Pensioenstelsel in Nederland

Transcriptie

1 1 Pensioenstelsel in Nederland Dit hoofdstuk geeft een overzicht van de drie verschillende onderdelen ( pijlers ) van het Nederlandse pensioenstelsel. Daarnaast gaat het in op de geschiedenis van het pensioenstelsel, pensioen als 70% van het salaris, solidariteit en de vergrijzing. 1.1 Drie pijlers Het pensioenstelsel in Nederland bestaat uit drie pijlers. De eerste is het overheidspensioen voor iedereen (AOW). Het aanvullend pensioen voor werknemers is de tweede pijler. Dit staat ook wel bekend als het aanvullende pensioen. De derde pijler is het individuele pensioen dat iemand zelf privé vrijwillig kan opbouwen Pijler 1: AOW Het pensioen vanuit de Algemene Ouderdomswet (AOW) is een bedrag voor iedereen van 65 jaar of ouder dat gekoppeld is aan het minimum loon. De Sociale Verzekeringsbank (SVB) betaalt de AOW maandelijks uit. Iedereen die in Nederland inkomstenbelasting betaalt en jonger is dan 65, draagt bij aan de lopende AOW-uitkeringen van het moment. Meer hierover leest u in hoofdstuk Pijler 2: Aanvullend pensioen Bij het aanvullend pensioen (collectief pensioen) gaat het om de pensioenregeling die een werkgever aan zijn werknemers aanbiedt. Zo n pensioenregeling kan ondergebracht zijn bij een pensioenfonds of bij een verzekeraar. Bij de pensioenfondsen kan het gaan om een bedrijfstakpensioenfonds of een ondernemingspensioenfonds. Een bedrijfstakpensioenfonds is een pensioenfonds voor een hele bedrijfstak. Een ondernemingspensioenfonds is een 15

2 1.1.3 Pensioenstelsel in Nederland pensioenfonds voor een specifieke onderneming. Werkgevers zijn niet wettelijk verplicht om een aanvullend pensioen aan hun personeel aan te bieden. Het aanvullend pensioen keert uitgebreid terug in hoofdstuk Pijler 3: Individueel pensioen Naast de AOW en een eventueel aanvullend pensioen kan iemand sparen voor een individueel pensioen. Dit gebeurt vaak in de vorm van lijfrentepolissen. Hiervoor is belastingaftrek mogelijk, hoewel de overheid deze de laatste jaren aanzienlijk heeft beperkt. In hoofdstuk 4 vindt u uitgebreide informatie over het individuele pensioen. VOORBEELD DRIE PIJLERS Maarten de Vries wordt binnenkort 65 en kijkt wat voor pensioen hij gaat ontvangen. Allereerst heeft hij recht op AOW. Daarnaast krijgt hij aanvullend pensioen dat hij heeft opgebouwd via de drie werkgevers waar hij heeft gewerkt. Verder heeft hij op zijn 35ste een lijfrenteverzekering afgesloten. Vanaf zijn 65ste ontvangt hij daarom een lijfrenteuitkering als individueel pensioen. 1.2 Geschiedenis Staatspensioen/AOW De Duitse Bondskanselier Otto von Bismarck was in 1889 de grondlegger van het allereerste wettelijke staatspensioen. De pensioengerechtigde leeftijd was toen 70 jaar. In het tweede decennium van de 20ste eeuw werd de pensioenleeftijd van 65 jaar de internationale norm. De eerste wettelijke oudedagsvoorziening in Nederland was de Invaliditeitswet (voor ouderen) uit Deze wet werd in 1919 uitgebreid tot de Invaliditeits- en Ouderdomswet die tot 1947 bleef gelden. Daarna was tussen 1947 en 1957 de noodwet Ouderdomsvoorziening (Noodwet Drees) van kracht. Deze wet regelde dat 65-plussers een uitkering kregen. Zij hoefden daarvoor geen premie te betalen. De overheid trok eigen inkomsten grotendeels van de uitkering af. Op 1 januari 1957 werd de AOW van kracht. Hoofdstuk 2 gaat uitgebreid op de AOW in. 16

