De Veluwe en de Nederrijn

Transcriptie

1 Wildernis Consultancy Willem Overmars Rhedense Veerweg EC Giesbeek De Veluwe en de Nederrijn Botsende rivieren 23 december 2008 Afb. 1. Oude en nieuwe lopen van de Rijn bij Rosande, N. Geelkerck, 1670, Nationaal Archief Gebaseerd op Willem Overmars, Rosande Doorwerth, Stroming bv, 1995 en: Romeins Nijmegen, de wanden van het Rijndal,

2 Inhoud Inleiding...2 De rivier en de Veluwe...3 Arnhem en de Sandberg...8 De afslag bij Hulkestein, Zeventiende eeuw: verdere afslag van de Sandberg...10 De achttiende eeuw: vastleggen van de Sandberg...12 Conclusie:...15 De botsende rivier: de Allier...16 Inleiding In de voorlaatste ijstijd bereikten schuivende gletsjers van ongehoorde afmetingen ons land. Door het gewicht van de ijstongen werden de lagen zand en grind die er al lagen zijdelings opgedrukt. Na het vertrek van het landijs bleven er dan ook zandheuvels en diepe dalen over. De rivier de Rijn zag zijn oude weg naar zee versperd door deze zandheuvels, en zocht in eerste instantie een weg eromheen. Maar de rivier bleef tegen de zandmassa's schuren, waarbij hoge steilranden ontstonden, die voordurend instortten. Het zand dat in de rivier viel werd dan door het water weggevoerd, waarna de steilrand opnieuw ondermijnd raakte, en weer instortte. De loop van de rivieren onderaan de zandheuvels verlegde zich voortdurend, zodat grote stukken van de zandheuvels door het water aangevreten werden. Het zandmassief tussen de Elterberg/Montferland en de heuvels bij Kleef brak tenslotte door, waarbij het water toegang kreeg tot het diepe Ijsseldal, dat voor een flink deel werd opgevuld met het weggeschuurde zand. Maar het water schuurde verder langs de zandheuvels, en uiteindelijk werd ook het zandmassief tussen de Veluwe bij Arnhem en de Nijmeegse heuvelrug weggeschuurd. Na zo'n jaar schuren en stromen, met nog een laatste ijstijd er tussendoor, had de Rijn een brede doorgang door de zandheuvels vrijgemaakt. Nu stroomt de Rijn in 3 takken door de ontstane opening. De Ijssel volgt het sterk opgevulde dal van de oude ijstong naar het noorden. De Nederrijn stroomt nog steeds onderlangs de zandheuvels van de Veluwe, en de Waal schuift voor een deel nog steeds langs de heuvels van de Nijmeegse heuvelrug. De flanken van de dalen van de Rijn door het zandmassief tussen Elterberg/Kleef en Nijmegen/Arnhem zijn ontstaan doordat de Rijn met de zandheuvels die de voorlaatste ijstijd had achtergelaten botste, en het zand zijdelings wegschuurde. Daardoor onstonden steile dalwanden.. Maar een steilrand van zand is niet stabiel. Aan z'n lot overgelaten stort de top van een loodrechte helling naar beneden, en vormt een veel minder steile helling. Regenwater, uittredend kwelwater, en niet te vergeten het stationaire ijs en het smeltwater van de laatste ijstijd hebben verder aan deze dalwanden geboetseerd. Op sommige plaatsen zijn de dalwanden dan ook flauw geworden, en zijn in de loop der tijd lange zijdalen door zijdelingse erosie ontstaan. Dat is bijvoorbeeld het geval bij Oosterbeek, of Ubbergen. Maar op andere plekken is de wand nog heel steil, en tamelijk instabiel. Over het algemeen kun je zeggen: hoe flauwer de dalwand en hoe dieper de zijdalen, hoe ouder de situatie op die plek. Hoe steiler de wand is, des te korter geleden is deze ontstaan.

