Right to Challenge en recht op overname in Nederland Een inventarisatie van de stand van zaken (eerste helft 2018)

Transcriptie

1 Right to Challenge en recht op overname in Nederland Een inventarisatie van de stand van zaken (eerste helft 2018) Koen van der Krieken MSc MA Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties September

2 Inhoudsopgave 1. Aanleiding Wat is Right to Challenge en recht op overname? Politieke context Operationalisatie en onderzoeksmethode Resultaten vragenlijst Regelingen/afspraken/moties etc. rondom Right to Challenge en recht op overname Soorten regelingen/afspraken/moties etc Right to Challenge in de praktijk Soorten challenges Obstakels bij het Right to Challenge Meer informatie over Right to Challenge in gemeenten Conclusie Bijlage 1. Verzonden mailing aan Nederlandse gemeenten Bijlage 2. Overzicht vragen voorgelegd aan gemeenten

3 1. Aanleiding Dit rapport geeft een actueel overzicht van de fenomenen Right to Challenge en recht op overname in Nederlandse gemeenten over de eerste helft van Het is geschreven in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) en tot stand gekomen in samenwerking met de Vereniging van Nederlandse gemeenten (VNG). De opdracht vloeit voort uit de constatering van het ministerie van BZK en de VNG dat verschillende Nederlandse gemeenten al enkele jaren experimenteren met het bevorderen van bewonersbetrokkenheid in de vorm van Right to Challenge en recht op overname, maar er (nog) geen actueel landelijk overzicht is van de ontwikkelingen op dit terrein. Deze inventarisatie brengt in kaart wat de huidige stand van zaken is met betrekking tot deze twee thema s. De achterliggende gegevens van deze inventarisatie worden, aangevuld met informatie uit andere bronnen (zoals o.a. gegevens van het LSA 1 ), in kaartvorm gepubliceerd. Het ministerie heeft de intentie deze kaart(en) de komende jaren steeds te actualiseren naar de nieuwe stand bij gemeenten en tweemaal per jaar een update te publiceren via de website Daarnaast heeft het ministerie van BZK in hetzelfde kader aan de Universiteit Leiden gevraagd onderzoek te doen naar de juridische obstakels die samenhangen met het Right to Challenge en recht op overname. Het rapport daarover komt maart 2019 uit. 2 De bedoeling is met deze combinatie van materiaal een zo volledig mogelijk beeld te geven van de stand van zaken rondom deze twee thema s. Dit rapport heeft de volgende opbouw. Paragraaf 2 bespreekt de betekenis van het Right to Challenge en recht op overname. Paragraaf 3 schetst een overzicht van de politieke context van het Right to Challenge en bespreekt de onderzoeksopdracht. De onderzoeksmethode en operationalisering komen in paragraaf 4 ter sprake. De resultaten van de uitvraag onder gemeenten volgt in paragraaf 5. Een conclusie staat in paragraaf 6. 1 Eerder heeft het landelijk samenwerkingsverband van actieve bewoners (LSA) al een inventarisatie gemaakt van de buurtrechten, waaronder Right to Challenge, in Nederland. De resultaten daarvan zijn overzichtelijk weergegeven op een buurtrechtenkaart. Deze kaart is te raadplegen via de volgende weblink: 2 Een voorstudie van de Universiteit Leiden is te raadplegen op de website Ouden, W. van, Boogaard, G., & Driessen, E.M.M.A. (2018). Right to Challenge: een voorstudie naar de mogelijkheden voor het Right to Challenge en andere burgerinitiatieven in Nederland. Leiden: Universiteit Leiden. 3

