cultuurhistorisch tijdschrift nuenen, gerwen en nederwetten

Transcriptie

1 de drijehornickels cultuurhistorisch tijdschrift nuenen, gerwen en nederwetten Heemkundekring De Drijehornick jaargang 23 nr. 3 december 2014

2 HEEMKUNDEKRING DE DRIJEHORNICK ONS TIJDSCHRIFT DE DRIJEHORNICKELS Naamgeving, doelstelling en activiteit Heemkundekring De Drijehornick, cultuurhistorische vereniging voor Nuenen, Gerwen en Nederwetten, is opgericht in De naam Drijehornick is een schrijfwijze van het plaatselijke toponiem Driehurk, dat driehoek betekent. De naam symboliseert de drie kerkdorpen van de gemeente Nuenen c.a. Deze dorpen zijn het werkgebied van de heemkundekring. Aandacht is er ook voor Eckart, als onderdeel van de voormalige gemeente Nederwetten-Eckart ( ). Heemkundekring De Drijehornick zet zich in voor het behoud van het cultureel erfgoed in de gemeente Nuenen, Gerwen en Nederwetten en stelt zich ten doel de belangstelling voor en de kennis over de lokale geschiedenis en cultuur te vergroten en te verspreiden. Secretariaat Heemkundekring De Drijehornick p/a Het Klooster - Park GA Nuenen heemkunde.nuenen@onsbrabantnet.nl Lidmaatschap U kunt zich als lid opgeven bij de secretaris. Het lidmaatschap van de vereniging bedraagt per jaar: 21,00 voor het eerste gezinslid en 5,00 extra bij meer gezinsleden. De contributie kunt u overmaken op: rekeningnummer NL08 RABO van heemkundekring De Drijehornick onder vermelding van lidmaatschap. Bestuurssamenstelling Roland van Pareren, voorzitter John Parmentier, secretaris Piet van den Heuvel, penningmeester Arjaan den Haan Herman Bulle Naamgeving De Drijehornickels is het periodiek van de Nuenense heemkundekring De Drijehornick. De naam Drijehornickels is een samentrekking van de verenigingsnaam met het Engelse woord chronicle, dat kroniek of chronologisch verhaal betekent. Het blad verschijnt drie maal per jaar. Redactie Hans Korpershoek Roland van Pareren Bob de Smit Rob Verhallen Kopij Kopij als bijlage - bij voorkeur in MS Word platte tekst, de afbeeldingen separaat in een jpg-bestand - per zenden aan: h.korpershoek@onsnet.nu. U kunt ook rechtstreeks contact opnemen met een van de redactieleden. Druk en layout Drukkerij Messerschmidt Nuenen Bezorging en abonnement Het blad wordt gratis bezorgd bij de leden, één exemplaar per adres. Losse nummers 4,50 Abonnementen voor niet-leden 20,00 per jaar (incl. verzendkosten buiten de gemeente) ISSN: Niets uit deze en eerdere uitgave(n) mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie of op welke wijze dan ook, zonder uitdrukkelijke en voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie. ONZE WEBSITE

3 HEEMKUNDEKRING NUENEN GERWEN NEDERWETTEN Inhoudsopgave HET OORLOGSDAGBOEKJE NIET LANGER ANONIEM 69 door Peter van Overbruggen WAAR SCHILDERDE VAN GOGH DE LAAN MET POPULIEREN 74 door Louis Bressers VAN OUDE KRANTEN, DE DINGEN DIE VOORBIJ ZIJN Een waardevolle bron voor heemkundigen 79 door Ger van Erkel NU EN EN niet meer BERG 1 81 door Roland van Pareren WAAROM EEN PROTESTANTSE FREULE RUZIE KREEG MET EEN NUENENSE DOMINEE 83 door Peter van Overbruggen VAN DOMINEESHUIS TOT VAN GOGHHUIS jaar pastorie Nuenen en haar bewoners. Peter van Overbruggen en Jos Thielemans. 90 Boekbespreking door Rob Verhallen Op de omslag: Zelfportret van freule Constance van der Brugghen. Zij woonde op kasteel Croy en was in Stiphout de enige protestant. Daarom ging zij ter kerke in Nuenen. Zie het artikel van Peter van Overbruggen op pagina 83.

4 Het oorlogsdagboekje NIET LANGER ANONIEM door Peter van Overbruggen In de vorige uitgave van De Drijehornickels publiceerden we de volledige tekst van het in september 2013 opgedoken oorlogsdagboekje. Dat kreeg een verrassend vervolg. Een van de lezers belde me met de mededeling dat zij meer kon vertellen over de tot dan toe onbekende schrijver en de achtergrond van het historische documentje. Een afspraak was gauw gemaakt. En zo toog ik naar het adres van Jo Prinsen, een van de familienamen, die na lezing van het boekje overigens al meteen bij me was opgekomen. Het vermoeden van destijds, namelijk dat de voornamen onder andere uit die hoek kwamen, zou bevestigd worden. En zo nam de nu 84-jarige Jo Prinsen me mee naar de laatste Nuenense oorlogsdagen van Wie het boekje in 2013 bezorgd heeft bij het Vincentre en wie de laatste bezitter was, zal echter vooralsnog een raadsel blijven... Marie Prinsen, de anonieme schrijfster van het in september 2013 opgedoken dagboekje Wie was de auteur? Heel stellig is Jo Prinsen, als zij zegt dat haar tante Marie Prinsen de schrijfster is van het boekje. De ik-persoon die het verhaal vertelt, verkeert in een omgeving, waarbij allerlei voornamen worden genoemd die in de familie Prinsen en in hun nabije omgeving voorkomen. In de kousenfabriek achter het woonhuis van Marie s broer, het huidige Park 63, is aan het einde van de oorlog in september 1944, een groot aantal Engelse militairen ingekwartierd. Mijn zegsvrouw, de dan veertienjarige Jo, is er getuige van. Daarover later meer. In het nu nog bestaande huis Park 65, woont de ongehuwde Marie met haar eveneens ongehuwde zusters Dina en Jule. Marie, Jo s tante, is dus de auteur en beschikt als voormalig onderwijzeres, over een fraai handschrift en vlotte schrijfstijl. En dat de auteur wel een vrouw moest zijn, was eigenlijk al op te maken uit haar typisch vrouwelijke handeling die ze samen met andere dames verrichtte: het naaien van rood-wit-blauwe vlaggen met het oog op de bevrijding! Zij is de ikfiguur vanuit wier perspectief de gebeurtenissen beschreven zijn. Jo(op) Prinsen, nicht van Marie die het dagboekje in 2014 gezichten gaf Haar ouders zijn de bierbrouwer Johannes Adrianus Prinsen en Anna Maria van Coll. Het echtpaar heeft 13 kinderen en Marie is de vijfde in deze rij. Haar jongere zus Jule was in Nuenen een bekende figuur, omdat zij jarenlang ambtenares ter gemeentelijke secretarie is geweest. Karel, een broer van Marie woont in 1944 in het ouderlijk huis Park 63. Hij was eerst brouwer tot circa 1930 en werd later kousenfabrikant. Hij is de vader van Jo Prinsen. 69 De Drijehornickels - december 2014 Het oorlogsdagboekje niet langer anoniem