3 Afb. 2. Topografische kaart Onderlangs Arnhem De meest recente botsing van een Rijntak met een van de grote zandheuvels was de botsing van de Nederrijn bij Arnhem met de Veluwe. Deze begon omstreeks 1550, had een spectaculair hoogtepunt omstreeks 1650, en was in 1750 al weer flink op z'n retour. De gebeurtenis is zó kort geleden, dat we beschikken over een hele serie kaarten, prenten en tekeningen van de gebeurtenis. Het gaat om het ontstaan van Bovenover/Onderlangs in Arnhem, oftewel het terrein tussen het Museum voor Moderne Kunst en de Kunstacademie, waar de steilrand van 1650 als park is ingericht maar nog intact is. (afb. 2) In dit rapport wordt de gang van zaken bij Arnhem aan de hand van prenten in hoofdlijnen beschreven. Vervolgens wordt kort ingegaan op twee andere, gelijktijdige botsingen langs de Veluwerand. De rivier raakte door al het zand dat in de rivier terecht kwam, met sediment overvoerd. Daardoor ontstonden er veel eilanden en zandbanken, die tot brede uiterwaarden bij Rosande en doorwerth leidden. De rivier en de Veluwe Vlak nadat de Rijn bij Lobith Nederland is binnengekomen, splitst de rivier zich in twee takken: de Nederrijn en de Waal. De Waal stroomt naar het westen, ongeveer evenwijdig aan de Nijmeegse heuvelrug. De Nederrijn stroomt naar het noordwesten, en botst ongeveer bij Arnhem op het zandmassief van de Veluwe. Daar splitst die rivier zich opnieuw in twee takken. De eerste, de IJssel, vervolgt zijn weg naar het noorden, langs de oostelijke rand van de Veluwe. De tweede tak, de Nederrijn stroomt westwaarts onder langs de zuidelijke Veluwezoom. Slingerend botst de Nederrijn nu eens tegen het zandmassief aan, om dan weer van de Veluwe af te buigen, richting de Betuwe. De rivier buigt dan steeds weer terug naar het noorden, om opnieuw tegen de Veluwe te botsen. Op dit moment doen zulke botsingen zich voor bij Arnhem (Onderlangs), Heveadorp (de Duno), en Renkum. (afb. 3) Verderop doen zich nog een aantal van zulke botsingen voor tegen de Grebbeberg en de Utrechtse Heuvelrug.

4 Afb. 3. De Nederrijn benedenstrooms van Arnhem botste op verschillende plekken met de flanken van de Veluwe Christiaan Sgrooten, De Veluwe (detail) Koninklijke Bibliotheek, Brussel. Door de normalisatie en de kanalisatie van de rivier zijn de bochten in de rivier vastgelegd, zodat zich nu geen spectaculaire ondermijningen van de heuvelrug meer afspelen. In het verleden was dat anders, en schuurde de rivier zo sterk onder aan de zandrug, dat hele stukken van de Veluwe rand loodrecht de rivier in stortten, en werden meegevoerd. De plekken waar de rivieren tegen de dalwanden van de Veluwe botsten waren niet steeds dezelfde. Doordat een rivier in de buitenbocht materiaal van de oevers wegvreet, en dit in de volgende binnenbocht weer afzet, verplaatsen zulke meanderbochten zich langzaam stroomafwaarts. De rivier schuurt als het ware onderlangs de dalwanden. Dit proces is al begonnen na de vorming van het zandheuvels van de veluwe en de Nijmeegse heuvelrug in de voorlaatste ijstijd. Wat nu in het veld zichtbaar is betreft de uitwerking van vele generaties rivierlopen die de laatste 100 millennia tegen de rand van het Veluwemassief en de Nijmeegse heuvelrug gebotst hebben. Uiteraard is het recente verleden - het laatste millennium en voor al de laatste 5 eeuwen - het meest prominent zichtbaar. Het is dan ook geen wonder, dat over het hele traject Arnhem - Noordberg de zuidelijke Veluwerand is aangevreten door de rivier, en verschillende steilranden en uitgeschuurde bochten vertoont. (Middelkoop et al p. 8) In de navolgende hoofdstukken worden een aantal van deze situaties in meer detail beschreven of gereconstrueerd. Prachtige momentopnames van dit proces zijn vastgelegd op de kaart van Christiaan sgrooten van de Veluwe uit 1570 (afb. 3) en op de kaart van de Nederrijn die honderd jaar later, in 1670 door landmeter Isaak van Geelkercken gemaakt werd in opdracht van de Gelderse Rekenkamer. De kaart van Christiaan 'sgrooten, uit de Nationale Bibliotheek van België, (afb. 3) beslaat de hele Veluwe. Aan de zuidrand is met een arcering aangegeven waar zich op dat moment steilranden aan het vormen waren als gevolg van botsingen met de Nederrijn. De steilrand van de Santberg even stroomafwaarts van Arnhem, is de grootste. De volgende ligt ongeveer bij de Duno, en de laatste bij de Noordberg.