4 2. Wat is Right to Challenge en recht op overname? Burgers zoeken ruimte om zelf actief vorm te geven aan de inrichting van hun eigen leefomgeving. Steeds vaker is te zien dat zij daarbij taken die door de gemeente worden of werden uitgevoerd, geheel of gedeeltelijk overnemen. Deze taken variëren van groot tot klein: denk aan het leveren van zorg in de wijk, het begeleiden van buurtbewoners met een afstand tot de arbeidsmarkt, tot aan het onderhoud van een wijkplantsoen, of het beheer van een speeltuin in de buurt. Tegelijkertijd zoeken lokale overheden mee naar vormen en manieren om dit soort initiatieven te ondersteunen, stimuleren en faciliteren. Uitdaging daarbij is dat het initiatief van bewoners zelf blijft en niet door de overheid wordt overgenomen, of smoort in de bureaucratie. Er zit een zekere spanning tussen datgene wat bewoners willen en de regels en procedures die een gemeente in acht moet nemen. 3 Sinds enkele jaren groeit de aandacht in Nederland voor bewonersinitiatieven. In de Wet maatschappelijke ondersteuning 2015 (Wmo 2015) wordt het Right to Challenge genoemd als een recht van bewoners om onderdelen van de zorg zelf uit te voeren. Het regeerakkoord van het kabinet- Rutte III spreekt expliciet over de bevordering van maatschappelijk initiatief, in het bijzonder het Right to Challenge en recht op overname. Het Right to Challenge betekent in de praktijk dat burgers de overheid kunnen uitdagen ( challengen ) door het indienen van een plan voor de uitvoering van een publieke taak dat tot betere resultaten moet leiden dan uitvoering door of in opdracht van het openbaar bestuur. Onder het adjectief betere kunnen verschillende elementen worden verstaan, zoals: goedkoper, met meer draagvlak, dichter bij de burger, efficiënter, met een maatschappelijke meerwaarde, etc. Als de challenge voldoet aan de gestelde voorwaarden wordt de taak en het bijbehorende budget overgenomen door de initiatiefnemer(s). Het recht op overname impliceert dat bewoners een voorkeursrecht krijgen op de overname van gebouwen, in beginsel in combinatie met de daarin gevestigde maatschappelijke voorziening. De voorwaarden waaronder een Right to Challenge of recht op overname gelden zijn niet landelijk gereguleerd; elke gemeente kan zelf bepalen welke procedure hiervoor geldt en welke taken/terreinen door bewoners gechallenged kunnen worden. Beide fenomenen zijn afkomstig uit Engeland, waar zij al langer deel uitmaken van de Community Rights, de zogeheten buurtrechten. Right to Challenge en het Right to Bid verbonden met het Nederlandse recht op overname zijn daar, naast andere buurtrechten, formeel vastgelegd in de Localism Act De aandacht voor de buurtrechten volgde in het Engeland vooral als reactie op grote bezuinigingen op de uitvoering van publieke taken. In de praktijk zien we dat het Engelse model slechts gedeeltelijk overeen komt met de betekenis die er in het Nederlandse regeerakkoord en de gemeentelijke praktijk aan wordt toegekend. 3 Zie bijvoorbeeld het rapport van de Nationale Ombudsman: Nationale Ombudsman (2018). Waar een wil is: onderzoek naar de rol van overheidsinstanties bij burgerinitiatieven. Den Haag: Nationale Ombudsman. 4

5 3. Politieke context In het regeerakkoord Vertrouwen in de toekomst is de stimulering van bewonersinitiatief als volgt verwoord: 4 Het kabinet biedt ruimte aan initiatieven van burgers en verenigingen in de samenleving. In overleg met gemeenten willen wij daarom via een Right to challenge-regeling burgers en lokale verenigingen de mogelijkheid geven om een alternatief voorstel in te dienen voor de uitvoering van collectieve voorzieningen in hun directe omgeving. Daarbij gaat het om zaken als het onderhoud van een park, het beheer van sportvelden of andere maatschappelijke voorzieningen. Daarnaast gaan we samen met enkele gemeenten experimenteren met een recht op overname, waarbij lokale verenigingen of buurtbewoners het eerste recht krijgen om maatschappelijke voorzieningen over te nemen en de bijbehorende functie voort te zetten. Het politieke belang van deze ontwikkeling is door de Tweede Kamer onderstreept in twee moties bij de begrotingsbehandeling BZK in november De moties verzoeken de regering: A. belemmeringen weg te nemen om het recht op initiatief, het right to challenge te waarborgen (motie Özütok, Kamerstukken II 2017/18, 34775, VII, nr. 16); B. de belangrijkst obstakels in kaart te brengen en weg te nemen voor burgerinitiatieven met een coöperatieve structuur of andere rechtsvorm (motie Van der Graaf/Kuiken, Kamerstukken II 2017/18, VII, nr. 26). Ook bij de Algemene Politieke beschouwingen in 2018 is er een motie 5 over ingediend: C. om voor het einde van het jaar de Kamer te informeren over: o een uitwerking van de right to challenge-regeling en het experiment voor recht op overname; o maatregelen gericht op bevordering van burgerinitiatieven in relatie tot leefbaarheid, zorg, wonen, ergie, duurzaamheid en voedsel. Enkele jaren eerder is door de Tweede Kamer ook al aandacht gevraagd voor het Right to Challenge. Tijdens de plenaire behandeling van de Wet maatschappelijke ondersteuning 2015 werd een amendement van de leden Voortman (GroenLinks) en Van Dijk (PvdA) inzake het Right to Challenge door de Kamer aanvaard. 6 Het amendement is vertaald naar artikel Wmo. Ook in artikel 6 van de Wet stelsel openbare bibliotheekvoorzieningen is een vergelijkbaar Right to Challenge-artikel opgenomen. In tegenstelling tot Engeland gaat het in de beide gevallen niet om formele wetgeving over buurtrechten maar om de mogelijkheid om gemeenten uit te dagen. De idee was om dit uitdaagrecht nader uit te werken in een AMvB, maar bij geen van beide wetten is het daar tot op heden van gekomen. 7 Dit impliceert dat gemeenten nog steeds zelf invulling kunnen geven aan het uitdaagrecht. Verschillende gemeenten experimenteren al enkele jaren met het Right to Challenge. Tientallen gemeenten noemen dit uitdaagrecht in een of andere vorm in hun bestuursakkoord of hebben het zelfs uitgewerkt in een specifieke regeling of verordening. In een beperkt aantal gemeenten hebben inwoners en lokale organisaties de afgelopen jaren taken van het gemeentebestuur daadwerkelijk gechallenged en vervolgens overgenomen. 4 Vertrouwen in de toekomst, Regeerakkoord , VVD, CDA, D66 en ChristenUnie, p Motie Segers c.s., Kamerstukken II 2018/19, 35000, nr Kamerstukken II 2013/14, 33841, 152, pp Minister Plasterk (BZK) heeft destijds zelfs expliciet aangegeven niet met een AMvB te zullen komen. Zie: Kamerstukken II 2015/16, 34065, nr. 9. 5

