MOLENS EN MOLENSTENEN

Transcriptie

1 M Nieuwsbrief voor de vriendenkring van het Molenmuseum. Kerkstraat 3, 2890 Sint-Amands a/d Schelde Tel. 052/ KBC (IBAN) BE Driemaandelijks : April - Mei - Juni 2014 Afgiftekantoor 2890 Sint-Amands - P Vlaams Docum Vriende - info@molenmuseum.be Zomer 2014 MOLENS EN MOLENSTENEN Verantwoordelijke uitgever : Karel van den Bossche, Larendries 51, 2890 Sint-Amands - Vormgeving : MOLE TENT D 1000 ja der Lage Ter gelegenhe Openmonume 8 september 2 e 15 decem Open op:

2 VOORWOORD Met onze tentoonstelling De molen: Vrucht van grenzeloze inspiratie werd aangetoond hoe de historische molen voor talloze toepassingen werd ontworpen en aangewend. De molen was de alomtegenwoordige Fabriek, de energieomvormer door dewelke natuurlijke energie werd omgezet in bruikbare energie. Eens deze energie beschikbaar, was er de molensteen die aangedreven door de motor molen, maalde, brak, verbrijzelde, plette om velerlei producten voort te brengen. Aan deze onmisbare schakel in het productieproces in deze molinodialoog gewijd. Zonder molensteen, geen maalsel. In de loop der eeuwen vervolmaakte de molenaar de werking. Door oordeelkundig scherpen (billen), werd de te verwerken grondstof op de meest aangepaste wijze bewerkt. Een vergelijking van de figuren 7, 8, 9 en 11 geeft een inzicht in de verschillende scherpsels, telkens aangepast om een geschikt eindproduct te bekomen. Billen is precisiewerk. De molenaar, zijn molen, zijn molenstenen, een eenheid waar de bewerking en afwerking van de maalstenen, voor de buitenstaander, veelal onderbelicht zijn. Dat ook de molensteen de aandacht krijge die hem toekomt. Ligger bewerken met bilhamer. De loper wacht op zijn beurt. /1 De molen en zijn toepassingen en vooral de windmolen is spitstechnologie. Molenstenen scherpen is waarachtig vakmanschap. 2

3 MOLENS EN MOLENSTENEN In het algemeen kan ieder min of meer samengesteld werktuig een molen heten wanneer de werking geschiedt door het ronddraaien van sommige delen. (WNT,1) (2) Molen, naam voor verschillende werktuigen die vanwege hun draaiende beweging aldus genoemd worden. (WNT,3) (2) SAMENGESTELD WERKTUIG De technologie en techniek van de molen leidt tot een omvormen van spierkracht, water en wind in drijfkracht, om molenstenen aan te drijven. 1. Welke is de essentie van deze techniek? - Bij kweernen en Griekse-Romeinse slavenmolens werden stenen in beweging gebracht door rechtstreekse, enkelvoudige (d.w.z. niet mechanisch versterkt) spierkracht. - Bij door dieren aangedreven molens was dit in de Oudheid evenzo. /2 Grieks-Romeinse slavenmolen met verschillende ophanging van de loper. /3 - Bij de horizontale water- en windmolen brachten wind en water hun kracht rechtstreeks over op water schoepen, respectievelijk een of andere vorm van windschoepen; d.w.z. schoepen en stenen waren aangesloten op een as zonder enige vorm van overbrenging zodat de kracht van water en wind niet werd verveelvoudigd. - Bij de verticale water- en windmolen werden beginselen van mechanica ingeschakeld. Tandwielen met verschillende doormeter verveelvoudigende oorspronkelijke opgevangen kracht. Hierdoor wordt de drijfkracht opgedreven. De lineaire beweging van water en wind wordt omgezet in een draaiende onderbroken beweging. (1) Woordenboek der Nederlandse taal, cd-rom, molen (2) Idem, molen. 3