5 Bierbrouwerij De Kroon, tevens ouderlijk huis van Jo Prinsen, nu Park 63 Marie, de auteur van het dagboekje noemt nog veelvuldig andere voornamen: Wies, Marie, Regien en Gust. Het zijn de kinderen van Marie s oudste zus, Johanna. Zij is getrouwd met Bertus Linders, die een bakkerij heeft aan Park 9. Dit pand met woonhuis bestaat nog steeds. Het huis van de tantes Prinsen, Park 65 De dagen vóór de bevrijding De in het dagboekje beschreven periode van de laatste oorlogsdagen, van 11 september tot 19 september 1944, is ook voor het gezin Prinsen turbulent. Jo en haar gezinsleden zoeken tijdens Gezin Johannes Prinsen Johannes Adrianus Prinsen (bierbrouwer) en echtgenote Anna Maria van Coll. Zij hebben 13 kinderen waaronder: Jo - Johanna Maria, * Nuenen ; 1943; gehuwd met Bertus Linders; Dina - Ardina Barbara Martina, * Nuenen Marie - Maria Christina Cornelia,* Nuenen 1886, voormalig onderwijzeres in Aalst en auteur dagboekje Karel - Cornelus Carolus, * Nuenen, , brouwer tot ca. 1930, daarna kousenfabrikant; hij is de vader van Jo, de zegsvrouw van Peter van Overbruggen voor dit artikel Jule - Juliana Johanna Maria, * Nuenen 3 juni 1893 Johannes Adrianus Prinsen en Anna Maria van Coll, ouders van o.a. Marie en Karel Karel Prinsen en zijn broer Piet (op de bierton) Het oorlogsdagboekje niet langer anoniem december De Drijehornickels 70

6 Gezin Bertus Linders Bertus - Lambertus Joseph Linders (*Nuenen, ) is gehuwd met Johanna Maria Prinsen Zij hebben o.a. de kinderen: Wies - Louisa, * Nuenen Riet - Marie, * Nuenen Gien - Regina, * Nuenen Adriaan, * Nuenen Gust - * Nuenen Bertus Linders (gehuwd met Johanna, de oudste dochter van Johannes Adrianus Prinsen) Zussen Jule en Marie Prinsen bij en op de bierwagen met v.l.n.r.: Harrie, Jan, Piet, Frans en Janus Prinsen, en Guust en Ad Linders Gien Linders en nicht Carla Prinsen deze roerige septemberdagen een schuilplaats buiten het dorp Nuenen. Zij zijn dan ingetrokken bij haar broer Janus Prinsen en zijn vrouw Thea, die in Gerwen wonen, vlakbij de kerk. In de kousenfabriek aan het Park zijn dan Engelse militairen ingekwartierd. Dit zijn de militairen waarvan diverse foto s in het dagboekje zijn geplakt of zijn bijgevoegd. Onder dit gezelschap is ook een verzorger-kok, Bendell genaamd. Hij kookt voor de kapitein, Hickery geheten. Hij stond bekend om zijn smakelijke porridge. Jo heeft hem later in Reading (Engeland) nog eens bezocht. Zij werd, ondanks haar jeugdige leeftijd, door hem steeds aangesproken met mama Jopie, kennelijk omdat hij haar beschouwde als een zorgzame jongedame. Op 11 september zijn Dina en Jule Prinsen in de ban van de bevrijding omdat volgens de geruchten de Engelsen in aantocht zijn. Jule heeft haar roodwit-blauwe strikjes al klaar liggen. Jule en Riet Linders kunnen vanwege de stremming van het verkeer in Son pas de volgende ochtend op pad. De dagen daarop nemen de geruchten over de naderende bevrijding toe. Het dagboek meldt op 14 september dat in Lieshout de brug is opgeblazen. Dina gaat met haar nichtje Wies Linders naar Eindhoven om mensen van voedsel te voorzien. Dina heeft daar met haar (en Maries) vriendin Stance Sigmans, afkomstig uit Stratum, gewandeld tot aan het Sint Josephziekenhuis, waar Stance vlakbij woont. De nachten van 15 en 16 september verlopen redelijk rustig: het is stilte voor de storm. Op zondag 17 september, zo vertelt het dagboekje komen er weer hele drommen vliegtuigen alle naar richting Son. s Avonds besluiten Dina en Marie zich niet uit te kleden maar aangekleed in een stoel te slapen in afwachting van de geallieerde opmars. De 71 De Drijehornickels - december 2014 Het oorlogsdagboekje niet langer anoniem

7 Gezin Karel Prinsen (zoon van Johannes) Karel is getrouwd met Maria Cornelia Bazelmans Zij hebben 10 kinderen waaronder: Janus - Johannes Adrianus Maria, * Nuenen Piet - Petrus Franciscus, * Nuenen Jan - Johannes Petrus Maria Prinsen, * Nuenen, Jo, * Nuenen 1930 Carla, * Nuenen De zusjes Carla, Jo Prinsen (rechts boven), Riet en Thérèse Kinderen van gezin Karel Prinsen op een rij: Jo, Riet, Trees, Frans, Piet, Jan, Janus, Harrie Karel Prinsen Karel Prinsen met Maria Cornelia Bazelmans en 9 van de 10 kinderen Het oorlogsdagboekje niet langer anoniem december De Drijehornickels 72