6 4. Operationalisatie en onderzoeksmethode Om een actueel overzicht te verkrijgen van de stand van zaken is, in samenwerking met de VNG een vragenlijst ontwikkeld en verspreid onder alle 380 Nederlandse gemeenten over de lokale stand van zaken met betrekking tot right to challenge en recht op overname (zie de mailing en vragenlijst in de bijlagen van dit rapport). Het is aan gemeenten zelf gelaten hoe zij beide concepten interpreteerden en vertaalden naar hun eigen lokale praktijk. Er is bewust niet gecheckt of alle ontvangen antwoorden matchen met de in de mailing genoemde definities. De vragenlijst was in te vullen op een speciale webpagina van de VNG. Het voordeel van deze werkwijze was dat gemeenten via het webformulier rechtstreeks relevante documenten konden uploaden. De vragen spitsten zich toe op drie thema s: 1. Zijn er in Nederlandse gemeenten moties aangenomen, regelingen opgesteld, afspraken gemaakt of verordening opgesteld rondom het Right to Challenge en/of recht op overname? Ook is verzocht de desbetreffende documenten toe te zenden. [zie paragraaf 5.1 en 5.2] 2. Zijn er taken en/of voorzieningen door bewoners gechallenged? En zo ja, welke challenges? [zie paragraaf 5.3 en 5.4] 3. Zijn ambtenaren en/of initiatiefnemers in de gemeenten juridische, financiële en/of organisatorische obstakels tegengekomen bij de ontwikkeling van een challenge? Welke obstakels? 8 [zie paragraaf 5.5] Alle Nederlandse gemeenten zijn begin april 2018 door de VNG aangeschreven met daarbij het verzoek de vragenlijst uiterlijk 8 mei 2018 in te vullen. Eind april is een reminder verstuurd naar gemeenten die de vragenlijst nog niet hadden ingevuld. Op verzoeken van enkele gemeenten is, gelet op de meivakantie, de invultermijn verlengd tot eind mei. Uiteindelijk hebben 79 van de 380 gemeenten de vragen beantwoord, wat neerkomt op een respons van 20,8%. In Figuur 1 zijn de gemeenten die hebben gereageerd met groen gemarkeerd. Om een indicatie te krijgen van de representativiteit van de resultaten, is gekeken naar de verdeling van de gemeenten die hebben gereageerd naar inwoneraantal. Ten aanzien van de verdeling naar inwoneraantal blijkt dat vooral de categorie tot inwoners is oververtegenwoordigd (+7,1 procentpunt), en de categorieën tot inwoners (-7,1 procentpunt) en of meer (-4,5 procentpunt) zijn ondervertegenwoordigd (Tabel 1). De resultaten wijken daarmee op onderdelen af van de verdeling van gemeenten naar inwoneraantal. Vanwege deze afwijking zijn de resultaten niet representatief voor alle Nederlandse gemeenten. Er dient dan ook voorzichtig te worden omgesprongen met de resultaten van dit rapport. De resultaten geven wel een indicatie voor het gebruik van Right to Challenge en recht op overname in Nederland. 8 Dit thema is aan de vragenlijst toegevoegd in overleg met de Universiteit Leiden, die destijds werkte aan een voorstudie naar de mogelijkheden voor een algemene regeling voor het Right to Challenge en andere burgerinitiatieven in Nederland. De resultaten van dit thema zijn verwerkt in dit rapport, dat is te downloaden via de volgende weblink: 6

7 Figuur 1. Gemeenten die hebben gereageerd op de vragenlijst (N=79; 20,8% van het totaal) Tabel 1. Verdeling gemeenten naar inwoneraantal 9 Aantal # Percentage % Aantal # Percentage % Verschil %-punt Minder dan ,3 1 1, tot , ,3 +7, tot , ,8 +3, tot , ,0-7, of meer 31 8, ,7-4,5 Totaal Informatie over de totale bevolking per gemeente in Nederland is te raadplegen via CBS Statline, Regionale kerncijfers Nederland. Het gaat om de totale bevolkingssamenstelling per 1 januari