3 Pensioenstelsel in Nederland Oudste ondernemingspensioenfonds Het oudste ondernemingspensioenfonds was het pensioenfonds van de Hollandsche IJzeren Spoorweg Maatschappij (HSM) dat in 1845 ontstond. Rond 1880 kwamen er ook werkliedenfondsen voor invaliditeits- en ouderdomspensioenen bij ondernemingen, zoals de Gist- en Spiritusfabriek in Delft (1880) en Stork in Hengelo (1881) Eerste bedrijfstakpensioenfonds Het eerste Nederlandse bedrijfstakpensioenfonds was het in 1917 opgerichte Coöperatief Verzekeringsfonds in Leeuwarden voor werknemers in een deel van de zuivelindustrie Ambtenarenpensioen Het eerste Nederlandse ambtenarenpensioen stamt uit Het ging daarbij alleen om een vorm van armenzorg die bestemd was voor mensen die oud en ziek waren. In de negentiende eeuw ontstonden er uitgebreidere regelingen. Op 1 juli 1922 ging het Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds (tegenwoordig Stichting Pensioenfonds ABP) van start. Dit pensioenfonds regelde (en regelt) de pensioenen voor overheid en onderwijs. Het bedrijfstakpensioenfonds ABP is momenteel het grootste pensioenfonds in Nederland. 1.3 Hoogte pensioen Het beeld leeft vaak bij mensen dat hun pensioen (inclusief de AOW) wel minstens 70% van het laatstverdiende salaris zal zijn. Dit valt echter meestal tegen. Een werknemer bouwt alleen een pensioen van 70% van het laatstverdiende salaris op als hij zo n 40 jaar fulltime heeft gewerkt en in die periode voortdurend pensioen heeft opgebouwd. Het is dus niet uit te sluiten dat een werknemer geen pensioen van 70% van het laatste salaris opbouwt. Een deelnemer aan een pensioenregeling krijgt overigens jaarlijks van de pensioenuitvoerder(s) informatie over de hoogte van zijn toekomstige en al opgebouwde pensioen in de vorm van het Uniform Pensioenoverzicht (UPO, paragraaf 3.10). Hierop staan onder andere de hoogte van het al opgebouwde pensioen en de omvang van het te bereiken pensioen op basis van de huidige omstandigheden en het huidige salaris. Als de deelnemer ontevreden is over de toekomstige pensioenhoogte dan kan hij het pensioen eventueel zelf aanvullen. De deelnemer kan dit doen door 17

4 1.4 Pensioenstelsel in Nederland bij te sparen (zie paragraaf 3.7) of door individueel pensioen op te bouwen (zie hoofdstuk 4). 1.4 Solidariteit De eerste twee pijlers van het Nederlandse pensioenstelsel (AOW en het aanvullende pensioen) berusten op solidariteit. De belangrijkste vormen van solidariteit zijn die tussen: 1. jongere en oudere werknemers 2. actieven (de niet-gepensioneerden van 18 jaar en ouder) en gepensioneerden 3. de hogere en de lagere inkomens (inkomenssolidariteit) 4. mannen en vrouwen; vrouwen worden gemiddeld ouder dan mannen 5. gezonde en minder gezonde mensen 6. alleenstaanden en samenwonenden/gehuwden (solidariteit naar burgerlijke staat). Solidariteit in het pensioenstelsel staat al jaren ter discussie. Hieronder leest u hoe de solidariteit er in de pensioenpijlers 1 en 2 uitziet en wat de belangrijkste discussiepunten zijn Solidariteit AOW (pijler 1) In de AOW speelt met name de solidariteit tussen actieven en gepensioneerden. Er is namelijk sprake van een omslagstelsel. De AOW-premies die werkenden betalen gaan direct naar de AOW-uitkeringen (daarnaast financiert de staat de AOW ook met algemeen belastinggeld). De solidariteit in de AOW staat onder druk door de vergrijzing (zie begrippenlijst). Vanwege de vergrijzing neemt het aandeel van 65-plussers in de bevolking toe. Tegelijkertijd neemt het aandeel van werkenden in de bevolking af. Steeds minder werkenden betalen daardoor mee aan de AOWuitkeringen van steeds meer 65-plussers. Het gevolg is dat de hoogte van de AOW-premie onder druk staat en dat daarnaast steeds meer belastinggeld naar de AOW-uitkeringen gaat. Om dit op te vangen, is het kabinet Rutte van plan de AOW-leeftijd vanaf 2020 naar 66 te verhogen (zie uitgebreid paragraaf 6.2). De hogere AOW-leeftijd zorgt ervoor dat de omvang van de groep AOW ers relatief afneemt ten opzichte van de omvang van die groep bij een AOWleeftijd van 65. Hiermee daalt ook het aantal AOW-uitkeringen relatief, waardoor de kosten van de AOW afnemen. 18