4 /4 2. Wat is nu, in zijn allereenvoudigste uitdrukking, mechaniseren? De door de mens uitgevoerde basisbewegingen, nl. de heen en weer beweging, en de draaiende beweging, nabootsen door een techniek die voor deze beweging gebruik maakt van een energiebron. 3. Gereedschap en machine a. Stenen over mekaar wrijven met een heen en weer beweging door spierkracht is een techniek met gebruikmaken van een energiebron, is een gereedschap hanteren maar geen mechanisatie. Door een draaiende beweging graan malen met stenen (de Romeinse mola versatilis) is nog steeds een gereedschap alhoewel verbeterd en daardoor met hogere productiviteit. Grieks-Romeinse slaven- en rosmolens zijn nog steeds, o.i. gereedschap. Ze lijken op een machine, omdat ze groter zijn, de beweging meer energie vraagt, maar uiteindelijk toch maar de uitvergroting zijn van gereedschap met primitieve conceptie. b. Enkelvoudig en samengestelde machines. De horizontale molen is een enkelvoudige machine, d.w.z. bij middel waarvan het gevolg onveranderd wordt overgebracht. De verticale watermolen is een samengestelde machine, d.w.z. gevormd uit verbonden onderdelen die mekaar energie overbrengen de ene naar de andere; een machineaggregaat, d.w.z. een combinatie van een energieleverende en een energieverbruikende machine. Door de verticale opstelling van het waterwiel in de waterloop is een gans nieuwe toestand ontstaan t.o.v. de horizontale watermolen. 4

5 - De breedte van het waterwiel kan worden bepaald in functie van de belangrijkheid van de waterloop. - Naargelang de toestand van het terrein (vlak, heuvelachtig) wordt een onderslag-, middenslag- of bovenslagrad ingeschakeld. - Door het aanleggen van dammen en stuwen wordt men zelfs onafhankelijk van de aard van het landschap. - Door de bouw van sluizen kan watervoorraad, - bevoorrading en verbruik beheerst en geregeld worden. - Het inschakelen van kamwielen die op elkaar staan, brengt de beweging van de horizontale, liggende as van het verticale waterwiel over op de staande as van de bovenste maalsteen. Deze aanwending van kamwielen heeft een verstrekkende betekenis: door kamwielen met een verschillend aantal tanden te gebruiken kon men de maalsteen sneller laten draaien dan de as van het waterwiel. (Bij de horizontale molen draait de molensteen met dezelfde snelheid als het waterwiel). Mutatis mutandis geldt hetzelfde voor de verticale windmolen, met windwiel en kamwielen; door de mate van bezeiling wordt de windtoevoer geregeld. 4. Verveelvoudigde spierkracht Bij ontstentenis van water- en windenergie kan enkelvoudige menselijke spierkracht verveelvoudigd worden. De heen-en-weer (roei)-beweging wordt door middel van een krukas omgezet in een draaiende beweging, die het op de aldus draaiende as aangesloten te bewegen deel doet draaien. Dit kan rechtstreeks of door overbrenging met tandwielen. De aldus verstrekte menselijke inspanning wordt verder aangevuld met vliegwiel en pedaal. Krukas /5 5

6 5. Ononderbroken en onderbroken beweging De beweging van de energieomvormer (water-, windwiel, krukasvliegwiel) wordt door tandwielen versneld overgebracht op het te bewegen deel (maalsten b.v.). Dit is een ononderbroken beweging. Wanneer het te bewegen deel van een onderbroken beweging dient uit te voeren (een klopbeweging, b.v.) dient de ononderbroken overgebrachte beweging der aandrijving, tijdelijk en systematisch onderbroken te worden. Terwijl de aandrijving op zichzelf niet wordt onderbroken. Hiervoor wordt de nokkenas ingeschakeld. We krijgen aldus combinaties van heen-en-weer beweging, draaiende beweging, ononderbroken en onderbroken beweging, die machines van allerlei maat en voor velerlei doeleinden zullen aandrijven. (3) Nokkenas /6 (3) van den Bossche, Karel, De Molen als symbool, Centrum voor Molinologie, Sint-Amands, 1999, 2, blz

7 MOLENSTENEN Er zijn molenstenen: 1) die volledig uit een stuk natuursteen zijn gekapt (b.v. Andernachstenen, lavagesteente, vooral uit het Duitse Eifelgebied, waarvan de zgn. Blauwe of grauwe tarwemaalstenen worden gemaakt), men noemt ze natuurstenen. Eenstukkige loper uit basaltlava, met uitsparingen voor de viertakrijn. Rechtsomdraaiend. /7 2)die bestaan uit een maalllaag, die een derde tot twee vijfde van de dikte van de molensteen bedraagt en die die samengesteld is uit stukken natuursteen (zoetwaterkwarts) op een aangegoten ballastlaag; men noemt ze eveneens nog natuurstenen. (b.v. stenen uit La-Ferté-sous-Jouarre). 7