8 dames hebben de witte broek van hun twintigjarige neef Gust Linders van rood-wit-blauwe strepen en zijn blouse met het wapen van Engeland en Amerika voorzien. Het einde van de oorlog Op 19 en 20 september ontstaan in Nuenen echt problemen. Aanvankelijk, op 19 september, wappert overal oranje en de vaderlandse driekleur. NSB-ers worden opgepakt. Miek Zweegers bezorgt haarbandjes bij A. en D. van Kessel in de Boterstraat. Uit dat gezin zal Martinus van Kessel later omkomen door het oorlogsgeweld. Met twee vrienden wordt hij namelijk op de avond van 20 september bij het oude kerkhof in de Akkers neergeschoten door de Duitsers. Pastoor Aldenhuijsen meldt in zijn dagboek dat zij lagen dood te bloeden, maar dat hulpverlening door de omstandigheden niet mogelijk was. Martinus overlijdt zeven weken later. Vele Nuenenaren trekken op de fiets naar Son om de landing van parachutisten te aanschouwen, zo ook de drie gezusters Prinsen met enkele familieleden: zwager Bertus Linders, neef en nicht Piet en Carla Prinsen en nicht Regien Linders. Terwijl zij achterblijven, fietst Mien van Wijk met een aantal mensen weer terug. De achterblijvers kunnen later niet meer terug naar Nuenen, omdat er Duitse tegenaanvallen zijn en er daar flink gevochten wordt. Het gezelschap raakt uit elkaar: Marie fietst met Carla en Bertus langs de Woenselse molen naar Tongelre, waar ze Jule en Riet tegenkomen. Dina blijkt naar Nuenen te zijn teruggekeerd en Carla blijft in de Tongelresestraat bij Klaassen, de aanstaande schoonfamilie van Marie s neef Jan Prinsen. Piet vraagt of Marie mee fietst naar Nuenen, omdat ze vanavond twee Engelsen krijgen, die en die. Vermoedelijk gaat het om de militairen, van wie de namen en foto s later in het boekje zijn geplaatst. Of ze diezelfde dag nog naar Nuenen terug zijn kunnen gaan is onbekend, want hier houdt het dagboekje op. Het is de dag waarop een zware tankslag zal plaatsvinden in Nederwetten. Er volgen dan nog twee bewogen dagen in Nuenen met veel schade en slachtoffers. Op vrijdag 22 september heeft het Duitse leger zich teruggetrokken en is het verwarde Nuenen bevrijd. Het lijkt erop dat onze dagboekschrijfster in deze laatste oorlogsdagen en daarna niet meer in de gelegenheid is geweest om haar verslag te vervolgen. Misschien had ze het schriftje niet onder handbereik of is het er door alle consternatie na de bevrijding niet meer van gekomen. Het dagelijkse leven nam immers weer zijn aanvang en de handen moesten uit de mouwen voor naoorlogs herstel Algemene opmerking bij de kaders De vetgedrukte namen in de kaders of grijze achtergrond worden in het dagboekje genoemd Andere namen uit het dagboekje Miek is Maria Josina Zweegers, zij woont aan de Eeneindseweg (huidige Lyndakkers) A. en D. van Kessel wonen in de Boterstraat (nu Lindenlaan) Klaassen, schoonfamilie in de Tongelresestraat van Marie s neef Jan Prinsen. Stance is Stance Sigmans, vriendin van Marie en Dina Mien van Wijk, dochter van Piet van Wijk, procuratiehouder bij houtfabriek Raessens in Nuenen Ciska, een niet nader aangeduide kennis of vriendin van Marie Kap. vd Vaart, destijds kapelaan bij pastoor Aldenhuijsen van de H. Clemensparochie Van de Kerkhoff, van Bakkerij De Vlijt in de Tongelresestraat 401, schoonfamilie van Adriaan Linders Thea van de Laar, kwam op 20 september om bij gevechtshandelingen in de Voirt Na een zeer onrustige nacht van 19 op 20 september gaat de dagboekschrijfster Marie op woensdag 20 september via Tivoli richting Nuenen. In Tongelre gaat ze aan bij Van de Kerkhof (Bakkerij De Vlijt), de schoonfamilie van Adriaan Linders. Daar zien ze Bertus, Wies, Regien en Gust weer terug, die geheel overstuur zijn na een ellendige nacht. 73 De Drijehornickels - december 2014 Het oorlogsdagboekje niet langer anoniem

9 Waar schilderde Van Gogh de Laan met populieren door Louis Bressers Met De aardappeleters hoort Laan met populieren tot de bekendste werken van Vincent van Gogh uit zijn Nuenense periode. Het vertoont een doorkijk tussen de bomen door op de kerk van Nuenen en de huizen daaromheen. Op de voorgrond lopen twee in het zwart gehulde vrouwen en achter hen verricht een man met een stok of een stuk gereedschap onduidelijk werk op de grond. Het is naar Nuenense begrippen in een lichte kleurrijke toets geschilderd in de herfst van Van Gogh zou het werk meegenomen hebben naar Parijs en er daar nog wat lichte verf op aangebracht hebben. Het hangt in Museum Boymans-van Beuningen in Rotterdam, in de catalogus van Jan Hulsker is het nummer 959. Al lange tijd speelt de vraag: welke laan is dit, of met andere woorden, op welke plaats stond de schilder toen hij dit schilderij maakte? Meestal wordt verondersteld dat hier de Weverstraat afgebeeld is 1 en dat Van Gogh daar dus ergens gestaan moet hebben; waar precies is nooit zeker. Het belangrijkste argument voor deze locatie is het markante zwarte dak, links, met twee schoorstenen. Dit moet wel het woonhuis van Vincent, het domineeshuis op de Berg zijn. De hoge boompartij links daarvan is dan de Lindeboom en de weergave van de rest van de bebouwing wordt toegeschreven aan de fantasie van de schilder, want de schilder is immers geen topograaf! Waarom niet de Weverstraat? Een aantal argumenten pleit tegen een lokalisering in de Weverstraat. Welke positie je ook kiest in de Weverstraat, de volgende vragen/problemen zijn niet op de lossen: Van welk huis is het dak tegen de linkerrand van het schilderij? In de hele Weverstraat stond in 1885 geen enkel huis. Waarom staat het gemeentehuis er niet op? Dit zou tussen de Lindeboom en de pastorie moeten staan en heeft ook een hoog markant dak met zelfs een klokkentorentje. Waarom staat Nune Ville, Berg 24 meteen rechts van de pastorie, er niet op? Waar schilderde Van Gogh de Laan met populieren december De Drijehornickels 74

10 De afstand tussen de Lindeboom en de pastorie is 3 cm (op mijn reproductie), de afstand pastoriekerk is 7,5 cm, deze afstanden verhouden zich als 1 : 2,5. De werkelijke afstanden zijn respectievelijk 90 m en 339 m; de verhouding is dan 1 : 3,76. En er is in het schilderij vanuit een Weverstraatperspectief geen 'verkorting'. Van elk waarnemingspunt in de Weverstraat tussen de Berg en de Kloosterstraat, is het schip van de kerk links van de toren. Dat is hier niet het geval. De richting van de laan op de voorgrond klopt niet, de Weverstraat loopt als het ware 'evenwijdig aan de kerk', zij komt er nooit dichterbij. Het laantje op het schilderij loopt naar links duidelijk verder weg van de kerk. En als laatste, als het standpunt in de Weverstraat is en je wilt in één keer het panorama overzien van een punt van links van de Lindeboom, de kerk links van het midden en rechts daarvan dus een nog groter stuk, dan is de beeldhoek minstens 180 graden en dat lijkt me wel erg groot. De Weverstraat kunnen we dus uitsluiten. De Weverstraat en omgeving. De beeldhoek zou van hieraf 180 graden zijn Waar moeten we het dan wel zoeken? Kees Verkooijen komt de eer toe als eerste een andere plaats aangewezen te hebben waar de schilder zijn ezel plaatste. 2 In zijn 'Op zoek naar de voetstappen.' op blz 27 schrijft hij: Het herfstlaantje JH 959 plaats ik in de huidige Lindenlaan, omdat geen ander beboomd laantje met die ligging ten opzichte van de St.Clemenskerk aanwezig was en is. Aangezien de lichtval hier zuidwestelijk is, geef ik hieraan de voorkeur want de zon ging ook in Vincent s tijd niet in het noorden onder. De Weverstraat valt daardoor voor mij als vermeende lokatie af. Ondanks de hedendaagse bebouwing is er niet veel fantasie voor nodig om dit nu nog te zien, zelfs zonder oude kaart. In 2003 komt hij hier uitgebreid op terug. 3 Weer zegt hij dat een standpunt in de Weverstraat uitgesloten is. En weer komt hij tot de conclusie: [ ] brengt mij tot de overtuiging dat het schilderij JH 959 ontstaan is ter hoogte van de huidige kruising Lindenlaan-Parkstraat-Voirt. Het laantje is dan de huidige Lindenlaan of de Voirt. Ik deel zijn mening en uitgaande van dit standpunt ben ik verder gaan zoeken. Vanuit de hoek Parkstraat-Lindenlaan keek de schilder tegen de achterkant van de huizen aan het Park en de Kerkstraat. Hoewel de meeste huizen sinds 1885 herbouwd zijn en afgezien van de nieuwe huizen in de Kerkstraat, is daar eigenlijk niet zo heel veel veranderd en het schilderij zou als het ware vandaag nog gemaakt kunnen worden. Alleen bomen en huisnummer 1 in de Lindenlaan maken het onmogelijk om dit panorama nu nog te zien. Verkooijen zegt op bladzijde 64 dat Van Gogh niet topografisch en nog minder fotografisch bezig heeft willen zijn. Maar dat valt nogal mee: de huizen op het schilderij zijn bijna allemaal op de kaart terug te vinden. Op het schilderij zien we verschillende daken. Het meest opvallende is, zoals gezegd, het zwarte dak links met de twee schoorstenen en dit heeft, zoals we zagen, Van Goghvorsers op het verkeerde been gezet: dit moet wel de protestantse pastorie op de Berg zijn, want dat was het enige huis in Nuenen met zo n dak. 4 Al werd er dan ook wel meteen op gewezen werd, dat de dakkapel op de voorzijde ontbreekt. Hoewel hij uitgaat van de juiste positie, deelt ook Verkooijen deze opvatting. Ook hij noemt dit huis de pastorie en de grote boom links daarvan de Lindeboom. Maar dat kan niet zo zijn: vanuit het zuiden valt de pastorie helemaal weg achter Nune Ville. De verhoudingen kloppen dan ook niet. De afstand van het schilderstandpunt - ik kom daar nader op terug - tot de school is 248 m en tot de Lindeboom 705 m. Dan kan deze nooit zo groot zijn. Ik denk ook dat hij vanaf dit punt te ver weg stond en sowieso niet zichtbaar was. 75 De Drijehornickels - december 2014 Waar schilderde Van Gogh de Laan met populieren