5 Pensioenstelsel in Nederland Solidariteit aanvullend pensioen (pijler 2) De solidariteit in de tweede pijler komt tot uitdrukking in de doorsneepremie. Deze houdt in dat iedere actieve deelnemer ongeacht het geslacht, de leeftijd, de burgerlijke staat, het inkomen en de gezondheid een gelijk deel van het salaris afdraagt voor zijn pensioen. Daartegenover staat dat iedere deelnemer hiervoor dezelfde procentuele pensioenopbouw terugkrijgt. Een discussiepunt hierbij is dat jongere werknemers relatief teveel pensioenpremie zouden betalen ten opzichte van oudere werknemers. Volgens onderzoeken van zowel pensioenfonds PGGM als het Centraal Planbureau (CPB) subsidieert de jongere werknemer door de doorsneepremie een pensioenfonds, terwijl de oudere een subsidie van het pensioenfonds ontvangt. Dit wordt gerelativeerd door onderzoek van pensioenfonds ABP waaruit blijkt dat de pensioentoezegging (pensioen dat iemand uiteindelijk ontvangt) altijd groter is dan de premie die een deelnemer in totaal heeft betaald. Er zijn enkele solidariteitsvormen bij aanvullende pensioenen waarvoor een korte toelichting op zijn plaats is. Ten eerste gaat het dan om de solidariteit tussen gezonde mensen en minder gezonde mensen. Deze houdt bij aanvullende pensioenen bijvoorbeeld in dat arbeidsongeschikten meestal op dezelfde wijze pensioenrechten opbouwen als actieven. Zij betalen hiervoor vaak echter geen premie (premievrijstelling bij arbeidsongeschiktheid, zie paragraaf ). De kosten hiervan heeft de pensioenuitvoerder vaak verwerkt in de doorsneepremie. Verder is er de solidariteit naar burgerlijke staat. Deelnemers zonder partner betalen verplicht een risicopremie (opgenomen in de doorsneepremie) voor een nabestaandenpensioen (zie paragraaf 3.12) bij overlijden voor de pensioendatum. De alleenstaanden krijgen deze inleg niet terug als ze met pensioen gaan Individualisering De solidariteit staat behalve door de discussie wie meebetaalt aan het pensioen ook onder druk door de individualiseringstrend in de samenleving. Deze trend komt naar voren in een toenemende wens om zelf te bepalen wat er met het grote inkomensdeel gebeurt dat nu naar collectief (aanvullend) pensioen gaat. Dit zou kunnen leiden tot een stelsel dat minder collectief is en meer individuele ruimte geeft aan deelnemers om te beslissen wat ze met hun geld doen. Een geheel individueel stelsel ligt niet voor de hand, omdat de beleggingsrisico s dan teveel bij de individuele deelnemers komen te liggen. Hierdoor kan iemand op de pensioendatum tot de pijnlijke conclusie komen dat hij te weinig pensioen heeft opgebouwd. 19

6 1.5 Pensioenstelsel in Nederland 1.5 Flexibilisering arbeidsmarkt Een andere trend is de flexibilisering van de arbeidsmarkt. Mensen bouwen steeds minder lang een pensioen bij één werkgever op. Dit maakt de pensioenopbouw meer verbrokkeld dan vroeger. Het zorgt ervoor dat de waardeoverdracht (zie paragraaf ) van de ene pensioenregeling naar de andere sterk aan betekenis heeft gewonnen. Een gevolg is ook dat pensioen in toenemende mate een arbeidsvoorwaarde is geworden waarmee werkgevers elkaar beconcurreren bij het aantrekken van personeel. Dit heeft ertoe geleid dat aanvullende pensioenregelingen vaak zijn opgetuigd met mogelijkheden voor werknemers om pensioen op maat op te bouwen. 1.6 Vergrijzing De vergrijzing betekent dat een steeds groter deel van de bevolking 65 jaar of ouder is. Het is een proces dat al vele tientallen jaren aan de gang is en dat naar verwachting nog ongeveer 50 jaar zal duren. Vergrijzing is een probleem waarmee veel landen te maken hebben. De Nederlandse bevolking is vergeleken met andere westerse landen relatief jong. Nederland heeft daarom later met de gevolgen van de vergrijzing te maken dan andere landen. Toch zal ook in Nederland de bevolking de komende decennia snel verouderen. Een eerste reden voor vergrijzing is dat in Nederland de levensverwachting omhoog is gegaan. Als mensen 65 worden, hebben ze tegenwoordig gemiddeld steeds meer jaren voor zich. Hiermee neemt het aantal mensen boven de 65 toe. Ten tweede worden er sinds de tweede helft van de jaren zestig steeds minder kinderen geboren. Hierdoor neemt het aandeel van jongeren in de bevolking af. Verder spelen de babyboomers een rol. Het gaat om de generatie die vlak na de Tweede Wereldoorlog geboren is en die een relatief groot aandeel heeft in de bevolking. De grote groep babyboomers wordt vanaf 2010 in korte tijd 65. Het percentage 65-plussers loopt sterk op tot zo n 26% van de bevolking in 2040 (bron: CBS, Bevolkingsprognose ). Nu is dat percentage nog 15% (percentage in 2010). De zogeheten grijze druk, de verhouding tussen 65- plussers en de potentiële beroepsbevolking (20-64 jarigen) bedroeg in % en zal in 2040 maar liefst 49% bedragen. Het gevolg is dat de verdeling tussen gepensioneerden en actieven steeds schever raakt. Hierdoor moet een relatief steeds kleinere groep werkenden steeds hogere premies betalen voor relatief steeds meer gepensioneerden. Een gevolg is al genoemd met betrekking tot de steeds hogere AOW-premies. Daarnaast is er bij de aanvullende pensioenen sprake van minder premieinkomsten. Hierdoor raken pensioenfondsen steeds meer afhankelijk van 20