5

6 Afb. 4. I. Van Geelkercken, 1670, de Santberg bij Arnhem, Gelders Archief Op de eerste kaartuitsnede van de kaart van van Geelkercken (uit het Gelders Archief, afb. 4; noord is beneden) is rechts, ten westen van de Arnhemse Schipbrug, de eerste botsing met de Veluwe te zien. De 'Santbergh' bij 'den Arnhemer Enck' wordt door de Rijn ondermijnd, en uitgehold. Dit is het huidige Onderlangs. Aan de overkant ligt Meinerswijk, en daar groeit de binnenbocht aan. Na de botsingen bij de Zandberg stroomt de Rijn voorbij Hulkestein naar het zuiden, de Betuwse kant. Daar stroomt de Rijn vlak onder de Betuwse Bandijk door.

7 Afb. 5. I. van Geelkercken, De steilwand bij de Duno en de 'huneschans'. Gelders Archief Afb. 6. I. van Geelkercken, stelwand aan de Noordberg, 1670, Gelders Archief

8 Even voorbij Oosterbeek stroomt de Nederrijn opnieuw vlak langs de Veluwe. Op de tweede kaartuitsnede (afb. 5) is te zien dat de Rijn vervolgens bij de 'Huneschans' in het 'Dorenweertsche Bosch' weer tegen de Veluwe botst. Met de ' Huneschans' wordt de Walburg uit de 11de eeuw bedoeld die daar ligt. Van de cirkelvormige wal is het zuidelijke deel verdwenen: aangenomen mag worden dat dit deel van de wal bij de laatste botsing met de Nederrijn in de diepte is gestort. Van dat punt af wijkt de rivier weer naar de Betuwse kant. In de bocht tussen Driel en Heteren, tegenover 'Doreweert' liggen vele zandbanken in de rivier, en een voormalig eiland of 'Middelweert'. De Rijn schuurt hier onder langs de Betuwse 'schaerdijk', en buigt vervolgens weer naar het noorden (derde kaartuitsnede, afb. 6) om bij de 'Oortberg', de huidige Noordberg, weer tegen de heuvelrug te botsen. Arnhem en de Sandberg Op de kaart van Jacob van Deventer uit 1550 (afb. 7) stroomt de Nederrijn in 3 armen aan Arnhem voorbij. Kennelijk had zich de eeuwen daarvoor een uitbochting voorgedaan, waarbij de rivier steeds zuidelijker kwam te lopen. De noordelijkste van deze rivierlopen, die direct onder Arnhem doorliep, was in het begin van de zestiende eeuw zo verland, dat Karel, hertog van Gelre het nodig vond om deze weer open te graven: "dat men de Rynstroem durch den stranck naerer verby onss stat alhyer leyden sal. Afb. 7. Jacob van Deventer, Arnhem 1551, Madrid, Nationale Bibliotheek.

9 Deze werken werden uitgevoerd in de jaren De Nederrijn verlegde zich inderdaad; uit kaarten uit de 17de eeuw blijkt dat de rivierlopen in Arnhem-zuid (Malburgen) toen al helemaal waren dichtgeslibd. Stroomafwaarts van Arnhem kwamen de drie stromen op de kaart van Van Deventer weer bij elkaar, en botsen even verderop bij de al genoemde Santberg en Hulkestein tegen het Veluwemassief. Van deze botsing is veel archiefmateriaal bekend, waarvan hier een keuze. De afslag bij Hulkestein, 1551 In het archief Hulkestein is een projekt beschreven om door kribben bij Hulkestein de afslag van de oever tegen te gaan, en de aanwas te bevorderen. Op een overzichtskaart van dit project (afb. 8) is links een van de stadspoorten van Arnhem te zien. Voor de stad stroomt een tak van de Rijn; dat is dus de weer opengegraven strang van hertog Karel. In de Rijn ligt een eiland, de stadtweerd, en daarboven loopt een tweede Rijngeul. De schipbrug was er nog niet. Die werd later aangelegd ongeveer op de plaats waar de twee geulen samenkomen. Vanuit de stadpoort loopt een weg naar een veerpont over de Rijn. Langs de Rijn is ook een kraan te zien, die een schip laadt of lost. Een andere weg loopt vanuit de stadspoort de berg op, naar Hulkestein. In het midden van de bocht ligt een korte krib in de rivier. Op de hoge oever, boven op de berg dus, staat een galg. Deze is ook op de kaart van Van Deventer afgebeeld. Het is de gerechtsplaats van Arnhem. Er staat bij geschreven: 'dit is de Plaetse in questien'. Hier moesten de kribben of hoofden dus gelegd worden. Aan de overkant, in Meinerswijk, ligt een zandbank in de rivier. Afb. 8. Hulkestein 1551, Gelders Archief. Aan een zekere Johannes Gielis is opdracht gegeven om na te gaan of iemand nadeel zou kunnen ondervinden van het voornemen van 'mynen heere den grave van Hoichstraten' om 'een hoeft (=krib) te moeghen leggen inden Ryn aenden bergh vande gerichte van Arnhem (..) ende den aenwas die daer soude moeghen vallen voer hem (..) te moeghen hebben en houden.' Niemand van de aanwonenden maakt bezwaar. In hun argumentatie komt wel aan de orde hoe de situatie ter plekke is: De hoofden (kribben) worden gelegd opdat die plaats ' beschudt werdden vanden watere, twelck

