65 jaar later De Generaal is terecht! 28 maart 2010

Transcriptie

1 65 jaar later De Generaal is terecht! 28 maart 2010 Auteur: Barend de Lange Stichting: WDSR Wrakduikstichting de Roompot WDSR publ.: 0002 Datum: 28 maart 2010 Versie: 1.2 Pagina 1 van 44

2 Inhoudsopgave Inleiding: Aanleiding onderzoek: Onderzoeksdoelstelling: De WDSR Literatuurstudie Noordhoek Diving Company report RWS onderzoek Registratie RCE Onderzoeksresultaten WDSR Locatie wrak Sidescan/multibeam opnames wrak Scan van mei Scan 11 oktober Multibeam opnames RWS WO II de rol van het Rode Kruis in Zeeland Wie was Generaal Ten Hove? Kempenaren, een stuk geschiedenis De geschiedenis en indeling van de Generaal Ten Hove Indeling verbandschip oktober 1944, de ondergang van de Generaal Sleepboot Amer Duik expedities Duikomstandigheden Expedities Typisch duikprofiel Generaal Ten Hove Beeldmateriaal wrak anno Staat van wrak en vervolg onderzoeksvragen Conclusie Dankwoord Appendix I Index figuren Appendix II Bronvermelding: A2.1. Stichtingen / musea / bronnen A2.1. Boeken: Bijlage 1 Verslag Rode Kruis expeditie Pagina 2 van 44

3 Inleiding: Zomer 2009; de Karin Rose, het onderzoekschip van de WDSR (Wrak Duik Stichting de Roompot), vaart wegens slecht weer op de Noordzee de Oosterschelde op. West van de Zeelandbrug is een groot wrakveld met stukken van 17 de en 18 de eeuwse wrakken; de WDSR vaart deze voorbij om een nieuw gebied oostelijk van de Zeelandbrug te onderzoeken. In dit gebied zou een wrak liggen. Na enkele minuten scannen doemt er een enorm wrak op! Onrust in de stuurhut, opwinding op het dek, een nieuw wrak? De zoektocht naar de identiteit en het verhaal achter dit wrak is gestart. Negen maanden later ligt dit rapport voor u, wederom met dank aan diverse stichtingen, particulieren historici en andere vrijwilligers die bij dit onderzoek zijn betrokken en de identiteit hebben vastgesteld! Speciale dank gaat uit naar Ad de Bruin, de werkgroep Kriegsmarine en hierin met name Jac Baart, binnen de WDSR; Wouter Kleijpoel en Fred Groen, maar ook RWS (Rijkswaterstaat), voor de grote hoeveelheid en complete informatie! Zonder jullie was de identificatie en dit rapport niet tot stand gekomen. Veel leesplezier. Barend de Lange Archivaris & bestuurslid WDSR. 2010, WDSR Uitgegeven in eigen beheer of ) Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Pagina 3 van 44

4 1. Aanleiding onderzoek: Zoals in de inleiding te lezen valt is tijdens een WDSR onderzoeksdag een wrak ontdekt, de WDSR heeft zichzelf als doelstelling gesteld om dit wrak te identificeren Onderzoeksdoelstelling: De onderzoeksdoelstelling is te specificeren in de volgende componenten: a. Identificatie schip b. Staat van het wrak c. Eventuele historische context van het schip 2. De WDSR De WDSR is een stichting met als doel om zoveel mogelijk informatie over wrakken in de Zeeuwse Delta beschikbaar te stellen voor het publiek en waar mogelijk ook de historische context. Hiermee hopen we bij het grote publiek meer belangstelling te kweken voor de Nederlandse maritieme geschiedenis. WDSR beschikt hiervoor over het onderzoekschip Karin Rose, een gespecialiseerd duikteam en alle moderne apparatuur en middelen. Alle door ons nieuw- of her-ondekte wrakken worden direct gemeld aan RCE (Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed), vóórdat er verder onderzoek op wordt gedaan. Daarnaast monitoren we bestaande archeologische sites. Ons duikteam bestaat uit een groep van 12 actieve duikers en enkele niet duikende donateurs, allen duikend met een NAS1 (Nautical Archaeology Society) opleiding of in opleiding en eventueel aangevuld met technische duikopleidingen om ook de dieper liggende wrakken veilig te kunnen onderzoeken. 3. Literatuurstudie Het wrak is in de databases van RWS terug te vinden als 2291, 645 en 654. Daarnaast zijn er diverse documenten die het wrak beschrijven. Dit hoofdstuk geeft een weergave van de officiële beschrijvingen van dit wrak Noordhoek Diving Company report Het wrak is voor het eerst op 28 februari 1985 door Noordhoek Diving Company B.V. in opdracht van de Provinciale Zeeuwsche Brug Maatschappij onderzocht. Er wordt door Noordhoek Diving Company op 25 februari 1985 gezocht naar een vermiste dukdalf (een afmeer paal van een steiger). Op de locatie waar deze dukdalf zou moeten liggen wordt geankerd. Bij het afdalen langs de ankerlijn blijft de lijn hangen achter een stuk staal van een stalen wrak. De duiker zwemt het wrak af over een lengte van 25m. De laadruimen waren open het wrak was op meerdere plaatsen gescheurd. Pagina 4 van 44

5 Figuur 1 Noordhoek diving rapport Pagina 5 van 44

6 3.2. RWS onderzoek Rijkswaterstaat heeft diverse keren het wrak gescand, gepeild en laten onderzoeken. Op 27/8/1988 is een eerste sidescan-sonar opname gemaakt door de MS Steenvliet en wordt het wrak nr. 654 gedoopt. Later krijgt het wrak ook wraknummer Figuur 2 Sidescan RWS 1988 Pagina 6 van 44

7 Op dinsdag 10 april 1990 laat RWS door duikbedrijf van den Akker uit Vlissingen onderzoek uitvoeren op het wrak (object ). Van den Akker beschrijft dit wrak als waarschijnlijk een sleepschip. Citaat; Het is een voorschip met een ruim en erf. Waarschijnlijk sleepschip. B.B. kant vrij en S.B. kant gedeeltelijk in de bodem. B.B. anker niet aanwezig, S.B. anker staat uit. Verdere gegevens zie schets. Figuur 3 Schets van den Akker wrak in de archieven van RWS worden diverse coördinaten en objectnummers gebruikt. Hieronder een samenvatting van deze coördinaten en objectnummers, inclusief verwijzing naar WDSR archief nr. alles bij elkaar voegend komt hier het volgende beeld uit: WDSR NR Objectnr / refnr RD Y RD Y N (ED50) E (ED50) Datum opmerking Tjalk Sleepschip sleepschip Sleepschip Van den Akker onderzoek x 6m Pagina 7 van 44