11 Detail van het schilderij, de nummers corresponderen met die op de kaart Maar belangrijker: dit was nìèt het enige huis met zo n dak. En dat is het ook nu nog steeds niet. We zien hier niet het dak van de pastorie, maar dat van de toenmalige openbare school op het Heieind. En dit gebouw staat er nog steeds, op Park en huisvest nu kapper Harry Goede en kunsthandel Dumay. Deze school is gebouwd in En dan valt alles op zijn plaats; als we dit vastgesteld hebben, kunnen we met behulp van de kadasterkaart van 1883 verder elk huis aanwijzen. 5 handel van Dirk Paans. Het is afgebroken toen het Parkhof gebouwd werd. Dan de grote boom. Achter Parkstraat 25 was in 1832 was een perceel met 'opgaand geboomte'. Daar kunnen in 1885 nog wel enkele doorgeschoten bomen van over zijn geweest. Huis voor huis Als ik nu het schilderij van links naar rechts bekijk en de kaart ernaast leg, kom ik tot de volgende waarnemingen 6 en ik geef meteen aan wat die naar mijn mening moeten zijn. Nr. 1 Eerst zie ik aan de linkerrand van het schilderij en tamelijk dichtbij een hoog dak. Dit moet Parkstraat 25 zijn, dat in 1885 is gebouwd en op 16 april van dat jaar in gebruik is genomen. Het was het enige huis van de Parkstraat aan deze kant (afgezien van Parkstraat 39, zie verder). Het dak is wel buitenproportioneel hoog, terwijl Parkstraat 25 maar een laag huis was. In 1990 is het gesloopt. Nr. 2 Een rood dak met een schoorsteen in het midden: Parkstraat 14, gebouwd in 1867 door de Maatschappij van Welstand. Later was hier de kolen- De Kadasterkaart van Aan de oostzijde van de Parkstraat stonden maar twee huizen. Lijn SL is de linkerzichtlijn, de linkerrand van het schilderij, SO is de onderrand en OR is de rechterrand Waar schilderde Van Gogh de Laan met populieren december De Drijehornickels 76

12 Nr. 7 De nog bestaande uitbouw van Park 61 Nr. 8 Park 61, de herberg van Jacobus Linders, nu café Goesting. Nr. 9 Park 59, dit huis werd in 1877 gebouwd/herbouwd door Willem Linders. Nr. 10 Park 55, de oude RK pastorie, deze is in 1910 afgebroken. Nr. 11 De kerktoren. Op lijn ST liggen dus Nr. 9, daarboven het dak van de pastorie 10 en daarboven de toren 11. Parkstraat 25, gebouwd in Na Parkstraat 39 was dit het enige huis in de Parkstraat. Gesloopt in 1990 Nr. 3 Zoals gezegd, de openbare school, Park 73-75, gebouwd in In 1886, dus na het ontstaan van het schilderij, is aan de westkant (rechts als je er voor staat) nog een klas aangebouwd. Nr. 4 De plaats van Park Deze huizen zijn enkele jaren geleden gesloopt, nu staat er Auberge Vincent. Deze huizen waren veel lager dan de school en zijn hier dan ook niet te zien. Lijn S-Li gaat bij verlenging precies over de Lindeboom en hoewel deze huizen laag waren, is hij niet te zien; 705 meter is gewoon te ver weg. Nr. 12 Het schip van de kerk gaat schuil achter een wel zeer hoge boom. Op de Schets van de Laan met populieren, JH 960, is het schip aan de rechterkant duidelijk te zien en ontbreekt de boom. Nr. 13 Kerkstraat 2-4-6, herbouwd in Dit was toen nog één woonhuis, eigendom van en bewoond door de dames Wilhelmina en Maria Christina Sengers. Dit staat precies voor het hele schip van de kerk, Nr. 5 Park 65 van Johannes van Coll. Van Coll was gemeenteontvanger en bierbrouwer en in goeden doen. Hij kan wel een groot, hoog huis gehad hebben. Het is in 1913 afgebroken en herbouwd door zijn schoonzoon Johannes Adrianus Prinsen. Dit huis staat er nog. Nr. 6 Park 63, brouwerij Van Coll, later Prinsen, een beetje lager als het woonhuis en ook herbouwd in Nu is dit restaurant De Zonnewende. De schuur achter de brouwerij is niet zichtbaar. Detail van de schets van de Laan met populieren, in brief 434, JH 960. Hierop staat het schip van de kerk duidelijk aan de rechterkant van de toren 77 De Drijehornickels - december 2014 Waar schilderde Van Gogh de Laan met populieren

