor vehicles and motorcycles; repair services of personal and household goods (5). Vervolgens werd ook aandacht besteed aan service offshoring in de verschillende industriesectoren. Tabel III geeft een top-3 van de verwerkende industrieën en dienstensectoren met het meeste service offshoring. De berekeningen zijn gebaseerd op offshoring indicator 2b en gebruiken gegevens van Doorgaans liggen de percentages hoger bij de dienstensectoren. Ierland vormt hier terug de uitzondering op de regel. Om te weten te komen welke sectoren het meest voorkomen werd dezelfde methode toegepast als in tabel II. De verwerkende industrieën met de hoogste frequentie (minstens vijf keer) zijn: Chemicals, chemical products and man-made fibres (9), Office machinery and computers (8), Radio, television and communication equipment and apparatus (7), Printed matter and recorded media (7). Voor de dienstensectoren zijn dit: Air transport services (19), Water transport services (19), Supporting and auxiliary transport services; travel agency services (10) en Financial intermediation services, except insurance and pension funding services (5). 23

31 Tabel II: Top-3 van industriesectoren per land met het meest en minst offshoring FI ES PT EL UK IE IT DE FR NL BE Industriesectoren met MEEST offshoring % Industriesectoren met MINST offshoring % Coke, refined petroleum products and nuclear fuels 75,01 Insurance and pension funding services, except compulsory social security services* 5,90 Motor vehicles, trailers and semi-trailers 72,07 Collected and purified water, distribution services of water 7,07 Radio, television and communication equipment and apparatus 60,01 Real estate services* 10,73 Coke, refined petroleum products and nuclear fuels 84,18 Real estate services* 3,21 Research and development services* 63,40 Services auxiliary to financial inter-mediation* 8,67 Wearing apparel; furs 61,14 Computer and related services* 9,83 Coke, refined petroleum products and nuclear fuels 72,72 Insurance and pension funding services, except compulsory social security services* 3,42 Office machinery and computers 42,52 Real estate services* 4,23 Rubber and plastic products 38,37 Financial intermediat. services, except insurance and pension funding services* 4,52 Coke, refined petroleum products and nuclear fuels 80,88 Renting services of machinery and equipment without operator and of personal and household goods* 1,09 Water transport services* 52,18 Insurance and pension funding services, except compulsory social security services* 2,70 Radio, television and communication equipment and apparatus 51,52 Secondary raw materials 5,13 Coke, refined petroleum products and nuclear fuels 79,42 Insurance and pension funding services, except compulsory social security services* 2,13 Chemicals, chemical products and man-made fibres 50,39 Construction work 3,52 Tobacco products 49,73 Collected and purified water, distribution services of water 3,96 Office machinery and computers 91,11 Real estate services* 5,02 Printed matter and recorded media 88,49 Research and development services* 7,82 Chemicals, chemical products and man-made fibres 87,71 Retail trade services, except of motor vehicles and motorcycles; repair services of personal and household goods* 13,82 Office machinery and computers 50,09 Insurance and pension funding services, except compulsory social security services* 2,65 Wearing apparel; furs 43,09 Supporting and auxiliary transport services; travel agency services* 3,60 Radio, television and communication equipment and apparatus 39,87 Real estate services* 4,50 Coke, refined petroleum products and nuclear fuels 77,63 Financial intermediat. services, except insurance and pension funding services* 7,40 Water transport services* 49,29 Real estate services* 7,62 Motor vehicles, trailers and semi-trailers 47,93 Insurance and pension funding services, except compulsory social security services* 8,02 Coke, refined petroleum products and nuclear fuels 92,90 Real estate services* 5,63 Radio, television and communication equipment and apparatus 77,46 Financial intermediat. services, except insurance and pension funding services* 6,44 Motor vehicles, trailers and semi-trailers 68,47 Insurance and pension funding services, except compulsory social security services* 6,48 Coke, refined petroleum products and nuclear fuels 77,47 Real estate services* 2,27 Radio, television and communication equipment and apparatus 62,62 Retail trade services, except of motor vehicles and motorcycles; repair services of personal and household goods* 3,62 Office machinery and computers 53,88 Construction work 4,14 Office machinery and computers 90,33 Real estate services* 6,96 Coke, refined petroleum products and nuclear fuels 80,02 Collected and purified water, distribution services of water 9,59 Motor vehicles, trailers and semi-trailers 64,19 Land transport; transport via pipeline services* 11,80 24