8 Interessant om te zien is dat WDSR nummer 64 als eerste melding maakt van de daadwerkelijke lengte van het wrak (52m) waar de andere 25m aanhouden (waarschijnlijk hebben de duikers iedere keer een deel van het wrak bedoken/ingemeten). De coördinaten zijn in ED50 formaat beschreven, alles beschouwd omgerekend en op een Google kaart (in ETSR89 geplot) wijken de posities niet veel af. Sterker nog, we denken dat de diverse peilingen op zowel de voorkant als achterkant zijn gedaan. Figuur 4 Diverse geplotte coördinaten van wrak door RWS Pagina 8 van 44

9 3.3. Registratie RCE Het wrak is in de database (Machu) van RCE opgenomen met de volgende informatie: From: FormDesk Response on behalf of Machu response Sent: 15 June :00 To: Subject: form arch layer Machu archeologisch invulformulier Naam van het object indien bekend (bijv. Burgzand Noord 3): Onbekend schip naast Zeelandbrug Originele naam van het object (indien bekend): Soort object: scheepswrak Mogelijke datering (van - tot): /45 Datum van ontdekking (dd-mm-jjjj): 17 mei 2009 Materiaal: hout ijzer anders non-corroderend materiaal datum laatste bezoek (dd-mm-jjjj): 9 juni 2009 Archis nummer (indien bekend): Locatie van het object (bijv. Banjaard, Zeeland): Oosterschelde, Oostzijde Zeelandbrug Zeeland Eigenaar van het terrein indien bekend (bijv. gemeente Texel): Gemeente Zierikzee eigenaar van het object (indien bekend): Fysieke status van het object: Bedreigingen voor het object (indien bekend): Diepte (minimale duik diepte in meters LAT bijv. 9,0 : 10,5 Onbekend (RWS) deels beschadigd illegaal bergen visserij activiteiten 15 mtr LW Positie van het object OL (in graden decimalen WGS84) 03, & 03, Positie van het object NB (in graden decimalen WGS84) 51, & 51, Opmerkingen: Opgegeven posities is van voor en achterschip, wrak is reeds voor indentificatie 1e maal bedoken, ligt in druk vaargebied naast Zeelandbrug. Is overmatig begroeid met oesters, 1e vlugge meting wijst uit dat wrak ± 50 mtr lang is, in 2 stukken (aan elkaar) ligt. Vermoedleijk gaat het hier om een wrak uit WO2, echter niet met zekerheid vast te stellen ivm de overmatige begroeing van Japanse oesters Bijlage: _Wrak_ZB_ pdf Contact Naam: Functie: Organisatie: Fred Groen wdsr@zeelandnet.nl Secretaris Wrakduikstichting "de Roompot" Pagina 9 van 44

10 4. Onderzoeksresultaten WDSR 4.1. Locatie wrak Coördinaten wrak: Voorkant schip Achterkant schip Diepte: 17-20m Bodemgesteldheid: Stroming: N ' E ' (zie ook scans) N ' E ' (zie ook scans) harde bodem matig; tijdens duikvenster verdwijnt deze voor minuten Locatie wrak Generaal Ten Hove Pagina 10 van 44

11 4.2. Sidescan/multibeam opnames wrak De volgende pagina s tonen sidescan opnames van het wrak. Deze sidescan opnames zijn redelijk gedetailleerd. Deze scans geven ons inzicht in de ligging en vorm van het wrak Scan van mei 2009 Figuur 5 Sidescan opname mei 2009 I Figuur 6 Sidescan opname mei 2009 II Pagina 11 van 44

12 Figuur 7 Sidescan opname mei 2009 III Pagina 12 van 44

13 Scan 11 oktober 2009 Tijdens deze scans is duidelijk het verschil te zien in zandverschuivingen. Een compleet stuk van het wrak is in 3 maanden tijd onder het zand geraakt. Figuur 8 Sidescan opname oktober 2009 I Figuur 9 Sidescan opname oktober 2009 II Pagina 13 van 44

14 Figuur 10 Sidescan opname oktober 2009 III Figuur 11 Sidescan opname oktober 2009 IV Pagina 14 van 44

15 Figuur 12 Sidescan opname oktober 2009 V Pagina 15 van 44

16 Multibeam opnames RWS Figuur 13 Multibeam opname Generaal Ten Hove I Figuur 14 Multibeam opname Generaal Ten Hove II Pagina 16 van 44

17 5. WO II de rol van het Rode Kruis in Zeeland Het Rode Kruis voert in de 2 de wereld oorlog een moeilijke taak uit. Er moeten politiek lastige keuzes gemaakt worden tussen samenwerking met de bezetter en een onafhankelijke rol behouden. Dat dit niet eenvoudig blijkt te zijn wordt beschreven in het boek: Het Rode Kruis en Zeeland, 125 jaar Rode Kruis de Zeeuwse Afdelingen Tijdens de meidagen in 1940 capituleert Nederland na de bombardementen op Rotterdam, Zeeland capituleert niet en bereid zich voor op een landoorlog. Dit om de Schelde zo lang mogelijk te beschermen. Fransen troepen in Walcheren blijven verzet bieden en worden op een gegeven moment geleid door Rode Kruis functionaris Geij van Pittius, deze Rode Kruis functionaris bekleedt op een gegeven moment drie rollen, die van Rode Kruis functionaris, commandant Zeeland en door de hoge Fransen officieren tot commandant over de Franse troepen benoemd. Veel mag het niet baten en Walcheren valt op 17 mei. Zeeuws Vlaanderen, het laatste stukje niet bezet Nederland weet nog enkele dagen langer verzet te bieden. Opmerkelijk is het dat de terugtrekkende Belgische en Franse Rode Kruis medewerkers materialen van het Nederlandse Rode Kruis meenamen in hun aftocht. De dagen tijdens de bezetting zijn ingewikkeld, het Rode Kruis heeft moeite een vorm te vinden van functioneren en balanceert tussen correct handelen en effectief blijven opereren. Dit resulteert onder andere in de keuze dat het rode Kruis geen bloed meer afneemt van Joodse donoren en dat in 1942 benoemde kringcommissaris H.B.J. Knoop een ariërverklaring tekent. De nadagen van de bezetting; Walcheren is onder water gezet, de dijken bij West-Kapelle zijn op 2 oktober 1944 gebombardeerd, Vlissingen de Nolle, Rammekens en uiteindelijk de dijken bij Veere worden ook gebombardeerd. Overal wordt hard gewerkt aan nooddijken om Serooskerke Middelburg en andere dorpen/steden droog te houden, veel tevergeefs. Veel mensen vluchten naar Middelburg. Operatie Infatuate zou geheel Walcheren onder water zetten en spoedig komt dit besef ook in de rest van Nederland. De ZRD (Zee ReddingsDienst), een onderdeel van het Rode Kruis, zette een missie op om gewonden van het eiland Walcheren te evacueren en deed een verzoek bij administrateur en personeelschef dhr. H. Blom. Dhr. H. Blom wist uiteindelijk begin oktober een Kempenaar de Generaal ten Hove tot zijn beschikking te krijgen. De Kempenaar wordt klaargemaakt en er worden o.a. matrassen en andere inventaris in het schip aangebracht om het als varend verbandschip in te kunnen zetten. Pagina 17 van 44