13 Nr. 14 Bijgebouwen bij Kerkstraat Het is wel opmerkelijk dat ze een rood dak hebben en geen stro. Of toch niet? Eén van de gebouwen was het 'waschhuis'. In een washuis werd gestookt en dan is een pannendak veiliger als een strodak. Nr. 15 Boerderij van Wilhelmina en Maria Christina Sengers, bewoond door de familie Jan Slegers. De boerderij is in 1920 gesloopt, toen daar de Aloysiusschool gebouwd werd. Bij de Nr. 14 en 15 heb ik enige twijfel; gezien vanuit punt S zouden 13 en 15 tegen elkaar moeten liggen. Dit deel van het schilderij, de rechterkant van de bebouwing is me niet helemaal duidelijk, er staat te veel. Maar er kunnen ook nog hokken en veldschuren gestaan hebben, die normaal nooit op kadasterkaarten verschijnen. Ook staan voor 13 twee lichte puntdaken, misschien wel stromijten. Lijn SA loopt precies over de hoek van de heg en de school. De schilder heeft dus gestaan op deze lijn op de weg tegenover de hoek van de heg. Daar is nu het tuinpad van Lindenlaan 2. Op de Schets is de heg ook duidelijk weergegeven, maar daar zou de lijn SA niet precies over de hoek lopen. Met dank aan Kees Verkooijen meen ik vastgesteld te hebben, dat de Laan met populieren de huidige Lindenlaan is en dat toen Vincent van Gogh deze schilderde, hij 'op het tuinpaadje van huisnummer 2 stond. Aanvulling van de redactie In het bovenstaande artikel stelt Louis Bressers dat het schilderij Laan met populieren van Vincent van Gogh geschilderd is in de huidige Lindenlaan. Dit feit is inmiddels vermeld in het recent verschenen boek De straatnamen van Nuenen, Gerwen en Nederwetten onder de naam Lindenlaan. Nr. 16 (op de kaart) Boerderij van Wilhelmina en Maria Sengers, bewoond door Jan Vogels. Gesloopt in 1910 om plaats te maken voor het Patronaatsgebouw op bijna dezelfde plaats, een paar meter naar achteren. Deze boerderij is niet zichtbaar op het schilderij. Samengevat: vergelijking van het schilderij met de kaart laat nauwelijks vragen over. De conclusie lijkt me dan ook alleszins gerechtvaardigd dat op het schilderij de achterkant van de huizen aan het Park en de Kerkstraat is afgebeeld. Waar stond de schilder precies? Deze plaats heb ik op de kaart aangegeven als punt S. Ik denk dat het punt tot op de meter nauwkeurig te bepalen is. In 1880 bouwde burgemeester Jan van Hombergh een nieuw huis op de hoek van de Parkstraat en de Lindenlaan, nu Parkstraat 39. Op de kaart is dit P39, het huis staat niet op het schilderij. Om zijn huis en tuin plantte hij een heg, de groene lijn op de kaart, deze heg staat er nu nog. En een stukje van de heg op de hoek van het perceel staat ook op het schilderij, door mij aangegeven met de groene lijn. Hier is het nog een jonge heg, vijf jaar eerder aangeplant; nu, 130 jaar later, is zij drie meter hoog. De heg van Parkstraat 39 in de Lindenlaan. Precies tegenover de hoek van deze heg stond Van Gogh toen hij de Laan met populieren schilderde Noten 1 Ik heb niet meer de bronnen voor deze veronderstelling kunnen achterhalen, maar Roland van Pareren plaatst het schilderij als illustratie bij de Weverstraat in De straatnamen van Nuenen,Gerwen en Nederwetten. Nuenen e druk. Hij gaat ervan uit dat dit algemeen bekend is. 2 Kees Verkooijen, Op zoek naar de voetstappen van Vincent van Gogh in zijn Nuenense periode Kees Verkooijen, Localisatie van het schilderij Laan met populieren in: Ik voel mij thuis daar. Opstellen over het leven en werk van Vincent van Gogh in Nuenen. Uitgave van heemkundekring De Drijehornick, Nuenen 2003, blz. 62 e.v. 4 Bedoeld is een dak met wolfseinden, dat wil zeggen dat het dak uit vier schuine vlakken bestaat. 5 De kadasterkaart is de zogenaamde Schattingskaart van 1883 en berust in het BHIC in s-hertogenbosch. 6 Door het beeld op het computerscherm flink te vergroten, komen waarschijnlijk meer details tevoorschijn dan een beschouwer van het schilderij zelf kan opmerken. Waar schilderde Van Gogh de Laan met populieren december De Drijehornickels 78

14 VAN OUDE KRANTEN, DE DINGEN DIE VOORBIJ ZIJN Een waardevolle bron voor heemkundigen door Ger van Erkel De titel van dit artikel is een knipoog naar een bekend boek van de negentiende eeuwse schrijver Louis Couperus. Het verband is dat veel historische zaken uit bijvoorbeeld de negentiende eeuw, maar ook van vroegere en van latere datum, in oude kranten zijn terug te vinden. Kranten vormen naast andere documenten een uitstekende bron voor historisch en dus ook heemkundig onderzoek. Het digitale tijdperk brengt deze bronnen op grote schaal binnen het bereik van vele geïnteresseerden. In 2006 is de Koninklijke Bibliotheek met het ambitieuze plan begonnen om de inhoud van een groot aantal geselecteerde kranten uit de 17e tot en met de 20e eeuw volledig te digitaliseren. Van deze selectie werden alle pagina s gescand en online gezet met als resultaat dat inmiddels meer dan 9 miljoen pagina s door iedereen op de website Delpher ( zijn te raadplegen. Men kan gericht zoeken op datum, krantentitels, advertenties, familieberichten, regionale en landelijke artikelen. Ook kunnen een of meer specifieke zoektermen worden ingevoerd. Bij een geslaagde zoekactie kan het resultaat worden afgedrukt of gedownload naar een bestand. Naast kranten bevat Delpher bovendien ruim boeken en ongeveer 1,5 miljoen pagina s uit Nederlandse tijdschriften uit de 17e tot 20e eeuw. Delpher is ontwikkeld door de Koninklijke Bibliotheek in samenwerking met het Meertens-Instituut en de universiteitsbibliotheken van Amsterdam (UvA), Groningen, Leiden en Utrecht. De kracht is dat verschillende gedigitaliseerde bronnen via één website worden aangeboden. Het aanbod zal de komende tijd groeien en er zullen in de loop van de tijd steeds meer functionaliteiten worden toegevoegd. Het materiaal op Delpher kan vrij worden gebruikt voor privé-toepassingen en eigen onderzoek. De brand in kasteel Soeterbeek in 1936 werd in plaatselijke en landelijke dagbladen uitvoerig beschreven en de artikelen zijn nu via Delpher te raadplegen. Voor mijn bijdragen in De Drijehornickels van april en augustus 2013 over het kasteel heb ik voor het eerst gebruik gemaakt van op die manier gevonden krantenartikelen. Ook voor de Open Monumentendag 2014, waarbij de aanleg van de spoorlijn Eindhoven-Venlo in 1866 en de bouw van het station op Eeneind centraal stond, is in ruime mate gebruik gemaakt van de krantenartikelen uit die tijd. Zo verbleven H.M. koningin Wilhelmina en haar dochter Juliana in 1927 twee nachten in de koninklijke trein die gerangeerd stond bij station Nuenen. Dat was ter gelegenheid van de ingebruikname van de Philips kortegolfzender. Het koninklijk bezoek aan Eindhoven werd in de landelijke en regionale pers uitvoerig beschreven. De toespraken naar Oost- en West- Indië zijn in alle details na te lezen. Kranten bleken al vroeg ook een manier om een groot aantal belangstellenden in kennis te stellen van familieberichten, zoals overlijden, huwelijk en geboorten. Zo worden in mijn artikel in de Drijehornickels van december 2009 over de erfsecretaris Frederik van Hoven zijn schoonvader Paulus den Besten, schepen en secretaris van de schepenbank Nuenen- Gerwen en zijn vrouw Christina Papegaay genoemd. Hun overlijdensadvertenties zijn destijds geplaatst in edities van De Oprechte Haarlemse Courant! 79 De Drijehornickels - december 2014 Van oude kranten, de dingen die voorbij zijn