8 5. Resultaten vragenlijst 5.1 Regelingen/afspraken/moties etc. rondom het Right to Challenge en recht op overname Het eerste thema van de vragenlijst richtte zich op de mate van institutionalisering van het Right to Challenge en/of recht op overname in Nederlandse gemeenten. De vraag die gemeenten kregen voorgelegd was of er binnen de gemeente afspraken waren gemaakt, moties aangenomen, dan wel regelingen of verordeningen opgesteld rondom de twee thema s. Deze vraag werd door 76 van de 79 gemeenten die op de vragenlijst reageerden beantwoord. Een meerderheid van 48 van deze gemeenten blijkt niets formeel rondom het Right to Challenge en/of recht op overname te hebben geregeld of afgesproken. In 28 gemeenten zijn deze twee fenomenen wel op de een of andere manier geregeld. Figuur 2 geeft een overzicht van de gemeenten die iets hebben geregeld op het terrein van Right to Challenge en recht op overname. De vraag hoe Right to Challenge en/of recht op overname zijn geregeld, komt ter sprake in de volgende paragraaf. Figuur 2. Overzicht regelingen/afspraken gemeenten in Nederland (N=76) De afwijking van 3 gemeenten (van 79 naar 76) wordt veroorzaakt doordat een reactie is binnengekomen van een samenwerkingsverband van vier gemeenten (de zogeheten BUCH-gemeenten: Bergen, Uitgeest, Castricum en Heiloo). Eén van deze BUCH-gemeenten, Castricum, is daadwerkelijk aan de slag gegaan met het Right to Challenge. 8

9 5.2 Soorten regelingen/afspraken/moties etc. In totaal 23 gemeenten van het totaal van 28 dat reageerde op deze vraag hebben de binnen de gemeente gemaakte afspraken via het webformulier geüpload. De ingestuurde documenten zijn vervolgens geanalyseerd en laten het volgende beeld zien (zie Tabel 2 en Figuur 5 voor een weergave naar gemeenten). Tabel 2. Soorten regelingen/afspraken Right to Challenge/recht op overname in gemeenten (N=23) 11 Gemeente Verordening Intenties/voorstellen Regels/regelingen Amstelveen Amsterdam Barneveld Borne Castricum Gorinchem Mook en Middelaar Nijmegen Noordenveld Oegstgeest Oss Renkum Rheden Roermond Schiedam Tilburg Utrecht Valkenburg aan de Geul Veenendaal Venlo Vlaardingen Woudenberg Zwolle Totaal De geüploade documenten laten een grote variatie zien in de wijze waarop het Right to Challenge en recht op overname door gemeenten zijn opgepakt. Daarbij valt op dat gemeenten alleen afspraken hebben gemaakt dan wel regels hebben opgesteld over het Right to Challenge. Het in het regeerakkoord genoemde recht op overname komt nauwelijks voor in de toegestuurde documenten. Op initiatief van de PvdA, CDA en GroenLinks is in 2015 in de gemeente Nijmegen een motie aangenomen die het college opriep: samen met de werkgroep Actief Burgerschap in 2015 een pilot te starten met het invoeren van buurtrechten: het recht om uit te dagen, te bieden en te bouwen. In enkele andere gemeenten raken de gemaakte afspraken slechts voor een beperkt deel aan het recht op overname. Zo is in de uitgangspunten voor het dorpshuizenbeleid van de gemeente Noordenveld opgenomen dat: de gemeente streeft naar verzelfstandiging/privatisering van dorpshuizen door de gebouwen voor een symbolisch bedrag over te dragen aan dorpshuisbesturen. De gemeente blijft eigenaar van de grond onder en om de gebouwen. Het gaat in Noordenveld dus niet om 11 Met verordening wordt een door de gemeenteraad vastgestelde verordening bedoeld. In de voorbeelden uit Tabel 2 gaat het om de Verordening maatschappelijke ondersteuning en jeugdhulp (Noordenveld) en de Verordening Wmo (Zwolle), waarin in beide gevallen een artikel is opgenomen over het Right to Challenge. Het gaat dus niet om een specifieke Right to Challenge verordening. Onder de categorie intenties/voorstellen vallen bijvoorbeeld door de raad ingediende en aangenomen moties die het college oproepen onderzoek te doen naar hoe Right to Challenge in de gemeente kan worden vormgegeven (bv. Woudenberg en Vlaardingen), of een (concept) bestuursopdracht waarin uiteen wordt gezet hoe het Right to Challenge binnen de gemeente verder wordt ontwikkeld (bv. Renkum). De categorie regels/regelingen gaat bijvoorbeeld over door het college vastgesteld kader voor de uitvoering van het Right to Challenge (bv. Amstelveen), of een regeling rondom de subsidieverlening inwonersinitiatieven (bv. Rheden). 9