18 Figuur 15 Generaal ten Hove in Haven Rotterdam Woensdag 11 oktober 1944 komt de bemanning aan boord, 1 gediplomeerd verpleegster, 7 Rode Kruis hulpverplegers, 4 kolonisten van het Rode Kruis, afdeling Den Haag belast met transport taken. De chef de mission werd de Delftse chirurg Dr. E. Verschuyl bijgestaan door de huisarts Dr. J. Visser. Er wordt in Dordrecht overnacht. Donderdag 12 oktober werd de reis naar Zeeland ingezet. De sleepboot Amer wordt ingezet om de Kempenaar naar Zeeland te verslepen. Figuur 16 Sleepboot Amer foto I Pagina 18 van 44

19 6. Wie was Generaal Ten Hove? [bron Historische Collectie MGDKL (Militaire Geneeskundige Dienst Koninklijke Landmacht) & Ad de Bruin] Van de Generaal Ten Hove als persoon weten wij niet zoveel. Hij is geboren op en was waarnemend Inspecteur van t/m Vervolgens is Generaal Ten Hove Inspecteur geworden van tot Generaal Ten Hove is overleden op op 58 jarige leeftijd. Hij was de opvolger van generaal Dr. Th J H Snijders en was betrokken bij een belangrijke reorganisatie, waarbij een belangrijk deel van de oorspronkelijke oorlogstaken van de Militaire Geneeskundige Dienst werden overgedragen aan het Nederlandse Rode Kruis. Dit werd pas in 1925 officieel per Koninklijk Besluit bekrachtigd. De Generaal A.C. Ten Hove werd opgevolgd door de Generaal N. Schrijver. (De inspecteurs-generaal van de Militair Geneeskundige Dienst waren uit hoofde van hun functie tevens 2 e ondervoorzitter van het Nederlandse Rode Kruis). Figuur 17 Figuur prent Generaal Ten Hove Pagina 19 van 44

20 7. Kempenaren, een stuk geschiedenis De Kempenaar is een "jong" schip dat pas rond 1920 speciaal ontwikkeld is om de Kempense kanalen en de Zuid-Willemsvaart met sluizen van 55 x 7.50 meter te kunnen bevaren. Figuur 18 Zuid Willemsvaart kanaal De Kempenaar ontstond als ijzeren sleepschip, dat ook gejaagd werd. Het had een rondgebouwd voorschip en een spits achterschip met overhangend hek, waar zich de brug of stuurbak bevond met een groot horizontaal stuurwiel dat omgeven was door een cirkelvormige loopgang afgezet met opstaande wanden van zo n één meter hoog. Figuur 19 Kempense kanalen De brug was niet overdekt. Daarvoor aangrenzend de schipperswoning bestaande uit een ingezonken roef voor de salon en slaapplaatsen met bovendeks de keuken, die als dagelijkse leefruimte dienst deed. Het schutten van de sleepschepen dat aanvankelijk met jaagpaarden vlot verliep werd met de komst van de sleepboot een tijdrovende bezigheid. Sleepschip - de Kempenaar van 50 x 6.60 meter - en sleepboot pasten namelijk niet samen in de sluis. Eerst werd dus de sleepboot boven of beneden de sluis gevaren en daar vastgemaakt. Met hulp van het sleepbootpersoneel moest vervolgens het schip de sluis worden binnengebracht. Dit gebeurde Pagina 20 van 44

21 met een verhaal- of lierdraad, welke in de sluis op één van de daar staande palen werd vastgezet. Men draaide vervolgens de staaldraad met "ellebogenstoom" binnen op de gecombineerde verhaalen ankerlier zodat het schip zichzelf de sluis binnentrok. Figuur 20 Foto Kempenaar I Veel Belgische sleepschepen werden in de vijftiger jaren, mede dankzij financiële hulp van de Belgische overheid, gemotoriseerd. Huidige motorkempenaars van zo'n 550 ton hebben behalve de afmeting geen overeenkomsten meer met het oorspronkelijke sleepschip. Figuur 21 Foto Kempenaar II Pagina 21 van 44

22 8. De geschiedenis en indeling van de Generaal Ten Hove [bron Ad de Bruin] De Generaal Ten Hove maakte deel uit van een serie van 30 schepen die rond 1930 gebouwd werden door de Werf Conrad te Haarlem voor rekening van G.F.P. van der Peijl te Terneuzen. Tijdens de bouw werd het schip verkocht aan Wingeman Blom uit Heumen. Het schip had de volgende afmetingen: x 6.59 m en een laadvermogen van ton. De diepgang bedroeg 2.42 m. Het schip werd in maart 1930 te water gelaten en kreeg de naam Emanuel, brandmerk: 4664 B Rotterdam. Voor de opwekking van elektriciteit werd een Kromhout dieselaggregaat geïnstalleerd. Na de ombouw tot hospitaalschip werd het schip voorzien van een CV-installatie. In 1939 verwierf het Ministerie van Defensie ten behoeve van de Nederlandse Landmacht een serie van 12 Hospitaalschepen. Het waren sleepschepen van het eerder beschreven type kempenaar. Deze werden gevorderd en vergoed aan de betreffende particuliere schippers, deze werden vervolgens op een aantal Nederlandse werven omgebouwd tot hospitaalschip. De Generaal ten Hove werd omgebouwd op de werf Boele te Bolnes. Het Nederlandse Rode Kruis was betrokken bij de inrichting van deze schepen. Hierin waren drie typen te onderscheiden, verbandschip(polikliniek), operatieschip en verpleegschip. Ze kregen de namen van Geneeskundige Inspecteurs-generaal van de Landmacht. De 12 schepen lagen in mei 1940 in Rotterdam en werden door de Duitsers tot oorlogsbuit verklaard. Na protest van Nederlandse zijde op grond van de stelling, dat ambulances e.d. op grond van de Conventie van Geneve niet als oorlogsbuit konden worden verklaard, werden aanvankelijk 6 schepen hiervan uitgezonderd en dienden als tijdelijke opvang van patiënten van het verwoeste Coolsingel Ziekenhuis. Deze werden afgemeerd in de Parkhaven en later in de Zalmhaven. Vier verdwenen naar elders en twee schepen, de Generaals Ten Hove en de Van de Roemer, bleven in Rotterdam. Figuur 22 Illustratie Generaal ten Hove door Ad de Bruin Pagina 22 van 44