15 Van oude kranten, de dingen die voorbij zijn december De Drijehornickels 80

16 NU EN EN NIET MEER Berg 1 door Roland van Pareren Tot 1965 stond dit huis op de hoek van de Berg en de toenmalige Telefoonstraat, nu de Mgr. Cuytenlaan. Aanvankelijk had het huis als adres Berg E 79, later F 13 en na de invoering van de huisnummering in 1956 werd het adres Berg 1. Wanneer het huis is gebouwd, is onbekend. Als eerste eigenaar wordt in 1832 Pieter Coolen genoemd. Hij was kuiper van beroep. Hoofdonderwijzer Willem van Brunschot was eigenaar vanaf De familie Van Brunschot, Willem met zijn vrouw en tien kinderen, heeft er gewoond tot Van Brunschot verkocht het huis toen aan kleermaker Cornelis van Leuven. In 1930 werd het huis inclusief de twee achterliggende woningen en de tuin aan de huidige Mgr. Cuytenlaan aan Willem van Weert, landbouwer van beroep, verkocht. Van Weert woonde op dat moment met zijn gezin aan de Vorsterdijk. Later kwam het pand in eigendom van zijn zoon Jan. Jan van Weert en Lies van Dijk met hun vijf kinderen, twee meisjes en drie jongens, hebben er tot 1962 gewoond. De familie Van Weert verkocht het huis toen aan de Naamloze Vennootschap Maatschappij tot het bebouwen en ontginnen van gronden De Koningshoeve en tot het exploiteeren der daarbij behoorende bierbrouwerij / Artois Exploitatie Maatschappij ofwel kortweg De Koningshoeve. Het huis werd in 1965 gesloopt en de grond werd vervolgens als bouwterrein verkocht. Op de plaats van Berg 1 kwam geen café, want De Koningshoeve verkocht de grond als bouwterrein aan buurman Piet Keeris. Die had plannen om zijn winkel van de EDAH uit te breiden tot zelfbedieningszaak. Piet en Annie Keeris runden de winkel van de EDAH aan de Berg 3, voorheen F 12, vanaf Ook de winkel werd gesloopt en aan de Berg op de hoek van de Telefoonstraat werd in 1966 een nieuwe supermarkt van de EDAH, onder de naam ZieZomarkt, met twee bovenwoningen gebouwd. De winkel kreeg het adres Berg 1. Op dit moment zijn in het pand twee winkels gevestigd: De Schoenmaker en Bakkerij Schellens. Toen Berg 1 nog Berg E 79 was Berg 1 en 3 in augustus 2014 [foto: Roland van Pareren] 81 De Drijehornickels - december 2014 NU EN EN niet meer. Berg 1

17 De panden in 1956 genummerd Berg 1, 3 en 5 Berg E 79 werd Berg F 13 en vanaf 1956 Berg 1 Naast het huidige Berg 1 werd in 1927 de kruidenierswinkel van de EDAH gebouwd De EDAH-winkel van Piet en Annie Keeris EDAH werd in het nieuwe pand Ziezomarkt [foto: Cees van Keulen] NU EN EN niet meer. Berg 1 december De Drijehornickels 82

18 Waarom een protestantse freule ruzie kreeg met een Nuenense dominee door Peter van Overbruggen Het was niet de eerste de beste dame die het in het laatste kwart van de negentiende eeuw aan de stok kreeg met de Nuenense predikant Willem Lodewijk Begemann. Het betrof namelijk freule Constance Van der Brugghen, die als de laatste van haar familie woonachtig zou zijn op kasteel Croy. Zij was op dat moment de enige protestant van Stiphout, dat kerkelijk tot Nuenen behoorde. Maar de freule wilde, ondanks hevige protesten van ds. Begemann, per se katholiek worden! Op 11 juli 1871 is zij opnieuw gedoopt - en nu katholiek! - door de Stiphoutse pastoor Dus prinses Irene van Lippe- Biesterfeld had een waardige voorgangster! Hoe deze vrome - laatste adellijke - bewoonster van Croy, tot ergernis van haar familie en van de Nuenense dominee, katholiek wordt, staat in het onderstaande relaas beschreven. Een stukje geschiedenis van kasteel Croy en zijn laatste bijzondere bewoonster wordt hierin belicht. Gaandeweg komen ook enkele andere connecties met Nuenen ter sprake. Voorgeschiedenis en bewoners van Croy Het landgoed en huis Croy, in het midden van de 15e eeuw gebouwd in het Goorloopdal, heeft in de loop van de tijd veel verschillende eigenaren en bewoners gehad. Onder hen baron De Lucke en freule Constance van der Brugghen, die tot aan haar dood in 1873 de laatste kasteelbewoonstereigenares was. Maar eerst terug naar het begin van Croy. In 1472 wordt voor het eerst vermeld dat op Strijp, waar kasteel Croy nu staat, Rutger van Erp een slotje met hoeve bezit. Hij kan beschouwd worden als de bouwheer van Croy (ongeveer 1468), dat overigens die naam pas later Kasteel Croy kreeg. In juni 1477 kocht Jacob van Croy, lid van een beroemde Picardische familie, het kasteel voor 814 Rijnsguldens van Rutger van Erp, kwartierschout van Peelland, en daarmee werd hij de naamgever van het huis. De Van Croys behoren tot de Bourgondische hofadel, van wie het stamslot bij Amiens gelegen was. Wellicht is Rutger ook de bouwheer. Jacob verkocht het kasteel 17 jaar later aan Cornelis van Bergen. Deze werd in 1499 ook eigenaar van kasteel Heeswijk. Waarschijnlijk is Cornelis degene geweest die na 1494 het kasteel in zijn definitieve omvang heeft laten bouwen. Hij bouwde de oost-west-vleugel met de torens, waarvan twee aan weerszijden van de toegangsdeur. Tevens liet Cornelis het poortgebouw oprichten aan de andere kant van de gracht. De ontwikkeling van het Slotje Croy naar kasteel is uitvoerig beschreven in het boekje Kasteel Croy 1. Vanaf zijn ontstaan tot heden is kasteel Croy in het bezit geweest van 32 verschillende eigenaren. Enkele van hen zullen de revue passeren. Baron de Lucke wordt Nuenenaar Ook een latere inwoner van Nuenen figureert in de reeks van kasteelbewoners: Carel Adolph de Lucke, gedoopt op 1 april 1703 in een klooster te Westfalen. Hoe kwam deze op Croy terecht? In 1711 worden Croy en de heerlijkheid Stiphout openbaar te koop aangeboden en in 1717 worden Gerrit Willem baron de Greve - kolonel in dienst van de bisschop van Munster - en zijn vrouw Margaretha baronesse van Coudenhove de Fraiture tegen betaling van gulden eigenaar van het kasteel. Hun dochter, Maria Agnes Bernardina 83 De Drijehornickels - december 2014 Waarom een protestantse freule ruzie kreeg met een Nuenense dominee