10 daer bynnen corten jaere veel gewonnen en (land) afgenomen heeft ende noch dagelicx doet'. De Rijn heeft in weinig jaren de berg sterk ondermijnd, en er is veel terrein naar beneden gestort: ' (...) want tselve landt oft plaetse aldaer grooten last lydt vanden watere, soe dat tselve water binnen corten jaeren aldaer seer gemineert (ondermijnt) ende soe veel landts affgelopen heeft'. Er is de jaren daarvoor al veel van de berg weggeslagen, want de galg 'dwelck nu opten (..) kandt staet' heeft ' wel eenen goeden worp voorder gestaen na den Ryn ende daer den selven Ryn nu synen principalen loop heeft'. Veel hoop op sukses voor de onderneming om het afkalven van de Sandberg door de aanleg van kribben te verhinderen hebben de buren niet. Jan Sluyskens, oud-burgemeester van Arnhem verklaart, dat hij allang blij zou zijn als daar iemand kribben aan wilde leggen. Hij zou bereid zijn om de eventuele landaanwas aan die persoon te schenken, en er een kruik wijn bij cadeau te doen 'Want hy gheen hope hebben en soude aldaer met hoefden groot profyt van aenwas te doene, gemerckt den stroom vanden Ryn daer met soe grooten gewalt op valt dat hy daghelicx daer windt ende den bergh aff loopt'. Hij acht dus de kracht van de Rijn zo groot, en de afslag van de berg zo onafwendbaar, dat hij allang blij zou zijn als hij z'n land zou houden. Zeventiende eeuw: verdere afslag van de Sandberg Zo'n honderd jaar later, in de eerste helft van de zeventiende eeuw, tekende S.J. de Vlieger de situatie van dat moment (afb. 1 (detail) en 9). Op de voorgrond is de weg zichtbaar die van de Arnhemse stadspoort naar het westen voert. Links is de Arnhemse haven te zien, met de Rijn, en aan de overkant Meinerswijk. Rechts ligt de steile zandafstorting waar de Nederrijn de rand van de Veluwe ondermijnt heeft. Deze afbeelding is vergelijkbaar met die op afb. 4. Afb. 9. J. de Vlieger, de Santberg bij Arnhem, eerste helft 17de eeuw. Gelders Archief

11 Afb. 10. Actieve (afbrokkelende) steilwand langs de Allier in Frankrijk bij hoogwater. De wand is ca 20 m hoog. Omgeving Moulins / Chateau de Lys. Op afbeelding 10 is een actieve, nog steeds afbrokkelende steilwand te zien langs de Allier in Frankrijk. Een andere tekening die voor 1650 gemaakt moet zijn (afb. 11) laat de afslag vanaf de andere kant zien. De waterstand is nogal hoog, want aan de Meinerswijkse kant (rechts) staan de voorste bomen in het water. De Rijn stroomt onderlangs de afbrokkelende rand van de Sandberg, en kan dus kennelijk nog steeds z'n ondermijnende werking voortzetten. De steile, door de rivier ondergraven zandhelling was niet stabiel, en er trad bij regenval erosie op, waardoor zijdalen ontstonden. Een grote zijdelingse zandstorting vond plaats in 1660, toen de Sandberg 'door geweld van een tempeest (=storm) vaneen gescheurd' werd. Daarbij ontstond de Sinkelberg, het dwarsdal halverwege de Sandberg.