8 /8 8

9 3) die volledig uit gegoten materiaal bestaan; deze noemt men kunststenen. Massieve gegoten linksomdraaiende ligger met gezwaaid voorpandscherpsel. /9 Molenstenen op wind- en watermolens hebben een diameter die gaat van 1,10 m (13ders of wolfjes : dit met een omtrek van 13 voet) tot 1,70m (19ders) en zelfs tot 2m. De dikte bedraagt ca. 35 tot 45 cm. (4) Sedert onheuglijke tijden werden diverse natuurgesteenten voor maaldoeleinden aangewend. Vooral uit de steengroeven van de Eifel, en van de Moezel en Rijn was de kwaliteit uitstekend. Een voortreffelijke steensoort was basaltlava. Deze was zeer poreus en uiterst geschikt voor het malen van tarwe. Molenstenen uit die materie wogen ongeveer kg en hadden een diameter van 1,4 m. Ze werden uit één stuk gemaakt en hadden geen ballastlaag. Omdat het gesteente vrij zacht was, moesten de stenen dikwijls gescherpt worden. De molensteensoort die in onze streken het meest gebruikt werd, was zoetwaterkwarts uit de steengroeven van La-Ferté-sous-Jouarre, gelegen ten oosten van Parijs, in de Champagnestreek. Reeds vanaf de Gallo-Romeinse tijd werden deze steengroeven ontgonnen. Dit gesteente was vrij hard en grof poreus en had een groot natuurlijk snijvermogen. Oorspronkelijk werden ook deze stenen uit één stuk gemaakt, met diameters van ruim 2m. Naarmate de uitbating van deze groeven vorderde, vond men geen steenblokken meer voor molenstenen met die diameter. Daarom werden er kleinere stukken uitgehakt en tot een geheel samengesteld. De verschillende delen werden met gips samengekit en van een basaltlaag voorzien. Vervolgens werden ze met ijzeren banden omsloten. Aldus kon men de stenen aanpassen aan de gestelde doeleinden: breedmalen (tarwe), kortmalen (rogge) enz. (4) Bauters, Paul, Van zadelsteen tot zetelkruier, III, Provincie Oost-Vlaanderen, Gent, 2002, blz. 9,10. Sipman, Anton, Molenbouw, Walburg Pers, Zutphen, 1975, blz

10 Molensteenmakerij La Ferté-sous-Jouarre. /10 Het maalproces van tarwe verliep op de steen van breken over malen tot bloemen. De stenen kregen dus een krop, een breekbaan, een schrootbaan en een maalbaan. Vooral deze laatste, die ca. 20cm breed was, werd gevormd door uitgekozen steensoorten. De beste stukken lagen dus op de buitenbaan van het maaloppervlak, de krop bevatte het minst goede gesteente. De hardte van de stenen kon vrij goed bepaald worden op het zicht van de kleur. Dit gold vooral voor tarwestenen. Deze kleur varieerde van licht geelbruin tot grijsachtig blauw, naargelang de herkomst van het gesteente. De grootte van de steen werd in voeten uitgedrukt : b.v. een zestiender had een diameter van 1,40m, wat neerkwam op een omtrek van 16 voet. In Vlaanderen gebruikte men de benamingen Franse en Engelse stenen als het om kwartsgesteenten ging. Dit had niets met de herkomst te maken, want ook Engelse stenen waren van Franse oorsprong. Frans betekende zeer poreus en scherp. Engels wees op stenen die eerder dicht en vrij glad waren. De namen wezen dus veleer op het maalprocédé, dan op de herkomst. Op zijn Frans malen was kort malen, op zijn Engels malen was breed malen, met behoud van brede zemelen, ten behoeve van het builen. Op het einde van de 19de eeuw werden meer en meer kunststenen gemaakt. Oost-Europa, waar de wetenschappelijke studie van het malen toen het verst gevorderd was, had hier aanvankelijk een leidende rol. Ook deze stenen hadden een maallaag en een ballastlaag. Bij voorkeur werden ze gemaakt van gemalen amaril en zoetwaterkwarts met bindmiddelen zoals magnesiet en chloormagnesium. De hardheid van het bindmiddel was bepalend voor het snijvermogen van de steen. Ook de grootte van de korrels van het bindmiddel en de natuursteen was belangrijk voor de kwaliteit van het maalproduct. Het malen met molenstenen was het resultaat van het natuurlijk snijvermogen of de poreusheid van de steen, in samenhang met scherpsel dat daarop was aangebracht. 10