19 baronesse de Greve en haar man, Carel Adolphe de Lucke, erven Croy en worden daarmee ook heer en vrouwe van Stiphout. De ondertrouw van Carel Adolph de Lucke en Maria Agnes Bernardina de Greve is in de schepenbank opgeschreven op 16 februari 1726 te Stiphout en Croy. De Lucke is luitenant van de Munsterse troepen en ligt met zijn garnizoen te Bocholt. Een vergrijp, dat daar tot zijn arrestatie leidt, is gelegen in het feit dat hij een hoboïst heeft doodgestoken met een degen. Met een pardonbrief van de bisschop van Munster kan hij echter naar Nederland vluchten. Maar ook hier neemt hij het niet zo nauw met de goede zeden. Hij houdt van een stevig glas wijn en andere geneugten des levens, maakt de omgeving van Croy onveilig met doodsbedreigingen en valt vrouwelijke personeelsleden lastig. Dit heeft er toe geleid dat hij uiteindelijk wordt geapprehendeerd (opgepakt) en in de gevangenis van zijn eigen kasteel opgesloten. Voordat het zover kwam, moest er nog een juridische kwestie worden opgelost met betrekking tot de vaststelling van de locus delicti (plaats van het misdrijf) en de locus domicilii, dat laatste omdat De Lucke ook in Nuenen een verblijfplaats zou hebben. Intussen heeft de Raad van Brabant beslag laten leggen op zijn eigendommen en hem onder curatele gesteld. Hij moet afstand doen van Croy. Tot een vonnis voor zijn wandaden komt het niet, want een commando Infanterie en Cavalerie bezet het kasteel en de gevangene wordt bevrijd. De Lucke is op vrije voeten en zoekt een heenkomen in Nuenen De vestiging in het nabije Nuenen is bekend via de schepenbank van Nuenen. Er wordt melding gemaakt van een huurovereenkomst op 21 januari 1734 tussen de baron en Hendrik Cleene, de broer van de schoolmeester Christiaan. De door Cleene aan De Lucke verhuurde woning ligt aan de Berg en de tuin grenst aan de achterzijde aan die van Johannes Neomagus, die van 1728 tot 1761 predikant is te Nuenen. Omdat de Gerwense pastorie, de voormalige ambtswoning voor de Nuenense predikanten, in particuliere handen is gekomen en niet beschikbaar is voor Neomagus, huurt deze aan de Berg een in zijn ogen minderwaardig huis van Hendrik Cleene. Baron de Lucke was betrokken bij de schoolmeestersaffaire rond Christiaan Cleene in Nuenen. 2 Op 28 september 1734 was diens tweede echtgenote, Maria van Helsum, naar Eindhoven gevlucht, om aan de mishandelingen door haar man Zelfportretje van freule Constance. De tekst onder het portretje staat in het Frans op de achterkant, waarschijnlijk door de moeder van Constance geschreven te ontsnappen. Baron De Lucke schrijft een brief aan de classis 3 van Eindhoven, waarin hij van dit wangedrag getuigt. En predikant Neomagus weet zelfs te vertellen dat Maria eens met een bebloed hooft bij hem gekomen is. 4 De bovengenoemde aanklacht van baron De Lucke over het criminele gedrag van Cleene kan overigens geschaard worden in de pot-verwijt-de-ketelcategorie. Ook met Hendrik Cleene, Christiaans broer, heeft de baron een conflict. Op 8 februari 1735 constateren de schepenen van Nuenen dat er in de tuin van de baron een jonge notenboom staat, waarvan Hendrik Cleene beweert, dat die uit zijn tuin, daarnaast gelegen, afkomstig is. De baron geeft deze diefstal toe en belooft ook dat hij het betimmerde gat in de haag tussen beide tuinen weer in de oorspronkelijke staat zal terugbrengen. Het is niet bekend wanneer de baron en zijn vrouw Nuenen weer verlaten hebben. Uit de huizencohieren van eind 1736 weten we wel, dat het huis waar de baron woonde dan in gebruik is genomen door vorster Adam Damen en diens vrouw Johanna Cleene, zus van Hendrik. Waarom een protestantse freule ruzie kreeg met een Nuenense dominee december De Drijehornickels 84

20 Familie Van der Brugghen op Croy Omdat ons verhaal zich met name concentreert op Constance van der Brugghen, pakken we de historische draad op in het jaar 1772, wanneer Jan Anthony baron Van der Brugghen, in beeld komt als koper van het kasteel. Vaak en lang zou hij er overigens niet vertoeven. In 1778 verkoopt Jan Anthony het kasteel en landgoed aan zijn halfbroer Joan (Johan). Deze in 1753 op Ceylon geboren Van der Brugghen was in Nederland getrouwd met Margaretha Geertruida Falck, uit wier verbintenis vier kinderen voortkomen: Johan Gideon, George Tammo, Johanna Carolina Constantia (Constance) en Louis Carel Auguste. Behalve bestuurder - kwartierdrost en onderprefect van Eindhoven - was Constances vader ook een fervent schapenfokker. De achter het kasteel gelegen Spaanse schaapskooi met het markante duiventorentje is het er nu nog bestaande bewijs van. Joan bewoont het kasteel en beheert het landgoed zoals een echte kasteelheer betaamt. Zelfportret van Constance Ontvangst van de koning in 1809: Waarschijnlijk getekend door een van de Van der Brugghens. Freule Constance Zoals eerder vermeld, is Joans dochter Constance van der Brugghen van haar adellijke familie de laatste eigenaresse van het kasteel en landgoed geweest. Zij was op 7 augustus 1795 in Utrecht geboren, maar kwam al snel daarna naar Croy. Via haar opvoeding en thuisonderwijs leerde zij de Franse taal, pianospel en vaardigheden als tekenen, spinnen en naaien. Toen zij 13 jaar was, kreeg de familie hoog bezoek, want op 15 april 1809 overnachtte koning Lodewijk Napoleon in het kasteel bij zijn bezoek aan Brabant. Rond vijf uur in de namiddag arriveerde de koning bij het kasteel en excuseerde zich bij de kasteelvrouwe met de woorden: Mevrouw, ik kom u veel stoornis brengen. Tijdens het diner bleek Lodewijk Napoleon een voortreffelijk causeur. Constance ontving van hem een kam, oorringen en een halssnoer. Lodewijk had vlak daarvoor Aarle-Rixtel bezocht en de inwoners, die aan de pest leden, hadden van hem 2000 dekens en een grote som geld ontvangen. Wellicht is dit voorbeeld van vrijgevigheid inspirerend geweest voor de menslievende instelling van Constance. Koning Lodewijk Napoleon In de roerige tijden die volgden raakte broer George zwaar gewond bij de Slag bij Waterloo (1815). Zijn genezingsproces duurde lang. Op 26 augustus 1820 kwam hij tragisch aan zijn einde in een duel. Haar broer Gideon overleed in 1826 na een lang ziekbed. Na het overlijden van haar vader in 1828 nam de nog onervaren kasteelvrouwe Constance de beheerstaken van haar vader over. Croy en de protestantse gemeente van Nuenen De protestantse kerkelijke gemeente Nuenen, waaronder ook Croy viel, telde in 1815 officieel 69 lidmaten: Nuenen 41, Geldrop 14, Mierlo 9 en Stiphout 5 5. Deze vier gemeentes werden vanuit de Nuenense predikantenwoning pastoraal bediend. Overigens gold een minimum van De Drijehornickels - december 2014 Waarom een protestantse freule ruzie kreeg met een Nuenense dominee