23 Figuur 23 Zusterschip van Generaal ten Hove in de kraan bij tewaterlating bij de werf Figuur 24 Omgebouwde kempenaren bij scheepswerf Van der Giessen & zonen Pagina 23 van 44

24 7.1. Indeling verbandschip Figuur 25 Opbouw Generaal ten Hove 1. Woning schipper/dekknecht 2. Steriliseerkamer 3. Laboratorium 4. CV installatie 5. Generatorruimte 6. WC 7. Badkamer/Ontsmettingsruimte 8. Onderzoekkamer 9. Verbandkamer 10. Verband/gipskamer 11. Shockbehandeling 12. Røntgenkamer 13. Donkere kamer Enkele foto s van een verbandschip zoals Generaal ten Hove. Figuur 26 Badkamer/ontsmettingsruimte I Pagina 24 van 44

25 Figuur 27 Interieur Generaal ten Hove II Figuur 28 Interieur Generaal ten Hove III Figuur 29 Gang aan bakboord zijde IV Pagina 25 van 44

26 Figuur 30 Illustratie verpleegschip (bron Ad de Bruin) Pagina 26 van 44

27 9. 12 oktober 1944, de ondergang van de Generaal [Bron o.a. Ad de Bruin & Wings to Victory] Donderdag 12 oktober, aan boord worden op het voorschip pannenkoeken gebakken. Het konvooi bevindt zich inmiddels in de buurt van de haven van Zierikzee als enkele Typhoon IB jachtbommenwerpers overvliegen. Figuur 31 Laden van RP-3 raket op Typhoon IB jachtbommenwerper Er wordt door opvarenden druk gezwaaid naar de bommenwerper, deze klimt en valt het verbandschip met 20mm kanonnen aan. Direct erna wordt door een tweede Typhoon een tweetal rakketen type RP-3 op het schip afgevuurd. De raketten slaan in op de achterkant van het schip en er ontstaat brand. Door deze aanval raakt direct verpleegster Mej. Keiser zwaargewond en de hulpverpleegsters Mw. Fransen en mej. M. Cremer lichtgewond. De hulpverpleegster Mej. H.E.F. Grote en de Rode Kruis colonnist C.J. Huyzer overlijden ter plaatse. Er is nog gepoogd de brand te blussen maar tevergeefs. De zwaar gewonde verpleegster Mej. Keizer is met de sleepboot naar de kust gebracht alwaar een ambulance haar naar het ziekenhuis in Zierikzee bracht. De dhr. A Ros van het Bureau Binnenvaart heeft nog getracht de kapitein van de sleepboot er toe te bewegen wederom uit te varen, om alsnog de beide stoffelijke overschotten en een deel van de lading, w.o. 70 zakken post, te bergen. Door een vrijwel voortdurende aanwezigheid van vliegtuigen werd hiervan afgezien. Na enkele hevige ontploffingen, waarschijnlijk ten gevolge van nog aanwezige brandstof, zonk rond uur de Generaal Ten Hove. Uit de gedetailleerde rapportages van 257 en 266 squadron is overigens wel de aanval op het Duitse Rode Kruis konvooi nabij de vluchthaven van Zijpe volledig terug te vinden. Te 9.00 uur stijgt 257 squadron op van het vliegveld Deurne met B flight, bestaande uit 4 Typhoon Ib s onder leiding van F.L J D Haworth. Het zijn de Y, H, P en de L. Behalve Haworth gaan mee: W.O. Champbell, F.O. Pagina 27 van 44

28 Eaton en F.S. Shannon. De opdracht luidt:..ships at D6545 D Dit zijn posities resp. in het Volkerak en het Hollandsch Diep. Zij rapporteren: ships not located but 2/3 hospital ships seen in the same area. Not attacked. Four aircraft attacked tug and 12 barges at Zijpe D4845 several R/P and cannon attacks made several barges and tug damaged. Figuur 32 RP-3 assembleren raket en explosief In het algemene rapport worden iets andere bewoordingen gebruikt: This morning B flight had some more successes when fours led by F.L. J D Haworth severely damaged a tug and barges in the harbour of Zijpe in the Dutch Islands. The tug was seen to pull in to the quay and later drift away into midstream as though the crew had abandoned it.. Om vijf voor tien waren ze weer in Antwerpen terug. Bijna een uur later om uur gaat ook de Pink Section van 266 squadron de lucht in met als doel: shipping attack. At D6074 (Maassluis). Het waren 8 Typhoon Ib toestellen onder leiding van S.Ldr. Deall. Rapportage:.Target was already sunk and therefore not attacked. One small barge attacked at D4946.(Zijpe, Bruinisse) 32 R/P fired. All R/P overshot and hit dock installations. 1 Red Cross ship towed by a barge was seen going Westwards in Oosterschelde. Not attacked.. In het algemene verslag:.another shipping do. Pink section only successful. Attacking barges on return from W. Rotterdam where main target observed sunk already.. Terug op Deurne te uur. De Generaal Ten Hove was in de gevechtspauze langs het Zijpe gevaren en moet zich, toen het schip door 266 squadron gespot werd inmiddels in het vaarwater de Keeten hebben bevonden. Pagina 28 van 44