32 RO CZ SK SI PL LT LV HU EE SE AT Coke, refined petroleum products and nuclear fuels 85,78 Real estate services* 3,89 Motor vehicles, trailers and semi-trailers 65,09 Services auxiliary to financial inter-mediation* 4,60 Wearing apparel; furs 60,39 Retail trade services, except of motor vehicles and motorcycles; repair services of personal and household goods* 9,67 Coke, refined petroleum products and nuclear fuels 94,46 Real estate services* 6,96 Rubber and plastic products 54,11 Services auxiliary to financial inter-mediation* 8,06 Air transport services* 52,64 Financial intermediat. services, except insurance and pension funding services* 10,63 Radio, television and communication equipment and apparatus 97,21 Insurance and pension funding services, except compulsory social security services* 2,17 Office machinery and computers 91,00 Retail trade services, except of motor vehicles and motorcycles; repair services of personal and household goods* 12,01 Leather and leather products 89,14 Real estate services* 13,81 Radio, television and communication equipment and apparatus 93,61 Services auxiliary to financial inter-mediation* 3,41 Office machinery and computers 92,96 Collected and purified water, distribution services of water 5,53 Motor vehicles, trailers and semi-trailers 83,65 Financial intermediat. services, except insurance and pension funding services* 9,97 Wearing apparel; furs 86,00 Activities auxiliary to financial intermediat.* 8,13 Tobacco products 82,13 Real estate services* 9,39 Coke, refined petroleum products and nuclear fuels 78,98 Wholesale trade and commission trade services, except of motor vehicles and motorcycles* 14,08 Chemicals, chemical products and man-made fibres 77,51 Research and development services* 9,85 Fabricated metal products, except machinery and equipment 63,63 Renting services of machinery and equipment without operator and of personal and household goods* 9,93 Machinery and equipment n.e.c. 47,82 Financial intermediat. services, except insurance and pension funding services* 10,88 Coke, refined petroleum products and nuclear fuels 74,80 Real estate services* 1,45 Radio, television and communication equipment and apparatus 72,49 Insurance and pension funding services, except compulsory social security services* 1,82 Motor vehicles, trailers and semi-trailers 52,53 Services auxiliary to financial inter-mediation* 2,35 Rubber and plastic products 74,31 Insurance and pension funding services, except compulsory social security services* 7,04 Medical, precision and optical instruments, watches and clocks 67,67 Services auxiliary to financial inter-mediation* 10,67 Pulp, paper and paper products 67,08 Post and telecommunication services* 10,80 Coke, refined petroleum products and nuclear fuels 86,84 Collected and purified water, distribution services of water 2,15 Radio, television and communication equipment and apparatus 83,18 Real estate services* 5,77 Motor vehicles, trailers and semi-trailers 79,71 Trade, maintenance and repair services of motor vehicles and motorcycles; retail sale of automotive fuel* 6,72 Radio, television and communication equipment and apparatus 82,50 Services auxiliary to financial inter-mediation* 6,14 Office machinery and computers 81,56 Secondary raw materials 9,44 Leather and leather products 80,54 Retail trade services, except of motor vehicles and motorcycles; repair services of personal and household goods* 9,85 Wearing apparel; furs 57,33 Supporting and auxiliary transport services; travel agency services* 6,73 Electrical machinery and apparatus n.e.c. 56,49 Food products and beverages 13,45 Textiles 50,37 Financial intermediat. services, except insurance and pension funding services* 14,85 25

33 Tabel III: Service offshoring: top-3 verwerkende industrieën en dienstensectoren ES PT EL UK IE DK IT DE FR NL BE MANUFACTURING INDUSTRIES % SERVICE INDUSTRIES % Office machinery and computers 22,17 Air transport services 38,22 Chemicals, chemical products and man-made fibres 18,55 Supporting and auxiliary transport services; travel agency services 32,74 Electrical machinery and apparatus n.e.c. 17,66 Water transport services 32,45 Radio, television and communication equipment and apparatus 53,97 Research and development services 67,38 Tobacco products 43,57 Water transport services 58,48 Secondary raw materials 20,73 Financial intermediat. services, except insurance and pension funding services 47,87 Coke, refined petroleum products and nuclear fuels 6,08 Air transport services 16,63 Electrical energy, gas, steam and hot water 5,96 Supporting and auxiliary transport services; travel agency services 8,56 Other transport equipment 5,92 Water transport services 8,19 Chemicals, chemical products and man-made fibres 13,55 Water transport services 55,10 Office machinery and computers 9,51 Services auxiliary to financial inter-mediation 37,76 Rubber and plastic products 7,12 Air transport services 22,63 Medical, precision and optical instruments, watches and clocks 23,41 Air transport services 23,44 Office machinery and computers 19,50 Post and telecommunication services 18,05 Collected and purified water, distribution services of water 15,35 Water transport services 16,62 Chemicals, chemical products and man-made fibres 23,88 Water transport services 95,68 Furniture; other manufact. goods n.e.c. 19,57 Air transport services 57,53 Leather and leather products 19,48 Supporting and auxiliary transport services; travel agency services 45,10 Printed matter and recorded media 93,33 Insurance and pension funding services, except compulsory social security services 75,30 Chemicals, chemical products and man-made fibres 88,78 Financial intermediat. services, except insurance and pension funding services 61,16 Office machinery and computers 88,29 Renting services of machinery and equipment without operator and of personal and household goods 56,92 Other transport equipment 11,63 Water transport services 30,10 Secondary raw materials 10,39 Air transport services 19,90 Printed matter and recorded media 7,19 Research and development services 19,04 Other transport equipment 11,87 Water transport services 53,27 Construction work 9,54 Supporting and auxiliary transport services; travel agency services 28,13 Collected and purified water, distribution services of water 5,65 Land transport; transport via pipeline services 27,09 Electrical energy, gas, steam and hot water 6,33 Air transport services 31,92 Office machinery and computers 5,82 Water transport services 16,82 Radio, television and communication equipment and apparatus 5,81 Supporting and auxiliary transport services; travel agency services 7,91 Radio, television and communication equipment and apparatus 19,58 Water transport services 46,59 Chemicals, chemical products and man-made fibres 19,42 Air transport services 45,73 Electrical machinery and apparatus n.e.c. 19,06 Financial intermediat. services, except insurance and pension funding services 19,01 26