11 SCHERPEN Scherpen was het uitslaan van groeven in het maaloppervlak. De snijkant van deze uitslag verhoogde het maalvermogen. Deze groeven dienden tevens om door luchttoevoer het meel tijdens het malen af te koelen en om het maalproduct over de steen naar de rand over te brengen om het aldus af te voeren. Zowel de ligger als de loper kregen scherpsel en beide werden op dezelfde wijze gescherpt. Als ze dan met de maalvlakken op elkaar gelegd werden, vormden de scherpsels elkaars spiegelbeeld en derhalve kruisten de kerven elkaar, in een soort van schaarbeweging. De kruisingshoek werd steeds scherper naar de buitenrand van de steen toe. Deze afnemende kruisingshoek, waardoor dus in principe het maalvermogen verminderde, werd echter gecompenseerd door de grotere snelheid van de steen naar de buitenrand toe. Het oppervlak van de steen werd voorafgaandelijk gecontroleerd met de steenrei: een houten regel. Ter controle werd de rei langs de strijkzijde met bolus ingestreken. Daarmee werd het steenoppervlak bestreken. Door het verkleuren van de uitspringende delen zag men hoe de steen erbij lag. De ligger moest precies vlak zijn, maar de loper mocht vanuit het kropgat ruimte of ingang hebben. Steenscherpschema s. Links boven: concentrisch regenboogscherpsel. Links onder : excentrisch regenboogscherpsel. Rechts boven : excentrisch recht pandscherpsel. Rechts onder : excentrisch zwaaipandscherpsel. Bij de laatste drie schema s lopen de kerven en meer nog de bijkerven niet naar het centrum van het steen toe. Zij vertrekken vanuit een voorbijliggingscirkel. Dit dreef het maalgoed beter uit. Schematische voorstelling van het werk van linksdraaiden maalstenen : a-a : kerf van de ligger (hoofdkerf); b-b : kerf van de loper; c: kruisingshoek van de kerven van ligger en loper; c-a : wegdrijflijn naar de omtrek van het steen toe; c-d: snijlijn van het graan; c-e: ontbinding van de krachten c-a en c-d. Lijn die door het maalproduct gevolgd wordt; g: voorbijliggingscirkel f: kruisingshoek. De kerf b-b van de loper oefent op het graan dat zich in a-a bevindt een drukking uit in de richting van c-e. Deze kracht kan ontbonden worden in c-d en c-a. Kracht c -a drijft het maalproduct naar /11 de omtrek van het steen toe. Kracht c-d oefent de snijwerking uit. Door de kruisingshoek te wijzigen kan men de snijdende en middelpuntvliedende krachten beïnvloeden, nl. als de ene vergroot, verkleint de andere. Deze wijziging geschiedt door de voorbijligging te veranderen. Steenscherpsel bestaat hoofdzakelijk uit uitgeslagen groeven in het maaloppervlak. De ondiepe kant van de uitslag was de maalkant, de diepe de vijl- of valkant. Voor rogge werd de maalkant iets rond gemaakt en voor tarwe mocht die recht blijven. 11

12 Op die plaats moest de steen iets uitgeslagen zijn, zodat graantoevoer tussen de stenen mogelijk was. Van oudsher draaiden molenstenen, naargelang de overbrenging, tegen 70 tot 110 toeren per minuut. Bij een overbrenging van 3,8/1 en 20 toeren per minuut van het gevlucht draaide een molensteen 3,8 x 20 of 76t/m. Bij een zeventiender leverde dit een omtreksnelheid op van 1,40m x3,14 = 4,4 x 76 = 334 : 60 = 5,6 m/s. Voor veevoeder mocht de steen sneller gaan, maar dan was er ook meer wind- of waterkracht nodig. De uitslag op kwarts- en kunststenen was eerder driehoekig. De diepste kant was de valkant, de ondiepe de maalkant. Grauwe of blauwe stenen werden over de hele oppervlakte met smalle uitslagen uitgerust. Bij excentrisch scherpsel vertrokken de kerven niet vanuit het hart van de steen, maar als raaklijn van een cirkel rond het kropgat. De straal van deze voorbijligcirkel was ca. 1/6 tot 1/8 van desteenstraal, naargelang het een vlug of een traag steen betrof. Vlugge stenen mochten een kleinere voorbijligging hebben. Een oude scherpwijze was het cirkelzwaaischerpsel. Het bestond uit boogvormigekerven vanuit het centrum van de steen. Hoe korter de straalvan de cirkelboog, hoe vlugger de steen maalde. De kerven hadden een klassieke val- en maalkant. Naargelang de grootte van de steen waren er 80 tot 200 kerven op. Zij waren dus vrij smal. Dit scherpsel verschafte in de krop echter een onvoldoende toegang aan het maalproduct. Zodoende bedacht men de voorbijligging of excentriciteit. Bij excentrisch regenboogscherpsel gingen de kerven niet uit van het centrum van de steen, maar ze werden als raaklijnen van een cirkel omheen de krop getrokken. Hoe groter de cirkel, hoe groter dan ook de voorbijligging of excentriciteit was en hoe sneller het maalgoed naar buiten gedreven werd. Stenen die omwille van de overbrengingsverhouding snel draaiden, moesten dus geen al te grote voorbijligging hebben. Ook voor het malen van tarwe waren snelle stenen minder geschikt. Tarwe moest breed vermalen worden en dit gebeurde beter langzaam. Men bracht dit scherpsel aan vanuit een hulpcirkel met een straal van 7/8 van de steenstraal. De boog vertrok als raaklijn vanuit de excentriciteits-cirkel, die een straal had van 1/8 van de steenstraal. Dit scherpsel liet het maalgoed al beter tot de steen toe en het maalsel werd goed uitgedreven. De kruisende hoek tussen de kerven van beide stenen nam naar de rand toe. Door het snellere verloop van het meel verkortte de maalduur. Hierdoor ontstond vrij kort meel, zodat dit scherpsel meer aangewezen was voor rogge en gerst. De werking van molenstenen berustte op snijden, malen en uitdrijven. Om deze combinatie zo goed mogelijk te realiseren, bedacht men het pandbilsel. De steen werd verdeeld in twaalf tot zestien panden: excentrisch zwaaipandscherpsel. Ieder pand kreeg een boogvormige hoofdkerf met voorbijligging en twee tot vier bijkerven die zowel voor als achter de hoofdkerven gelegd konden worden. Deze lagen evenwijdig met de hoofdkerven in dezelfde richting. Voorpandsel kwam echter het meest voor. Het werkte ook het vlugst, doordat de voorbijligging van de kerven alsmaar groter werd. De stenen met dit pandsel mochten dan ook niet te vlug draaien. Achterpandsel daarentegen gaf aan de kerven een kleinere snijhoek. Daardoor werd het meel trager uitgedreven. Dit leverde een vrij voortreffelijk maalproduct af dat echter lang tussen de stenen bleef zitten. De hulpcirkel voor het trekken van de kerven lag buiten de steen, nl. op5/3 van de steenstraal. De straal van de uitslagcirkel moest echter groter zijn omwille van de voorbijligging (b.v. 75mm). 12