10 de overdracht van gebouwen en de bijbehorende functies, maar eerder om de verzelfstandiging van het beheer van de dorpshuizen. In de gemeente Amsterdam is in de bestuurlijke ambitie Ruimte voor Maatschappelijk Initiatief het volgende geschreven: Het college wil dat Amsterdam een gemeente is waar bewoners zich uitgenodigd en uitgedaagd voelen om zelf problemen aan te pakken en te werken aan maatschappelijke doelen, op allerlei terreinen. Initiatieven kunnen activiteiten ontplooien die aanvullend zijn op wat de overheid doet, bijvoorbeeld stadsdorpen, duurzame-energiecoöperaties of buurttheater. Het kan echter ook zijn dat een initiatief de gemeente uitdaagt om overheidstaken over te nemen. Voorbeelden hiervan zijn: het onderhouden van groen in de wijk of het beheren van een buurthuis. Figuur 3. Soorten regelingen/afspraken Right to Challenge/recht op overname (N=23) Voor een overzichtelijke kaartweergave zijn enkele categorieën uit Tabel 2 geclusterd weergeven. De categorieën intentie, notitie, motie, voorstel en bestuursopdracht vormen de nieuwe categorie intenties/voorstellen. De categorieën uitvoeringskader, handreiking en regeling vormen de nieuwe categorie regels/regelingen. De laatste categorie is een gecombineerde bestaande uit gemeenten met meerdere soorten regelingen. Zie voor de specifieke uitsplitsing daarvan Tabel 2. 10

11 De overname van een buurthuis is in beginsel onder het recht op overname te scharen. Toch komt het niet volledig overeen met het in het regeerakkoord geformuleerde recht op overname. Bij recht op overname verkrijgen bewoners volgens het regeerakkoord het eerste recht om een voorziening over te nemen. Daarmee lijkt te worden gesuggereerd dat bewoners de mogelijkheid krijgen een voorziening over te nemen als de gemeente de bestaande voorziening wil afstoten. Het recht op overname moet voorkomen dat de voorziening uit dat deel van de gemeente verdwijnt. Bewoners nemen de voorziening waaronder het bijbehorende gebouw over en continueren de voorziening op de bestaande locatie. Het Amsterdamse beheer van het buurthuis suggereert dat de gemeente de functie sowieso in stand wil laten, maar bewoners de mogelijkheid wil geven het beheer over te nemen als zij dat beter, efficiënter, slimmer, etc. kunnen dan de gemeente. Van een overname van het gebouw is in deze context geen sprake. Verder valt uit de bestanden op te maken dat het Right to Challenge nog in veel van de onderzochte gemeenten in de kinderschoenen staat. De ontvangen documenten bevatten nauwelijks uitgewerkte plannen en kant en klare processen om het Right to Challenge te structureren binnen de lokale praktijk. In de meeste gevallen gaat het nog om intenties of oproepen om iets te doen met het uitdaagrecht voor bewoners en lokale organisaties. 11

12 5.3 Right to Challenge in de praktijk Het tweede thema van de uitvraag richtte zich op de vraag in hoeverre het Right to Challenge zich in de praktijk voordoet. Leiden de verschillende soorten regelingen ook daadwerkelijk tot challenges? Hoe vaak wordt het Right to Challenge in de praktijk toegepast? In de vragenlijst zijn deze zaken voorgelegd aan de Nederlandse gemeenten. In 29 van 56 gemeenten die deze vraag beantwoordden, is de gemeente door bewoners en/of lokale verenigingen gechallenged : uitgedaagd om publieke taken over te dragen. Het ging niet bij alle challenges om het uitdagen van het gemeentebestuur op grond van een formeel vastgelegd Right to Challenge. Verschillende gemeenten kennen weliswaar geen formeel Right to Challenge, maar werken al wel in de geest van het uitdaagrecht voor bewoners. Zo kan het voorkomen dat gemeenten een grasmaaier aan bewoners van een wijk ter beschikking stellen, zodat zij het publieke park in de eigen buurt zelf kunnen bijhouden, terwijl de desbetreffende gemeenten geen formele Right to Challenge-regeling hebben. Dit Right to Challenge-light deed zich voor bij negen gemeenten. In twintig gemeenten zijn door inwoners formele challenges ingediend. Een overzicht naar gemeenten is te zien in Figuur 4. Figuur 4. Challenges in de gemeentelijke praktijk in Nederland (N=56) 12