29 In het Duitse logboek wordt het volgende beschreven: HF08 und HF12 mit Geleit im Fährhafen Zijpe eingelaufen (bis 09.35) Angriff von 4 feindliche Jabo s auf den Fährhafen wobei 12 Bombenwürfe und Bordwaffenbeschuß. Bomben fielen auf die Pier. Der RK-Schlepper En Avant IX, der einen RK-Kahn im Schlepp hatte, wurde durch Bordwaffenbeschuß vor der Einfahrt zum Stoppen gebracht und blieb in sinkenden Zustand an der nördlichen Seite des Deiches vor der Einfahrt liegen. Der RK-Kahn trieb in den Hafen hinein wobei durch Erschütterung bzw. Splitter gingen 4 Fensterscheiben im Ruderhaus entzwei Angriff von zwei feindlichen Jabo s mit 8 Bomben und Bordwaffenbeschuß wobei der Schlepper En Avant IX erneut beschossen wurde. Van de Engelse squadrons kan met uitzondering van 263 over gedetailleerde gevechtsrapporten worden beschikt. Op grond hiervan kan de voorzichtige conclusie worden getrokken dat alleen 263 ten tijde van de aanval in de lucht kan zijn geweest. En 263 squadron was, na aanvankelijk met Bomphoons te hebben gevlogen, uitgerust met de raketbewapende Typhoon Ib. De legitieme kant van deze aanval is dubieus. Het is niet onomstotelijk vast te stellen dat het hier om een fout ging, het schip was niet conform de eisen geschilderd en is groen aan de zijkant gebleven en herkenbaar aan een witte bovenkant, een rood kruis op het dek en een klein kruis aan de zijkant. Het voldeed niet aan de richtlijnen van een militair hospitaalschip, laat staan die van een civiel hospitaalschip. De richtlijnen voor een militair hospitaalschip zijn: Compleet wit geschilderd met een groene band van minimaal 1.5 meter breed een witte vlag met Rode Kruis embleem. Voor civiele hospitaalschepen (zoals de Generaal ten Hove wordt beschouwd) behoord het schip compleet wit te zijn geschilderd met een rode band. Figuur 33 Voorbeeld beschildering militair hospitaalschip (Britannica) Pagina 29 van 44

30 10. Sleepboot Amer De Generaal Ten Hove werd in oktober 1944 door de sleepboot Amer van Rotterdam richting Middelburg gesleept. Dit hoofdstuk beschrijft de geschiedenis van deze sleper. Figuur 34 Illustratie Amer door Ad de Bruin Enkele basis gegevens: 20,538 ton ipk, ketel nr. 121 van Kreber Vlaardingen met verw. opp 50 m2, Afmetingen: 19,48 x 4,79 x 1,83 m diepgang. De Amer werd gebouwd in 1925 bij Kreber (Lands Welvaren) in Vlaardingen, voor Handels- en Transport Mij "Vulcaan" als Rubicon. In september 1937 is deze sleepboot gekocht en als Amer (II) in dienst gesteld. Pagina 30 van 44

31 Figuur 35 Foto Amer sleepboot foto II Eind 1944 is de sleepboot Amer ingezet om de Generaal Ten Hove te verslepen en wordt hiervoor volledig herkenbaar als Rode Kruis schip uitgedost. Ten hoogte van Zierikzee is de Generaal Ten Hove onder weg naar Middelburg voor evacuatie van de bevolking aldaar beschoten door geallieerde vliegtuigen. Na dit ongeval is de Amer tot na de WOII in Zierikzee gebleven en kwam op 6 Juli 1945 terug in dienst bij Piet Smit Jr. De geschiedenis van de Amer eindigt op 6 juni 1957, als het voor de sloop wordt verkocht. Pagina 31 van 44

32 11. Duik expedities Duikomstandigheden Het wrak ligt op een zeer ongunstige plek, namelijk naast de Zeelandbrug. De bodem is hard en het stroomt hier vergelijkbaar met de duikstek Zeelandbrug matig. In het belang van het onderzoek heeft de WDSR een tweetal duiken uigevoerd op nauwkeurig vastgestelde tijden met de nodige begeleiding van oppervlakte schepen voor de duikveiligheid. De locatie van het wrak ligt in een zeer drukke scheepvaartroute. Het wrak is compleet overwoekerd met o.a. oesters en mosselen en het is zeer lastig delen van het wrak te herkennen. Tijdens de eerste duik verklaarde een duiker tijdens de de-briefing dat hij blij was een stuk bolder gezien te hebben omdat hij twijfelde of het wel om een wrak ging i.p.v. een gigantische oesterberg. Het wrak steekt ruim 4-6m boven de bodem uit, deze muren zijn prachtig begroeid met oesters en mosselen en er is erg veel leven op te vinden. Het wrak ligt op 22m diepte. Tijdens de 2 de missie is gepoogd vast te stellen wat de breedte van het wrak is. Dit is niet gelukt door oriëntatie en meetproblemen. Er was een grote hoeveelheid zand op het wrak gespoeld waardoor er niet naar het voorschip is gezwommen en er geen betrouwbare breedte is ingemeten. Bij deze 2 de onderzoeksduik is waarschijnlijk wel een deel van het roer gevonden Expedities Er zijn in duikexpedities ondernomen naar de Generaal Ten Hove. nr. datum duikers Doel Op/aanmerkingen 1 9 Juni 2009 WDSR team Quick scan wrak 5m zicht prima duik 2 11 september 2009 WDSR team Inmeten breedte wrak Door verzanding voor stuk wrak niet gevonden en niet ingemeten Pagina 32 van 44

33 11.3. Typisch duikprofiel Generaal Ten Hove Figuur 36 Duikprofiel Wrak Generaal ten Hove Beeldmateriaal wrak anno 2009 Het meeste beeldmateriaal bestaat uit videomateriaal. Een compilatie van dit materiaal is te vinden op de website van de WDSR onder het kopje onderzoek, Generaal ten Hove. Barend de Lange RAW footage 1/9/2009 Pagina 33 van 44

34 Enkele shots uit het filmmateriaal: Figuur 37 Foto wrak stuk staalplaat achterschip Figuur 38 Foto wrak constructie achterschip Pagina 34 van 44

35 Figuur 39 Foto wrak constructie achterschip I Figuur 40 Foto wrak constructie achterschip II Pagina 35 van 44

36 11.5. Staat van wrak en vervolg onderzoeksvragen Het wrak is compleet overwoekerd met begroeiing en verzand, het is geen sprekend wrak zoals andere wrakken in de Oosterschelde/Noordzee. Daarnaast is de locatie niet geschikt om te duiken en verboden duikgebied. De WDSR heeft nog enkele onderzoeksvragen/onderzoeksdoelstellingen: Onderzoeksvraag 1: Zijn de personen die overleden zijn later aangespoeld of hebben deze een zeemansgraf gekregen? Onderzoeksvraag 2: Is het wrak in zijn geheel verzand of zijn er bepaalde delen van het wrak niet gevuld met zand? Onderzoeksvraag 3: Welk effect heeft een strenge winter op de begroeiing van dit wrak, komen er hierdoor meer details naar boven (anker, gaten inslag RP-3 raket)? Doelstelling 4: Dit onderzoek onder algemene aandacht brengen om begrip en kennisverspreiding van een stuk Zeeuwse maritieme geschiedenis te vergroten alsmede de geschiedenis van het Rode Kruis en haar maritieme verleden. Pagina 36 van 44