13 Steenscherpsels. De tekening geeft de liggers weer. De pijlen tonen de richting aan van de daarop lopende, gelijkgescherpte lopers. De dikke lijn in de uitslag is de val- of vijlkant, de dunne is de maalkant. 1) Linksomdraaiend gezwaaid boogscherpsel zonder voorbijligging. a- Boog van het scherpsel : 4/5 van de steenstraal. 2) Linksomdraaiend gezwaaid boogscherpsel met voorbijligging. b- Voorbijliggingscirkel. c- Boogstraal van het scherpsel : 7/8 van de steenstraal. 3) Rechtsomdraaiend recht achterpandscherpsel. d- Raaklijncirkel 4) Linksomdraaiend gezwaaid voorpandsel. c- Trekpunten voor de scherpselbogen van hoofd- en bijkerven ; straal. f- Stralen hoofd- en bijkerven : 3/5 steenstraal + voorbijliggingsstraal of 75 mm. 5) Linksomdraaiend achterpandscherpsel en verdeling steenoppervlak. g) Steengat. h) Ingang. i) Breekvlak. j) Maalbaan. (tekening door Gerrit J.Pouw naar Paul Bauters) /12 /13 Enige benamingen van molensteenonderdelen. De steen heeft een rechts-zwaaischerpsel met voorbijligging. 13

14 Excentrisch pandscherpsel was analoog aan het zwaaipandscherpsel, maar de kervan waren niet cirkelboogvormig maar recht. De uitdrijving van het gemalen meel verliep daardoor minder snel, zodat het uitmalen beter was. Dit scherpsel werd veel toegepast. Nadat een steen ongeveer dertig ton gemalen had, moest deze opnieuw gescherpt worden. Scherpen was het opnieuw behoorlijk aanbrengen van de uitslag en het bijstellen van de dammen. Bij het scherpen hoorde het pasleggen van de steen en het afstellen van de bus van het peerijzer en de rijn. Dit gebeurde via een paswijzer die op de top rondgedraaid kon worden. Hij moest het steenoppervlak overal gelijkmatig raken. Dan stond het peerijzer ook haaks t.o.v. de steen. De bus waarin de peer draaide mocht niet te hoog zitten in de ligger. Ook het peerijzer moest precies in de spoorpot draaien. Verder moest de bus gesmeerd en afgedicht worden. De rijn werd nagekeken en eventueel opnieuw gecenterd en met gips vastgezet. (5) DE KOLLERGANG /14 (5) Bauters, Paul, Kracht van wind en water, Davidsfonds, Leuven 1989, blz