13 5.4 Soorten challenges Zoals hier besproken is het Right to Challenge in Nederland formeel vastgelegd in de Wet maatschappelijke ondersteuning 2015 (artikel 2.6.7) en de Wet stelsel openbare bibliotheekvoorzieningen (artikel 6). De AMvB s die nadere regels kunnen stellen aan het Right to Challenge in gemeenten zijn er tot op heden niet gekomen. Dit betekent dat gemeenten een grote vrijheid kennen voor het al dan niet vastleggen en regelen van het Right to Challenge ten aanzien van deze en andere onderwerpen. De genoemde landelijke ontwikkelingen wekken de verwachting dat we beide instrumenten in de gemeentelijke praktijk in ieder geval relatief vaak zullen aantreffen rondom thema s sociaal/zorg en bibliotheken. Deze verwachting blijkt in de praktijk, naar aanleiding van de uitvraag, slechts ten dele uit te komen. De grootste groep challenges gaat over het beheer en onderhoud van bijvoorbeeld een (dieren)park, buurthuis, sportclub of bedrijventerrein (18 challenges in totaal) (zie Tabel 3 voor een uitgebreid overzicht en Figuur 5 voor een weergave naar gemeenten). Op de tweede plaats staan initiatieven in de categorie zorg/sociaal. Voorbeelden hiervan zijn Wmo-zorgtaken en lokale welzijnstaken (11 challenges). In de categorie overig zijn vier challenges te scharen: de bouw van een dorpshut, repareerclubs die allerlei zaken oppakken, de bouw van een aardewoningwijk op initiatief van inwoners en vastgoedontwikkeling. Challenges op het terrein van bibliotheken komen niet voor bij de gemeenten die op de vragenlijst hebben gereageerd. Alles overziend lijken de door de landelijke politiek ontwikkelde kaders in de Wmo en Wet stelsel openbare bibliotheekvoorzieningen niet leidend voor het feitelijk gebruik van het Right to Challenge op lokaal niveau. Daarnaast lijkt het Right to Challenge zich vooral te concentreren op kleinschalige initiatieven in de directe woon- en leefomgeving van inwoners. Tabel 3. Soorten challenges in Nederlandse gemeenten (N=29) Gemeente Beheer/onderhoud Zorg/sociaal Overig Amsterdam Apeldoorn Best Borne Dinkelland Eemsmond Gorinchem Hoogeveen Midden-Drenthe Nijmegen Olst-Wijhe Oss Renkum Rheden Schiedam 's-hertogenbosch Soest Steenwijkerland Stichtse Vecht Terneuzen Tilburg Tubbergen Valkenburg aan de Geul Venlo Vianen Vlaardingen Wijk bij Duurstede Zaanstad 13

14 Zwolle Totaal Figuur 5. Soorten challenges in Nederlandse gemeenten (geclusterd) (N=29) Voor een overzichtelijke kaartweergave zijn enkele categorieën uit Tabel 3 geclusterd weergeven. De categorieën beheer/onderhoud en groen vormen de nieuwe categorie beheer/onderhoud. De categorieën zorg en sociaal vormen de nieuwe categorie zorg/sociaal. De laatste categorie is een gecombineerde bestaande uit gemeenten waar meerdere soorten challenges hebben plaatsgevonden. Zie Tabel 3 voor een nadere specificatie van deze laatste categorie. 14

15 5.5 Obstakels bij het Right to Challenge 14 Zijn ambtenaren en/of initiatiefnemers tegen obstakels aangelopen bij de ontwikkeling van een challenge? Dit aspect is nader gespecificeerd langs drie lijnen juridische, organisatorische en/of financiële obstakels en voorgelegd aan de respondenten. Een meerderheid van de gemeenten die de vragenlijst invulde is niet geconfronteerd met dergelijke obstakels bij de ontwikkeling van een challenge(-light) (N=42). Een minderheid van 30 gemeenten liep hier wel tegen aan. De obstakels waar deze groep gemeenten tegenaan liep, zijn te clusteren naar zeven hoofdsoorten. Deze staan weergegeven in Tabel 4 en Figuur 6. De gesignaleerde hoofdobstakels zijn als volgt: - Financiële aspecten. Bewonersinitiatieven beschikken niet altijd over voldoende middelen om een overgenomen taak te kunnen blijven uitvoeren. Ook komt het voor dat een challenge niet succesvol wordt vanwege financiële kaders die niet matchen met het initiatief. - Wettelijke vereisten en juridische aspecten. Voorbeelden hiervan zijn belastingtechnische kwesties, aansprakelijkheid en vereiste verzekeringen van burgers en lokale organisaties, subsidieregels en aanbestedingsvormen. Deze juridische/wettelijke vereisten worden als hinderend en belemmerend ervaren. - De interne gemeentelijke organisatie. Kernpunt hierbij is dat bij een challenge vaak meerdere gemeentelijke afdelingen betrokken zijn. Dit vraagt om een andere manier van denken, organiseren en communiceren, maar leidt in de praktijk nogal eens tot spanningen binnen het ambtelijk apparaat. Zowel ambtenaren die challenges begeleiden als bewoners die een challenge willen starten lopen geregeld op tegen de grenzen van de interne gemeentelijke organisatie. Besluitvormingsprocessen verlopen daardoor traag, waardoor het soms lang duurt voordat initiatieven doorgang kunnen vinden. - Risico s voor de continuïteit voor de ontwikkeling van challenges. Het komt geregeld voor dat het bewonersinitiatief sterk afhankelijk is van de inzet van één of enkele inwoners. Als deze inwoners wegvallen, blijkt er geen achtervang te zijn om te challenge door te kunnen zetten. - De meerwaarde van een challenge/onderlinge concurrentie. Soms zijn zowel inwoners als de gemeente actief op één specifiek terrein en leidt de burgerinzet niet aantoonbaar tot voldoende meerwaarde. - Kwaliteit. Gemeenten zijn niet altijd tevreden over de door bewonersinitiatieven geleverde kwaliteit. Het komt een enkele keer voor dat de gemeente moet bijspringen om de kwaliteit van de geleverde dienst op peil te houden. - Politiek. Bestuurders en de ambtelijke dienst zijn niet altijd direct enthousiast over een initiatief. De gemeente en initiatiefnemers weten niet altijd wat ze aan elkaar hebben, of er worden eisen gesteld door de initiatiefnemers waaraan niet direct aan kan worden voldaan. Dit kan ertoe leiden dat een initiatief niet of vertraagd op gang komt. 14 De lijst met knelpunten komt eveneens uitgebreid ter sprake in de eerdergenoemde voorstudie van de Universiteit Leiden. Zie: Ouden, W. van, Boogaard, G., & Driessen, E.M.M.A. (2018). Right to Challenge: een voorstudie naar de mogelijkheden voor het Right to Challenge en andere burgerinitiatieven in Nederland. Leiden: Universiteit Leiden, p