12 Afb.11. De Sandberg bij Arnhem, begin 17de eeuw. Gelders Archief Intussen stortte de Sandberg ook naar de rivierzijde nog verder in. In 1669 constateerde het stadsbestuur, ' dat die sandtbergen, ontrent dese stadt beneven den Riin gelegen, sodanigh nedersacken ende instorten, dat niet alleen die landerien aen dese siidt van den Riin te niet gaen, maar oock vele ondiepten in de rivier door het nedervallende sandt veroorsaeckt worden.' Illegaal gelegd kribben op de ondiepten moesten worden weggehaald. In 1671 werden er op last van de stad zelf kribben en een lijnpad aangelegd. Eventuele aanwas aan de voet van de Sandberg 'sal connen bepoot ende bestickt worden' dwz met wilgen(griend) hout beplant kunnen worden. Aan de voet van de Santberg bestond de bodem uit grind, want; ' weegens de hardigheyt van 't grint geen palen in de gront connen gebracht werden'. De Sandberg zelf is opgebouwd uit zand, gemengd met grind. Bij erosie van de berg vielen zand en grind samen in de rivier. Het zand werd met een beetje van het grind verder mee stroomafwaarts gevoerd. Kennelijk bleef veel grind aan de voet van de berg in de rivier achter. Verderop langs de Veluwerand, ten westen van de spoorbrug wordt in de ondergrond onder de steilrand aan de voet van de stuwwal eveneens grind aangeboord (Middelkoop et al, 1994, p. 30) als herinnering aan zo'n periode van erosie. Behalve grind vielen natuurlijk ook alle andere zaken die op of in het weggespoelde land zaten naar beneden. Ook de fundamenten van het huis Hulkestein en de andere gebouwen op afb. 7 zullen naar beneden gevallen zijn. Alles wat makkelijk verspoelbaar was, dreef weg, maar de zware stukken bleven liggen en verzamelden zich op die manier aan de voet van de berg. De achttiende eeuw: vastleggen van de Sandberg Kennelijk was op het eind van de zeventiende eeuw de periode met de ergste erosie voorbij, en kon de oever met succes verdedigd worden. In 1714 was er sprake van rijsweerden aan de voet van de Sandberg. Een tekening uit 1726 afb. 12) laat deze situatie zien. Het in 1660 ontstane zijdal is al met bomen begroeid, en er staat een huisje in. Er loopt en weg onderlangs; kribben en aanwassen in de rivier zijn begroeid met rijshout.

13

14 Afb. 12. W. ten Haegh, 1726, Jong wilgenbos aan de voet van de Sandberg bij Arnhem. Gelders Archief. Toen in 1744 Jan de Beijer het Onderlangs tekende (afb. 13) was de Sandberg en het onderlangs begroeid geraakt met flinke bomen. Afb. 13. J. de Beijer 1744, de Sandberg bij Arnhem. Gelders Archief. Op het eind van de achttiende eeuw werden er jaarlijks door het Gelders bestuur inspectietochten per boot gemaakt. Een greep uit de verslagen: 'T'Arnhem komende was het water hoog aen de Steene Peijlpaal 5 voeten 3 duimen. Lager varende vertoonden zich de dosseringen der Bergen in gewoonlijken staat, en dezelver Teen met

15 krib eb Rijswerken gedekt, dewelke in goede staat onderhouden waren hebbende zulks door de laagheid van het water duidelijk kunnen zien : 'Den Noordoever der Rivier even beneden den Stad die door de stroom van tijd tot tijd veel was afgelopen, heeft men met dwarshoofdjens beginnen te dekken waarmeede men voornemens is te continueren tot aan den Duiker nabij de Klingelbeek, alles voor Stadsreekening. In de loop van de negentiende eeuw werd op Onderlangs een statige laan aangelegd, en werd het terrein verbreed en opgehoogd, waarbij de Rijn steeds verder zuidelijker werd verlegd. (afb. 14) Afb. 14. K.Ch. Koehler, Onderlangs en Arnhem ca Gelders Archief. Conclusie: De botsing tussen de Nederrijn en de Veluwe bij de Sandberg was anderhalf à twee eeuwen actief: van de eerste helft van de zestiende tot aan het eind van de zeventiende eeuw. De rivier verlegde zich in die eroderende periode in noordelijke richting. Daarbij verspoelden aanzienlijke delen van de berg. Daarna, vooral in de achttiende eeuw trad er consolidatie op. In de negentiende eeuw werd er een park aangelegd. Ook nu nog is de steilrand goed herkenbaar in het stadsbeeld aanwezig: het Museum voor Moderne Kunst staat aan de bovenkant, en de kunstacademie aan de onderkant. Aan de voet van de steilwand concentreren zich de zware stenen en andere brokstukken die naar beneden storten. Deze raken bij het flauwer worden van de steilrand ná de eroderende fase diep bedolven onder ander materiaal. De botsingen van de Nederrijn met de Veluwe bij Arnhem, de Duno en de Noordberg waren de laatste, en best gedocumenteerde, in hun soort van vele duizenden van zulke botsingen die in de afgelopen jaar tesamen de doorbraak van de Rijn door de door het landijs opgedrukte zandheuvels hebben veroorzaakt.