15 In oliemolens, zowel water- als windmolens werden oliehoudende zaden geplet met een kollergang. Dit waren twee op hun kant ronddraaiende arduinen stenen. Het principe was reeds in de Oudheid bekend. Dergelijke stenen werden gebruikt voor het uitpersen van olijfolie. Wanneer ze in het Westen geïntroduceerd werden, is onduidelijk. In elk geval schilderde Jeroen Bosch ( ) reeds in 1505 op het schilderij Het Laatste Oordeel, een dergelijk werktuig in een watermolen. Kantstenen liepen over een ligger of doodbed. Beide stenen volgden een ander spoor en maakten ongeveer tien omlopen per minuut. De kring die ze beschreven was eerder klein, waardoor het oliezaad niet alleen gesmeierd, maar ook opengewrongen werd. Strijkers dreven het zaadmeel onder de stenen. Wanneer het zaad voldoende smeuig was, werd het met een samenstrijker naar de houten rand van het doodbed gedreven en viel het via een sleuf in de zaadmeelbak. (6) TERMINOLOGIE in verband met MOLENSTENEN (7) Achterpand(scherp)sel, scherpwijze in het pandscherpsel van molenstenen, waarbij de voorbijligging van de bijkerven (evenwijdig aan en achter de hoofdkerven, gezien in de draairichting) steeds kleiner wordt. Daardoor malen achterpandstenen trager dan die met een voorpandscherpsel; bij deze wordt de voorbijliggingscirkel van de bijkerven steeds groter. Bolus, roodachtige, kleiachtige minerale grondstof, die als bindmiddel en kleurstof wordt gebruikt om molenzeilen te verven, in een mengsel van heet regenwater, manenvet en lijnolie. Breed, er wordt breed gemalen wanneer de graanvezels zo groot en zo afgeschraapt mogelijk worden gehouden. Engelsen stenen lenen zich daartoe het best. Breekbaan, het middenstuk van het maaloppervlak van een molensteen, waarop het graan gebroken wordt alvorens het op de maalbaan gebloemd wordt. Syn. schrootbaan. Dam, 5. Op molenstenen : de verhevenheden tussen de uitslag of kerven; meestal worden de dammen ook de kerven genoemd. Syn. maalbalken.. Doodbed, 1. Gemetselde onderbouw of verhoging waarop de arduinen ligger of de gietstalen plaat van de kollergang van een oliemolen is gelegd, en waarop de pletterstenen het oliezaad pletten; resp. Het geheel van onderbouw en ligger; 2. de liggersteen van een pelkoppel, die als basis dient voor de draaiende pelstaan. Kort malen, het derwijze malen dat ook de zemelen verpulverd zijn: kort meel maken. Het malen is afhankelijk van de aard der molenstenen, van de scherpwijze, van rechte of gebogen kerven en pandsel, van de voorbijligging enz. Hoe groter de voorbijligging, hoe sneller wordt gemalen, maar hoe korter het meel wordt: minder vlokkig en minder bloem. Kantstenen, de twee pletterstenen in een olieslagmolen of in molens met een gelijkaardige pletinrichting, die op hun kant lopen en het oliezaad breken en pletten alvorens het verwarmd uitgeperst wordt. Syn. kollergang. Krop, 1. Centrale opening in de loper. Syn. kropgat. Ligger, de onderste steen van een molenkoppel, die bij het maalproces niet meedraait. (6) Bauters, Paul, Kracht van wind en water, Davidsfonds, Leuven 1989, blz. 101 (7) Bauters, Paul, Geïllustreerd molenwoordenboek, Provincie Oost-Vlaanderen, Gent,