16 Tabel 4. Soort obstakels gemeenten/initiatiefnemers bij Right to Challenge (N=29) Gemeente Financiën Juridisch/ wetgeving Interne gemeentelijke organisatie Continuïteit/ omvang Meerwaarde/ concurrentie Kwaliteit Amsterdam Apeldoorn Barneveld Best Borne Castricum De Wolden Dinkelland Eemsmond Gorinchem Heeze-Leende Hendrik-Ido- Ambacht Hoogeveen Midden-Drenthe Nijmegen Olst-Wijhe Oss Rheden Roermond Schiedam Tilburg Tubbergen Utrecht Valkenburg aan de Geul Venlo Vlaardingen Wijk bij Duurstede Woensdrecht Zwolle Totaal Politiek 16

17 Figuur 6. Soort obstakels gemeenten/initiatiefnemers bij Right to Challenge (geclusterd) (N=29) Voor een overzichtelijke kaartweergave zijn enkele categorieën uit Tabel 4 geclusterd weergeven. De categorieën kwaliteit en meerwaarde vormen samen de nieuwe categorie meerwaarde. De laatste categorie is een gecombineerde bestaande uit gemeenten waar zich meerdere obstakels hebben voorgedaan. Deze obstakels zijn nader gespecificeerd in Tabel 4. 17

18 5.6 Meer informatie over Right to Challenge in gemeenten Aan gemeenten is gevraagd of zij de links naar websites konden doorgeven van gemeenten zelf, of van bewoners, op het terrein van Right to Challenge en recht op overname waar meer informatie te vinden is over deze onderwerpen. In totaal negen gemeenten gaven antwoord op deze vraag. De reacties leidden het onderstaande overzicht van websites (Tabel 5). Tabel 5. Websites gemeenten/initiatiefnemers over Right to Challenge (N=9) Gemeente Website(s) Amsterdam Basispagina website gemeente Amsterdam Eemsmond Nijmegen Rheden Tilburg Utrecht Valkenburg aan de Geul Veldhoven Zwolle Uitvoering Bestuurlijke Ambitie Ruimte voor Maatschappelijk Initiatief: Systeembeperkingen Amsterdam nijmegen.mijnwijkplan.nl/