37 12. Conclusie De positieve identificatie van dit wrak als zijnde de Generaal Ten Hove is als volgt onderbouwd: 1. Afmetingen van het wrak onderbouwen dat het een Kempenaar is (49,97m x 6,59m). 2. De Generaal Ten Hove is een omgebouwde Kempenaar. 3. Er zijn ooggetuigenverslagen van de aanval en rond deze positie en datum is het verbandschip de Generaal te Hove vergaan. 4. Het wrak ligt voor anker, precies zoals in het ooggetuigenverslag is beschreven. Pagina 37 van 44

38 13. Dankwoord Zoals in de inleiding al werd benadrukt, had dit onderzoek nooit succesvol afgerond kunnen worden zonder de hulp van enkele personen, stichtingen en organisaties. We willen in het bijzonder Ad de Bruin bedanken voor zijn hulp en informatie bij het reconstrueren van deze tragische gebeurtenis. Daarnaast was de stichting Wings to Victory en specifiek Martien van Dijk weer een bijzonder informatieve partner, zonder hun openstelling van de collectie Britse logboeken hadden we het verhaal niet compleet kunnen krijgen. Werkgroep Kriegsmarine en met name Jac Baart heeft ook de nodige cruciale informatie geleverd om dit onderzoek volledig te krijgen. Onze dank gaat verder uit naar het WDSR team: Rik Nijhuis, Edwin Pot en Barend de Lange, Fred Groen, Frank de Jonge en Wouter Kleijpoel. Rijkswaterstaat is een grote hulp geweest met de schetsen en sidescan opnames, hierdoor konden we gerichter onderzoek uitvoeren en was het niet direct noodzakelijk om het wrak opnieuw in te meten. Speciale dank gaat uit naar Fred Groen, die dankzij zijn inspanningen een dermate goede relatie met Rijkswaterstaat heeft opgebouwd en daardoor in staat is gesteld om over gedetailleerde gegevens te beschikken van de diverse duikonderzoeken. Ook zijn ingangen en contacten met o.a. Ad de Bruin en de diverse stichtingen zijn onmisbaar bij een onderzoek als deze. Tevens willen we Ronald Danhof danken voor zijn donatie in de vorm van een inbindapparaat welke bij het delen van publicaties als deze erg welkom is. Dit onderzoek bewijst dat er nog voldoende mysteries en onopgeloste raadsels op de bodem van de zee liggen; de samenwerking met andere stichtingen en kennisbanken heeft ervoor gezorgd dat we dit onderzoek konden afronden en zodoende tot een positieve identificatie konden komen. Ik ben dankbaar dat ik de mogelijkheid heb om zowel duiken te maken als dit soort onderzoek te verrichten. Zonder Fred Groen, Frank de Jonge, Michelle Cooper en Harold Schilperoort als bestuursleden van de WDSR en eigenaren van de Karin Rose was dit onderzoek er in deze vorm nooit tot stand gekomen. Allen dank hiervoor! Barend de Lange Archivaris en bestuurslid WDSR Pagina 38 van 44

39 Appendix I Index figuren Figuur 1 Noordhoek diving rapport... 5 Figuur 2 Sidescan RWS Figuur 3 Schets van den Akker wrak... 7 Figuur 4 Diverse geplotte coördinaten van wrak door RWS... 8 Figuur 5 Sidescan opname mei 2009 I Figuur 6 Sidescan opname mei 2009 II Figuur 7 Sidescan opname mei 2009 III Figuur 8 Sidescan opname oktober 2009 I Figuur 9 Sidescan opname oktober 2009 II Figuur 10 Sidescan opname oktober 2009 III Figuur 11 Sidescan opname oktober 2009 IV Figuur 12 Sidescan opname oktober 2009 V Figuur 13 Multibeam opname Generaal Ten Hove I Figuur 14 Multibeam opname Generaal Ten Hove II Figuur 15 Generaal ten Hove in Haven Rotterdam Figuur 16 Sleepboot Amer foto I Figuur 17 Figuur prent Generaal Ten Hove Figuur 18 Zuid Willemsvaart kanaal Figuur 19 Kempense kanalen Figuur 20 Foto Kempenaar I Figuur 21 Foto Kempenaar II Figuur 22 Illustratie Generaal ten Hove door Ad de Bruin Figuur 23 Zusterschip van Generaal ten Hove in de kraan bij tewaterlating bij de werf Figuur 24 Omgebouwde kempenaren bij scheepswerf Van der Giessen & zonen Figuur 25 Opbouw Generaal ten Hove Figuur 26 Badkamer/ontsmettingsruimte I Figuur 27 Interieur Generaal ten Hove II Figuur 28 Interieur Generaal ten Hove III Figuur 29 Gang aan bakboord zijde IV Figuur 30 Illustratie verpleegschip (bron Ad de Bruin) Figuur 31 Laden van RP-3 raket op Typhoon IB jachtbommenwerper Figuur 32 RP-3 assembleren raket en explosief Figuur 33 Voorbeeld beschildering militair hospitaalschip (Britannica) Figuur 34 Illustratie Amer door Ad de Bruin Figuur 35 Foto Amer sleepboot foto II Figuur 36 Duikprofiel Wrak Generaal ten Hove Figuur 37 Foto wrak stuk staalplaat achterschip Figuur 38 Foto wrak constructie achterschip Figuur 39 Foto wrak constructie achterschip I Figuur 40 Foto wrak constructie achterschip II Pagina 39 van 44

40 Appendix II Bronvermelding: A2.1. Stichtingen / musea / bronnen Ad de Bruin freelance researcher Stichting Wings to Victory Werkgroep Kriegsmarine Wrakduik stichting de Roompot (WDSR) Rijkswaterstaat Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed Nationaal sleepvaartmuseum Maassluis (foto s Amer) Archief Zaanstad Zoon van Dr. Verschuyl Dhr Mr. J.J. v/d Weel (Middelburg) Dhr Dr. A. van Dijk (oud huisarts Vlissingen) A2.1. Boeken: Titel: Zeeland Auteur: Gijs van der Ham ISBN: X Geb. Titel: Het Rode Kruis en Zeeland 125 jaar Rode Kruis De Zeeuwse afdelingen Auteur: Drs. Gino Huiskens & drs Reinhilde van der Kroef IBSN: Pagina 40 van 44