16 Loper, bovenste steen van een steenkoppel, die bij het malen draait en in de hoogte verstelbaar is door middel van het lichtewerk. Maalbaan, deel van de werkzijde van een molensteen waarop het eigenlijke malen of bloemen gebeurt, dit is de buitenste rand van de steen (ca. Een derde van de straal). Syn. maalvlak. Pandscherpsel, pandbilsel, type van molensteenscherpsel waarbij er telkens één hoofdkerf en twee tot drie bijkerven per cirkelsector of pand worden uitgeslagen, waarvan de bijkerven een steeds grotere voorbijligging (voorpand) hebben dan de hoofdkerven en waarvan de panden recht (recht pandscherpsel) of gezwaaid (zwaaipandscherpsel) kunnen zijn. Syn. pandbilsel. Paswijzer, stuk gereedschap, dat op de nok van het peerijzer wordt gezet en dat in een rechte hoek met zijn verticale stijl een horizontale draaiende arm heeft, om na te gaan of het peerijzer haaks, te pas in en in het midden van de ligger zit. Peerijzer, spil met een cilindische kop, die in de bus van de liggende molensteen draait en waarop de loper hangt en gelicht kan worden. Syn. perenstaf, bolspil, roggerskop, onderijzer, hals. Rijn, 1. Soms gespeld als (hist.) rinc, ryngh, rine, rijne, ringijzer, rijnijzer, rijnt en dgl., smeedijzeren brugstuk in X-vorm, d.w.z. met vier takken (viertakrijn of Vlaamse rijn, Harelbeke 1365), met drie takken of enkel met twee takken en in beugelvorm (beugelrijn). De rijn zit in het kropgat van de loper en hangt op de nok van het peerijzer. Het klauwijzer grijpt bij de klassieke, Vlaamse rijn, met zijn klauwen tussen de rijntakken en drijft de loper via de rijn aan. Schrootbaan, middendeel van het maaloppervlak van een molensteen, waarop het te vermalen graan wordt verschroot of gebroken. Syn. breckbaan. Spoorpot, smeedijzeren pot waarin een ronde holte is uitgesmeed, waarin het ondereinde of taats van het klauwijzer of van de staande as (bovenkruier) draait; dit draaien gebeurt gewoonlijk op een stuk brons met een ingekrast kruis, tot betere opname van de smeerolie. Syn. taatspot. Uitslag, de op en molensteen uitgekapte maalgroeven. Syn. bodemsel. Valkant, de diepste kant van de uitgeslagen maalgroef in een molensteen. Syn. vijlkant, velkant. Voorbijligging, het uitgeslagen zijn van de kerven of maalbalken op een molensteen volgens de tangenslijn van een denkbeeldige cirkel rond het middelpunt van de steen, zodat zij niet vanuit dat middelpunt vertrekken, maar daaraan voorbijliggend. Syn. excentriciteit. Voorpand(scherp)sel, scherpwijze in het pandscherpsel van molenstenen waarbij de voorbijligging van de bijkerven (evenwijdig aan maar voor de hoofdkerven gezien in de draairichting) steeds groter wordt. Het voorpandscherpsel, dat vlugger uitmaalt dan achterpandscherpsel, meestal in de vorm van recht en niet van gezwaaid scherpsel, komt veel meer voor dan het achterpandscherpsel. Bij achterpandscherpsel wordt de voorbijligging van de bijkerven steeds kleiner tot negatief. Daardoor maalt het trager uit. 16

17 Zwaaipandscherpsel, scherpsel in panden, dit is in groepen van drie tot vier gelijkgerichte kerven, op een molensteen. Deze kerven zijn gebogen. Ze hebben van hoofd- tot bijkerven een steeds toenemende voorbijligging als het om voorpandscherpsel gaat. Achterpandscherpsel heeft bijkerven met een afnemende voorbijligging. Het aantal panden gaat van 10 (met elk 4 kerven) tot 18 (met elk 3 kerven) volgens de grootte van de stenen (ca. 1,40 tot 1,75 m). Tgs. stralenscherpsel, recht pandscherpsel: dat evenwel ook zo goed achterpandscherpsel als voorpandscherpsel kan zijn. ONTSTAAN VAN DE RICHTBARE WINDMOLEN. De watermolen was in de Romeinse tijd in gebruik. Bekend is het indrukwekkende complex van Barbegal waar aquaducten water aanvoerden voor de 16 watermolens met een productievermogen van 28 ton per tien uur. (8) De Romeinse architect Vitruvius beschrijft in zijn De Architectura (9) de werking van een verticale watermolen. Romeins watermolencomplex Barbegal (Arles) /15 (8) Forbes, R, J, Studies in Ancient Technology, II, blz. 17 (9) van den Bossche, Karel, Waarom de richtbare molen in het Graafschap Vlaanderen ontstond, Tims Nederland-Vlaanderen, 40, 2013, blz

18 Na Rome worden geen noemenswaardige nieuwigheden meer vastgesteld. De Merovirgische en de Karolingische tijd blijven zich bedienen van de Romeinse erfenis. Pas in de elfde eeuw verschijnt de richtbare windmolen in het Graafschap Vlaanderen. (10) Op het einde van de veertiende eeuw heeft de Vlaamse windmolen reeds een hoge graad van volmaaktheid bereikt. (11) In de zestiende eeuw zullen de, intussen vrijgevochten noordelijke Nederlanden, de technologische en technische voortrekkersrol overnemen. Zo zal Cornelis Corneliszoon van Uitgeest in 1597 in de zaagmolen de nokkenas vervangen door de krukas. Deze nieuwigheid deed in de zaagstreek een industtriële regio ontstaan die de verenigde Nederlandse Provincies o.m. heeft toegelaten hun vloot uit te bouwen. (12) De Lage Landen zijn dus de bakermat van de richtbare windmolen voor veelvuldige industriële toepassingen. Zaagmolen van Cornelis Corneliszoon van Uitgeest. /16 (10) van den Bossche, Karel, Waarom de richtbare molen in het Graafschap Vlaanderen ontstond, Tims Nederland-Vlaanderen, 40, 2013, blz. 3 e.v. (11) Coutant, Yves, The windmill technology in Flanders in the 14th and 15th centuries, The International Molinological Society TIMS, BM 21, Congleton, Cheshire, England, 2012, blz. 129 (12) - Bonke, H en Av, Cornelius Corneliuszoon van Uitgeest: uitvinder aan de basis van de gouden eeuw, Zutphen, 2 de druk, Balk, J.H., Kijk op molens, Elsevier, Amsterdam/Brussel, 1979, blz