19 6. Conclusie Via een door VNG en BZK onder Nederlandse gemeenten verspreide vragenlijst is achterhaald wat de meest actuele stand van zaken is van het in het regeerakkoord genoemde Right to Challenge en het recht op overname (soms Right to Bid genoemd). Beide vormen komen er in de kern op neer dat bewoners en lokale verenigingen in staat worden gesteld de gemeentelijke overheid uit te dagen om collectieve taken of voorzieningen over te nemen als zij deze taken beter, slimmer, efficiënter, goedkoper, etc. kunnen uitvoeren. Het Right to Challenge (RtC) en recht op overname passen binnen een bredere trend waarbij meer ruimte wordt gegeven aan het stimuleren en faciliteren van bewonersinitiatief. De vragenlijst richtte zich drie thema s regelingen/afspraken rondom RtC en recht op overname, daadwerkelijke challenges door bewoners en de obstakels bij de ontwikkeling van challenges en is door 79 van de 380 Nederlandse gemeenten ingevuld (een respons van 20,8%). Vanwege de lage respons en de niet representatieve verdeling over de totale populatie levert het onderzoek geen resultaten die representatief zijn voor alle Nederlandse gemeenten. De antwoorden zijn wel indicatief en laten de actuele status van beide instrumenten in 79 gemeenten zien. Het Right to Challenge is enkele jaren terug in Nederland geïntroduceerd via amendementen op de Wmo 2015 en de Wet stelsel openbare bibliotheekvoorzieningen. Deze amendementen hebben vooralsnog niet geleid tot een AMvB die het RtC (op de terreinen van zorg en bibliotheek) landelijk zou moeten regelen. Het is daardoor aan gemeenten zelf om invulling te geven aan het uitdaagrecht. Een deel van de Nederlandse gemeenten doet dit ook. Uit de antwoorden van gemeenten op de vragen is het volgende op te maken. 1. Het Right to Challenge staat in veel gemeenten in de startblokken en is volop in ontwikkeling. 2. Het recht op overname komt nog nauwelijks voor bij de ondervraagde gemeenten. 3. Een klein deel van de gemeenten heeft concrete afspraken gemaakt over het Right to Challenge. Een veel groter deel heeft plannen in ontwikkeling of heeft de intentie uitgesproken om plannen in de komende jaren te gaan ontwikkelen. 4. Inwoners en lokale bewonersorganisaties hebben de lokale overheid relatief weinig hebben gechallenged (29 keer). 5. Vrijwel alle challenges zijn kleinschalige bewonersinitiatieven die zich geografisch gezien richten op wijken, buurten of specifieke kleinere gebiedsdelen daarbinnen. 6. De meeste challenges doen zich voor op het onderwerp beheer/onderhoud van bijvoorbeeld sportvelden of buurthuizen. Het aantal challenges op het terrein van de Wmo 2015 is relatief beperkt. 7. Het algemeen beeld is dat challenges lokaal een verschillende invulling krijgen. Er is niet een leidend model of een standaard werkwijze om challenges vorm te geven. 8. De belangrijkste obstakels waar bewoners tegen aan lopen zijn gerelateerd aan wettelijke vereisten en juridische aspecten, zoals belastingtechnische kwesties, aansprakelijkheidsvraagstukken, subsidieregels en aanbestedingsvormen. 9. Initiatiefnemers en ambtenaren lopen in mindere mate aan tegen obstakels in relatie tot de continuïteit van challenges en de interne gemeentelijke organisatie. 19

20 Bijlage 1 verzonden mailing aan Nederlandse gemeenten Bekijk deze nieuwsbrief in uw browser Right to Challenge en buurtrechten <<Aanhef>>, Het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) willen, in lijn met het Regeerakkoord van het kabinet-rutte III, initiatieven ondersteunen van burgers en verenigingen in de samenleving. In dit kader zijn BZK en VNG benieuwd naar de lokale ontwikkelingen en mogelijke knelpunten rondom het zogeheten Right to Challenge-RtC en Recht op Overname (Right to Bid-RtB). In de kern betekent het Right to Challenge ( uitdaagrecht ) dat burgers bepaalde publieke taken (bv. groenvoorziening, onderhoud of zorg in de buurt) van de overheid overnemen en daarvoor financiering krijgen vanuit de gemeente. Het Right to Bid houdt grofweg in dat burgers onroerend goed van de gemeente overnemen (bv. sportvelden of een gebouw). Beantwoording van de vragen helpt ons met het maken van een zo volledig mogelijk overzicht van mogelijke vormen en ervaren knelpunten en stelt ons in staat opgedane kennis en ervaring te delen door middel van het beschikbaar stellen van best practises en /of handreikingen. De informatie dient tevens als input voor de vraag hoe dergelijke initiatieven door de overheid kunnen worden ondersteund. Wij stellen het zeer op prijs als u uw antwoorden en informatie uiterlijk dinsdag 8 mei doorgeeft via deze weblink: Meer informatie over Right to Challenge kunt u vinden op 20

21 Voor vragen over dit onderzoek kunt u mailen naar Koen van der Krieken (koen.krieken@minbzk.nl) of hem bellen op Hartelijk dank voor uw medewerking. Met vriendelijke groet, Pieter Jeroense Plv. algemeen directeur Vereniging van Nederlandse Gemeenten René Bagchus Directeur Directie Democratie en Bestuur Ministerie van Binnenlandse Zaken Bijlage 2 Overzicht vragen voorgelegd aan gemeenten [Contactgegevens desbetreffende ambtenaar] Zijn er in uw gemeente moties aangenomen, regelingen opgesteld, afspraken gemaakt, of verordeningen opgesteld rondom het Right to Challenge en/of recht op overname? [Uploaden eventueel beschikbare documenten] Zijn er websites over dit onderwerp van uw gemeente, bewoners of andere betrokkenen met meer informatie over dit onderwerp? Zo ja, zou u daar de weblinks van kunnen geven? Zijn er taken en/of voorzieningen door burgers gechallenged in uw gemeente? Welke challenges zijn dit? U kunt hier ook naar websites verwijzen. Zijn ambtenaren en/of initiatiefnemers in uw gemeente, naar u weet, juridische, financiële en/of organisatorische obstakels tegengekomen bij de ontwikkeling van een challenge? Zo ja, kunt u aangeven wat voor obstakels dit zijn? Indien u opmerkingen of tips heeft die nog niet ter sprake zijn gekomen, maar welke u toch met ons wilt delen, dan kunt u die hieronder kwijt. [Graag ontvang ik het eindresultaat van dit onderzoek] 21