41 Bijlage 1 Verslag Rode Kruis expeditie Bijlage 1 Verslag Rode Kruis expeditie met het hospitaalschip Generaal Ten Hove van Rotterdam naar Middelburg in de periode van 11 tot en met 15 oktober Opgesteld door de heer A.Ros (16 oktober 1944) Nederlandsch Binnenvaartbureau te Den Haag. 11 oktober Te 1030 uur per autotapisserie van de Fa.C.den Reyer van s-gravenhage (Pagehuis) via Delft naar Rotterdam vertrokken. De heeren Wouter Cool en Götz gaven door hun aanwezigheid bij het vertrek blijk van hun belanstelling. Bij aankomst te Rotterdam om 1200 uur geembarqueerd aan boord van het hospitaalschip Generaal Ten Hove, hetwelk gemeerd lag in de Coolhaven. Genoemd hospitaalschip is een in 1939 daartoe speciaal omgebouwde rijnaak (type Kempenaar). Het is een sleepschip van 580 ton met als kapitein de heer van Loosen. Voor de te ondernemen reis waren voor de patiënten over vijf kamers 42 bedden (matrassen, compleet met lakens en dekens op de vloer gelegd) verdeeld. Voor de transportleiders, het verplegend personeel en de passagiers was geen slaapgelegenheid beschikbaar. De zoetwater berging op het schip bedroeg slechts vier ton en aan boord bevonden zich 130 zwemvesten. De Generaal Ten Hove was electrisch verlicht (dieselmotor met dynamo) en voorzien van centrale verwarming. Het schip werd gesleept door de sleepboot Amer (150 pk) van den Nederlandschen Stoomsleepbootdienst P.Smit te Rotterdam, kapitein Sibie. Zowel de Generaal Ten Hove als de Amer waren wit geschilderd en verder voorzien van de Rode Kruis kentekenen als voorgeschreven bij de Conventie van Genêve. Er bevonden zich levensmiddelen aan boord voor een reis van tien dagen voor 200 man. De kook gelegenheid was prinitief. Het schip was uitgerust onder toezicht van de Oud-Kolonel der Koninklijke Marine Sonnenberg (Maritiem adviseur van het Rode Kruis te Rotterdam), terwijl het initiatief was uitgegaan van Dr.Dietz van het hoofdbestuur van het Nederlandsche Rode Kruis. Behalve de opvarenden waren bij vertrek uit Rotterdam aan boord Dr.Verschuil uit Delft (leider van de expeditie), Dr.Visser, Hr.v.d.Broeke (Bureau Afvoer Burgerbevolking), Hr.Ros (rapporteur), een gediplomeerd verpleegster met zeven helpsters van het Rode Kruis en vier personen van de Transport Colonne. Er werd alleen overdag gevaren, aangezien het varen in de nachtelijke uren te gevaarlijk werd geacht in verband met het dan niet kunnen tonen van de Rode Kruistekenen. Na een door Dr.Dietz van het Rode Kruis gehouden toespraak tot het Rode Kruis en scheepspersoneel werd te 1300 uur van Rotterdam naar Dordrecht vertrokken. Te 1715 uur aankomst te Dordrecht alwaar het schip gedurende de nacht verbleef in de Kalkhaven. 12 oktober 1944 Om 0600 uur voortzetting van de reis naar Middelburg met als vaarroute Dordsche Kil, Hollandsch Diep, Volkerak, Krammer, Zijpe, Mastgat, Keeten en Oosterschelde. Gedurende het gehele traject zagen we vele vliegtuigen, waarvan er enkele van tijd tot tijd wat lager vlogen vermoedelijk met de bedoeling om ons schip te verkennen. Enkele kilometers voor ons uit voer een Duitsch Rode Kruisschip van precies hetzelfde type als het Pagina 41 van 44

42 onze. Genoemd schip zagen wij later bij het passeren van Zijpe in deze haven liggen. Het bleek ons toen dat een bombardement, hetwelk wij kort tevoren in de buurt van Zijpe zagen uitvoeren, meergenoemd hospitaalschip (Duitsch) gegolden had en de sleepboot, die buiten de haven ten anker lag en het schip gesleept had, was doorzeefd met kogels. Om 1130 uur passerden we het voormalige hospitaal-kerkschip De Hoop, komende uit de Zandkreek en varend in de richting van Zijpe bij helder zicht en onbewolkte lucht. Toen wij omstreeks 1200 uur ter hoogte van de haveningang van Zierikzee de Vondelingenplaat zouden ronden tot het binnenstomen van het Engelsche Vaarwater kwamen zonder dat iemand van de opvarenden van ons schip noch van de sleepboot dir bemerkt hadden in pijlsnelle vaart drie jachtbommenwerpers van hoog uit de lucht op ons af, waarvan de eerste ons zonder enige waarschuwing beschoot en de tweede ons met raketbommen bestookte. Eén dezer bommen was een voltreffer welke door het dek in de achterste ziekenzaal terecht kwam en aldaar alsmede in de belendende vertrekken een onbeschrijfelijke ravage teweeg bracht. Aangezien zich alles in een fractie van een seconde afspeelde, kon niemand aan boord enige dekking zoeken met het fatale gevolg dat de volgende slachtoffers vielen: Rode Kruishelpster Mej. De Groote (dood), Rode Kruiskolonist Hr.Huiser (dood), Rode Kruisverpleegster Mej.Keiser (zeer zwaar gewond), Rode Kruishelpster Mej.Cremer (diepe hoofdwond) en Rode Kruishelpster Mevr.Fransen (lichte hersenschudding). Op hetzelfde moment dat de bom insloeg, brak er in de beschadigde en in de daaraan grenzende ruimten brand uit. Na van de eerste schrik enigszins te zijn bekomen, werd met man en macht middels de nog bereikbare brandblussers en van buiten boord opgeschept water getracht de brand te blussen. Inmiddels was de sleepboot langszij gekomen en werden door de zorg van de doktoren en het verplegend personeel de gewonden daarop overgebracht. Hiermede bezig zijnde werd nog getracht het hospitaalschip langszijde van de sleepboot naar de wal te slepen en droog te zetten. Door het zware stampen van de sleepboot brak echter de sleeptros en raakte bovendien nog in de schroef. Er is tijdens het overbrengen van de gewonden door de overige opvarenden nog getracht zoveel mogelijk uit het schip te redden. Aangezien zich echter vliegtuigen in de buurt van het schip bleven ophouden was het, mede in verband met de toestand van de zeer zwaar gewonde verpleegster Keiser, onverantwoord om nog langer bij het hospitaalschip te blijven en vertrok de sleepboot, nadat het brandende schip verankerd was en alle opvarenden waren overgestapt en de schroef inmiddels was geklaard, naar de betrekkelijk dichtbij zijnde haven van Zierikzee. We arriveerden om 1300 uur in Zierikzee. De gewonden werden per ziekenauto, die enkele ogenblikken daarna reeds aanwezig waren, naar het ziekenhuis (St.Cornelia Liefdehuis, waarin het geévacueerde ziekenhuis van Noordgouwe was ondergebracht) vervoerd, terwijl rapporteur voor onderdak zorgde in de hotels de Korenbeurs en Van Oppen voor de overige 26 opvarenden waaronder vijf man van het hospitaalschip en vier van de sleepboot. Direct daarna werden de waarnemend burgemeester en de plaatselijke Duitsche militaire commandant van het voorgevallene in kennis gesteld. Een moeilijkheid was nog de voorziening in de voeding van ons schipbreukelingen, doch deze kwestie werd met het hoofd van het distributiekantoor tenslotte bevredigend geregeld. Rapporteur heeft daarna een poging aangewend om de kapitein van de sleepboot te bewegen nog eenmaal naar het brandende hospitaalschip te varen, teneinde de twee aldaar achtergelaten doden en zoveel mogelijk waardevolle goederen alsmede ± 70 zakken post te bergen. Aangezien echter nog steeds vliegtuigen boven het wrak gezien werden, bleek dit tenslotte toch niet verantwoord en ging derhalve alles wat zich aan boord bevond door brand verloren. Omstreeks 1600 uur Pagina 42 van 44