16 De botsende rivier: de Allier Wanneer een rivier tegen een heuvel van grindrijk zand botst moet de punt van de meander die de heuvelrug nadert, een plotselinge richtingverandering ondergaan. Dat gaat gepaard met rivierversmalling en een spiraalstroom over de bodem van de steilrand vandaan. Op dat punt wordt de rivier dan extra diep. De heuvelrug raakt ondermijnd, en het zand stort naar beneden. Dat houdt de steilrand intact. Afb. 15. Actieve steilrand in de Allier, Uit de steile wand zal grondwater naar buiten treden, die de wand nog onstabieler maakt dan deze van zichzelf al is. Ook kan zware regenval delen van het zandpakket onstabieler maken, zodat grote pakketten zand naar beneden schuiven. Het materiaal dat in de rivier valt wordt gesorteerd door de stroming. Het zand en ander licht materiaal wordt zijdelings afgevoerd. Met de kracht die de Nederlandse rivieren hebben, wordt alles vanaf stevig grind niet afgevoerd. Er ontstaan dus banken met grind en ander zwaar spul aan de voet van de steilwand. Dat remt het eroderend vermogen van de rivier af. Vanwege de kolkingen bij de top van de botsende rivier kan de uitspoeling diep zijn gaten tot meter diepte zijn op zulke plaatsen ook nu nog niet ongewoon. Dat betekent dat het zand onder de grindbanken uitgespoeld wordt, en de grindbanken in een diep gat glijden. Dat versterkt de kracht van de rivier op de achterliggende steilwand dan weer, waardoor de wand opnieuw instort. Door dit itererende proces kan het materiaal dat blijft liggen na naar beneden gevallen te zijn diep begraven worden in de diepe kuilen in de voormalige rivierbodem. Meanders verplaatsen zich langzaam stroomafwaarts. Als een van de uitbochtend punt van een meanderende rivier langs een steilrand schuurt, gaat deze beweging van het hele meanderende stelsel toch gewoon door. De rivier stroomt naar de heuvelrug toe, botst, en draait vervolgens weer weg van de heuvelrug. De plaats van botsing is dus steeds beperkt, maar schuift langzaam maar zeker op. Dat proces gaat langzaam. De botsing van de Nederrijn met de Veluwe bij Arnhem was ongeveer 100 jaar actief, en schoof weinig op. Na het passeren van een meander, bouwt de rivier een veel lagere uiterwaard op. (afb.16) Dit proces is te vergelijken met het ontstaan van de Rosandepolder en de Doorwerthse uiterwaard.

17 Afb. 16. Allier bij Chateau de Lys. Na het passeren van de meander en de bijbehorende steilrand ontstaat een veel lagere uiterwaard. Als bij het verschuiven van de botsing met de rivier een plek aan de steilrand niet langer meer ondermijnd wordt, gaat de steilrand een ' natuurlijker' hellingshoek aannemen, afhankelijk van materiaal, cohesie, grond- en regenwater, hoogte etc. De bovenste rand stort in, glijdt naar beneden, en blijft aan de voet liggen, bovenop de grindbanken die daar gevormd zijn. ( afb. 17) Materiaal van gebouwen die ooit boven op de steilrand stonden is dus niet te vinden aan de huidige voet van de heuvel, maar diep onder de huidige teen van de helling, aan de voet van de eerdere steilwand.

18 Afb. 17. Verlaten, instortende steilrand nabij Les Besserolles, Allier.