19 VEELVULDIGE INDUSTRIËLE TOEPASSINGEN (13) /17 Figuur 5 en 6 toont de wijze waarop werktuigen voor velerlei doeleinden worden aangedreven. (13) Stokhuyzen, F., Molens Fibula-Van Doshoeck, Haarlem, 1981, blz.17 19

20 GRENZELOZE TOEPASSINGEN VAN DE MOLENSTENEN. - Graanmolen : Maalstenen - Oliemolen : Kollergang - Mosterdmolen : Maalstenen - Biermolen : Maalstenen - Pelmolen : Maalstenen - Specerijmolen : Maalstenen - Tabaksmolen : Kollergang - Snuifmolen : Kollergang + Maalstenen - Blauwselmolen: Maalstenen - Krijtmolen : Kollergang - Kruitmolen : Kollergang - Loodwitmolen : Kollergang - Schorsmolen : Maalstenen - Trasmolen : Kollergang - Verfmolen : Kollergang - Wedemolen : Maalstenen - Legermolen : Maalstenen 20

21 EIND EN NIEUW BEGIN Aan het millennia durende tijdperk van de molenstenen kwam rond 1870 een einde door het in voege brengen van walsen. Eerst porseleinen -, dan stalen walsen. Het waren de Hongaarse ingenieurs Weggman en Mechwart die een omwenteling in de molentechniek invoerden. Walsenstoel met porseleinen walsen (1874) /18 Walsenstoel met stalen walsen (1881) /19 21

22 Verantwoording der illustraties. /1 Reynolds, John, Windmills and watermills, Hugh Evelyn, London, 1974, blz. 45 /2 van den Bossche, Karel, Ontdek de molen, Vlaams studiecentrum voor molinologie, Sint-Amands, 1980, blz. 34 /3 idem /4 Notebaert, Jannis-c, Mouton, Den Haag / Parijs, 1972, blz. 300 /5 van den Bossche, Ontdek de molen, o.c., blz. 57 /6 Bauters, Paul, Van zadelsteen tot zetelkruier, 1, Provincie Oost-Vlaanderen, Gent, 2002, blz. 201 /7 idem, 2, blz. 282 /8 Ibidem, blz. 250 /9 Ibidem, blz. 284 /10 Ward, Owen, French millstones, The international molinological society, Tims, Bibliotheca molinologica, 1993, blz. 43 /11 Bauters, Paul, Kracht van wind en water, Davidsfonds, Leuven, 1989, blz /12 Bauters, Paul, Van zadelsteen tot zetelkruier, o.c., blz. 276 /13 Van Bussel, P.W.E.R., Korenmolens, Bura boeken, Eindhoven, 1981, blz. 277 /14 Kempers, Oliemolens, Nederlands openluchtmuseum, Arnhem, 1979, blz. 1 /15 /16 Stockhuyzen, F, Fibula van Dieshoeck, Haarlem, 1981, blz. 88 /17 Idem, blz. 17 /18 van den Bossche, K, Ontdek de molen, o.c., blz. 39 /19 idem, blz

23 De tentoonstelling is verlengd tot 29 oktober 14 DE MOLEN : VRUCHT VAN GRENZELOZE INSPIRATIE Open op : zaterdag en zondag van 14u30 tot 18u00 in de week op afspraak Vakmanschap is die combinatie waarin de hersenen voorzien de handen uitvoeren. Vaak ziet men slechts het werk van de handen en beseft men niet dat deze uitvoeren wat de hersenen hebben voorzien. Anton Sipman Enkele sfeerbeelden van de lopende tentoonstelling 23

24 24

25 25

26 26

27 27

28 Kom zeker een langs om deze tentoonstelling te aanschouwen: u zal zeker vele dingen erkennen... Meer dan de moeite waard...! 28