43 werden van de wal uit enkele zware explosies waargenomen (vermoedelijk afkomstig van de in brand geraakte brandstof) terwijl kort daarna het schip zonk. 13 oktober 1944 Op uitnodiging van Dr.Verschuil werd de conferentie bijgewoond met de waarnemend burgemeester van Zierikzee, de Marechaussee en de plaatselijke Duitsche militaire commandant voor het opstellen van een plan voor de terugtocht naar Den Haag, waarbij het volgende werd beslist: De zusters Keiser en Cremer blijven in het ziekenhuis te Zierikzee achter. Te 1800 uur wordt met drie paardenwagens van hotel De Korenbeurs te Zierikzee via de zeedijk over Vianen naar Bruinisse vertrokken. Aldaar wordt bij de nog 38 inwoners tellende gemeente voor de inkwartiering gezorgd van de zes verpleegsters, terwijl de veertien mannelijke leden van het gezelschap onderdak krijgen in het leegstaande hotel aldaar. De volgende ochtend wordt te 0400 uur de reis met paard en wagen voortgezet naar Zijpe en aldaar door bemiddeling van de Duitsche commandant in de ochtendschemering overgevaren naar Anna Jacoba Polder, alwaar een door Dr.Verschuil aangevraagde vrachtauto op ons zou wachten ter voortzetting van de reis naar Den Haag. Door de plaatselijke militaire commandant te Zierikzee zou een geleidebrief worden meegegeven voor de militaire wacht aan de Moerdijkbrug, aangezien het passeren van deze brug met zoveel personen tegelijk moeilijkheden zou kunnen opleveren. Tijdens ons verblijf te Zierikzee vernam rapporteur van de beurtschipper, de heer Ribbens, dat er zich ten gemeentehuize in beslag genomen textiel goederen bevonden onder andere damesmantels. Het gemeentebestuur was zo vriendelijk van deze laatsten een zevental exemplaren af te staan ten behoeve van de verpleegsters, die alle hun kleren kwijt waren. Overeenkomstig ons opgemaakte reisplan werd om 1800 uur met drie open boerenwagens van Zierikzee via de zeedijk naar Zijpe vertrokken. Wegens de volslagen duisternis en de zeer slechte provisorisch aangelegde weg, bleek dat de voerman het onverantwoordelijk vond om verder door te rijden dan tot Vianen ( de kwestie is namelijk dat deze weg zeer glibberig is an aan de ene kant van de zeedijk zeewater staat en aan de andere kant het ondergelopen land). Te Vianen werd dan ook om 2200 uur halt gehouden en gedurende de verdere nacht verbleven in de paardestal van een nog droog gelegen boerderij. Vervolgden in de vroege ochtend om 0330 uur de reis en arriveerden te 0500 uur te Zijpe, alwaar wij door een onder Duitsche vlag varende sleepboot werden overgezet naar Anna Jacoba Polder. Tot onze spijt was de vrachtauto van het Rode Kruis, welke daar besteld was, niet aanwezig zodat wij ± drie kilometer moesten lopen naar de eerstvolgende plaats, waar een telefoon aanwezig was teneinde te informeren waar genoemde auto kon zijn. Er kon echter geen enkele telefoon verbinding tot stand worden gebracht, zodat wij maar besloten om naar Steenbergen (± 18 km) te lopen. Omstreeks 1230 uur arriveerden wij in Steenbergen alwaar een grote autobus (door het Rode Kruis in Den Haag afgestaan) bleek te staan en konden wij, nadat enkele uitvallers op de wandeltocht St.Philipsland Steenbergen waren opgehaald en het door Dr,Cannengieter te Steenbergen aangeboden diner was afgelopen, s avonds te 2200 uur de terugreis naar Den Haag met de autobus ondernemen. 15 oktober 1944 Arriveerden te 0500 uur behouden in Den Haag. Pagina 43 van 44

44 Uit het bovenstaande blijkt duidelijk, dat het Rode Kruisteken in het huidige stadium van de oorlogvoering niet meer gerespecteerd wordt. Daarom mag van geluk gesproken worden dat het doel van de reis namelijk het zoveel mogelijk weghalen van zieken en eventueel gewonde burgers en ouden van dagen uit de gebombardeerde en geïnundeerde gebieden van Walcheren, niet werd bereikt. Immers, was het bovenomschreven ongeval niet op de heenreis doch op de terugreis geschied, dan waren met het oog op de vele patiënten die zich dan mogelijk aan boord zouden hebben bevonden, de gevolgen bepaald catastrophaal geweest. Het spijt rapporteur, dat hij door de bovengeschetste omstandigheden verhinderd is geweest zijn opdracht namelijk het inwinnen van inlichtingen omtrent de toestand van de ziekenhuizen, noodtehuizen en andere instellingen van het Bureau Afvoer Burgerbevolking te Walcheren en eventueel ook op Zuid-Beveland, niet heeft kunnen uitvoeren. Pagina 44 van 44