7 Pensioenstelsel in Nederland 1.6 beleggingsrendementen om hun vermogen op peil te houden. Verder kan het toenemende aantal pensioengerechtigden ervoor zorgen dat ze als steeds grotere groep kiezers een belangrijkere stem krijgen in het overheidsbeleid. Ook op het beleid van pensioenuitvoerders kunnen pensioengerechtigden als steeds grotere groep meer invloed gaan uitoefenen. De vergrijzing heeft natuurlijk ook in een breder maatschappelijk verband gevolgen. Zo leidt het tot een krappe arbeidsmarkt met vacatures die niet meer ingevuld kunnen worden omdat er te weinig actieven zijn. In samenhang hiermee zullen mensen als ze kunnen langer doorwerken. Ook het karakter van de samenleving verandert. Er zal een grotere vraag zijn naar zorg, omdat ouderen over het algemeen meer zorg nodig hebben. Daarnaast zullen er meer producten zijn die zich specifiek richten op oudere consumenten. Een oplossing voor de lasten van de vergrijzing is een verhoging van de pensioenleeftijd. Over de verhoging van de AOW-leeftijd las u al eerder in paragraaf 1.4. Een oplossing is ook het zogeheten deeltijdpensioen. Mensen werken parttime na hun 65ste (vanaf 2020 waarschijnlijk hun 66ste, zie hoofdstuk 6). Ze krijgen daarbij voor de tijd dat ze werken loon en voor de tijd dat ze niet werken een deeltijd aanvullende pensioen. Daarnaast ontvangen ze AOW. VOORBEELD DEELTIJDPENSIOEN Marianne van der Berg werkt 36 uur per week in de verpleging en wil graag na haar 65ste parttime doorwerken. Haar werkgever zit te springen om arbeidskrachten en staat graag toe dat Marianne 20 uur in de week blijft werken. Na haar 65ste ontvangt Marianne AOW, aanvullend pensioen voor de 16 uur dat ze niet meer werkt en loon voor de 20 uur dat ze nog wel werkt. Een andere oplossing is demotie. Dit betekent dat een werknemer een functie aanvaardt op een lager niveau dan zijn huidige functie. Met demotie kan een medewerker langer in dienst blijven. Hij krijgt dan namelijk de gelegenheid een aantal jaren in een minder belastende functie te werken. De werknemer kan zijn loopbaan zo langzaam afbouwen. Daarnaast zijn er diverse voorstellen geweest om vermogende gepensioneerden extra te belasten om daarmee de AOW betaalbaar te houden. Nu er waarschijnlijk een hogere AOW-leeftijd komt (zie hoofdstuk 6), lijkt dit idee van de baan. 21

8 1.7 Pensioenstelsel in Nederland 1.7 Nederland ten opzichte van Europa De pensioenstelsels van de verschillende Europese landen verschillen sterk. Nederland heeft een zeer sterke tweede pijler en een relatief sober staatspensioen (AOW). In andere landen, vooral in Zuid-Europa, is de eerste pijler (het staatspensioen) dominant. De derde pijler (individueel pensioen) is in de meeste landen in Europa bescheiden van omvang. Juist de Zuid-Europese landen met een dominante eerste pijler kennen de grootste vergrijzing. Door die vergrijzing drukken de pensioenpremies nog meer dan in Nederland op de lonen van de werkenden. De overheden in die landen hebben hierdoor de neiging te lenen om de pensioenen te kunnen blijven bekostigen. Eén uniform pensioenstelsel in Europa is nog ver weg. Hiervoor zijn de verschillen tussen zowel de verschillende pensioenstelsels als tussen de Europese lidstaten nog te groot. 22

9 Deel II De drie pijlers van het Nederlandse pensioenstelsel Dit deel van de Kleine Gids Pensioenen schenkt aandacht aan de drie pijlers waaruit het pensioenstelsel bestaat. Eerst komt in hoofdstuk 3 de eerste pijler, het AOW-pensioen, aan de orde met daarbij ook aandacht voor de uitkeringen op basis van de Algemene Nabestaandenwet (Anw). Vervolgens gaat hoofdstuk 3 in op pijler 2, het aanvullend pensioen. Tot slot behandelt hoofdstuk 4 de derde pijler, het individueel pensioen.