21 gemeenteleden voor de aanstelling van een predikant. Nuenen heeft daar steeds ruimschoots aan voldaan. Op het moment van ingebruikneming in 1826 van het nieuwe kerkje aan de Papenvoort zal het aantal zielen wat meer bedragen hebben. Vanaf de Vrede van Munster in 1648 tot het begin van de Franse tijd in 1798 was de oude kerk in de Akkers officieel in handen van de protestanten, maar wegens de ruïneuze toestand van het gebouw waren ze jaren voor 1798 al verhuisd naar de Gerwense kerk. Toen de kerk in de Akkers in datzelfde jaar overging naar de katholieken, bleven die hun schuilkerk aan het Heieind gebruiken. De middeleeuwse kerk was namelijk een complete bouwval geworden, zeker na een verwoestende storm in De protestantse diensten werden tot 1822 gehouden in een afgeschot deel van de oude kerk, en daarna - tot in de kerkenraadskamer in de pastorie aan de Berg. De eerste officiële dienst in het kerkje was op zondag 1 oktober In 1870 was Willem Lodewijk Begemann, al in 1828 te Nuenen bevestigd, dienstdoend predikant voor 124 lidmaten uit vier gemeentes: Nuenen 81, Geldrop 35, Mierlo 7 en Stiphout 1, freule Constance dus. Maar Stiphout zou ook deze enige protestantse inwoner nog kwijtraken. Hoe Constance katholiek werd De protestantse familie Van der Brugghen had (uiteraard) katholieke voorvaderen, die al in de tijd van Karel de Stoute - ook hertog van Brabant - een vooraanstaande rol speelden. We mogen veronderstellen dat de Van der Brugghens van Croy vooral in aanraking kwamen met katholieken, die immers in deze contreien de meerderheid van de bevolking uitmaakten. Veel personeelsleden en omwonenden die het kasteel bezochten, brachten iets van hun katholieke identiteit mee. Dat gold zeker voor Gradus Nikkelen, die in 1868 door Constance als bierbrouwer was aangenomen in dienst van de brouwerij, die in het bezit was van de adellijke familie. Hij etaleerde tegenover de freule zijn vaste overtuiging dat alleen katholieken de eeuwigheid deelachtig zouden worden. De freule werd door zijn ideeën sterk beïnvloed, temeer omdat hij ook haar zakelijke adviseur was. Al vóór en vooral na haar overlijden zou hem dat veel materieel gewin opleveren. Een en ander leidde zelfs tot het gerucht van een romance tussen hen beiden. Daarvan was echter geen sprake, want De protestantse kerk in Nuenen was ook de kerk voor de protestanten uit Stiphout, dus ook voor freule Constance (ansichtkaart 1903) de freule bezorgde Gradus zelf een echtgenote. De moeizame geloofsovergang van de freule is breedvoerig, vooringenomen en zeer rooms gekleurd weergegeven in een tweetal geschiedschrijvingen. Dat zijn De Freule van Croy uit 1950 van pater G.W. Wijnhoven, norbertijn en kanunnik van de abdij van Berne, en een boek met dezelfde titel van pater Gerlachus van den Elsen. 7 Het zal ook de huidige lezer niet verbazen, dat de beide katholieke ordegeestelijken zich blij verrukt uitlaten over de bekering van Constance. Vooral door haar directe omgeving had Constance sympathie gekregen voor het katholieke geloof. Oude dienstboden getuigden al dat zij nooit in een protestantse kerk kwam. De koster van Nuenen, tot welke protestantse gemeente Croy behoorde, ontving weliswaar jaarlijks zijn kerkengeld van de freule, maar werd volgens getuigen altijd in de keuken ontvangen en hij moest de eer derven van de freule te zien. 8 In de bekeringsgeschiedenis van de freule speelt ook jonkheer Johannes Franciscus ridder De van der Schueren ( ) een belangrijke rol. Deze was tijdens de Belgische Opstand van 1830 in contact gekomen met Constances broer George, die toen samen met hem in het Nederlandse leger diende. In Brabant lag ook een grote troepenmacht en beiden waren gelegerd in de buurt van Croy. In die periode en ook later, rond 1870, bezocht De van der Schueren het kasteel en gaf als goed katholiek de freule inzicht in de katholieke geloofswaarheden. Waarom een protestantse freule ruzie kreeg met een Nuenense dominee december De Drijehornickels 86

22 De tweede belangrijke persoon die een grote invloed had op haar bekering was de bovengenoemde Gradus Nikkelen, die op 28 maart 1868 in het gebied van Croy was komen wonen. Gaandeweg ontstonden er met hem vertrouwelijke gesprekken over het katholieke geloof en in 1870 ontving de freule van deze brouwer een katechismus, waaruit zij dagelijks las. Het heeft er alle schijn van dat hij haar regelmatig heeft voorgehouden dat ze nooit het hemels paradijs deelachtig zou worden, als ze protestants bleef. Toch bleef ze nog heel lang twijfelen over een overstap naar het geloof van haar voorvaderen. Een visioen dat ze in 1870 tijdens een ziekteperiode kreeg gaf echter de doorslag. Slechts een praktische belemmering hield haar nog tegen: ze wilde bij haar protestantse ouders begraven worden. Ze verzocht aanvankelijk om dispensatie daarvoor, maar koos uiteindelijk toch voor gewijde aarde. Op 11 en 12 juli 1871 werd haar overgang door het ontvangen van de sacramenten bekrachtigd. Familie en dominee maken bezwaar De overgang naar het katholicisme van de inmiddels 75-jarige Constance nam twee dagen in beslag, omdat er drie sacramenten moesten worden toegediend: de doop, de biecht en de communie. Dat alles gebeurde in het grootste geheim, onder meer omdat Constance de reacties van haar familie vreesde. Niet ten onrechte, want na het bekend worden van haar bekering beschuldigde vriend en vijand haar van geestelijke instabiliteit, of minstens van het feit dat ze tot de overstap was aangezet. Bij de pogingen van haar familie om haar krankzinnig te verklaren speelde de toenmalige dominee van Nuenen, Willem Lodewijk Begemann, een belangrijke rol. Hij schreef dat de oude dame welligt reeds kinds begint te worden. Begemann werd door een protestantse boer uit de buurt van Croy op de hoogte gehouden. Op de dag van de bekering viel een stuntelig geschreven brief met de bewijzen van de schanddaad bij de predikant op de deurmat. Geachte heer Begeman, Het is hede voor het eerst, dat ik geloof sla aan de roomschwording van de fruille van Krooy, ik heb er altoos voor gestreje, omdat ik nog korst gehoord heb, dat ze nog brievewisseling hield met de fruille van der Brugge te Utrecht. Tans is het waarheid, ik weet het van nabij, giestere is ze gedoopt en hede morge moet ze er kommienie doen, mijn zoon heeft er de pastoor van Stiphout gezien met een kar, dus het is een waarheid ( ) En reeds op 12 juli klom dominee Begemann in de pen om Constances nicht Cornelia op de hoogte te stellen van de droeve gebeurtenis. Hij sprak de vrees uit dat na haar geloofsovergang en overlijden al haar goederen naar de katholieke kerk zouden overgaan. Maar Cornelia gaf te kennen dat de freule vrij was om te doen wat ze wilde en dat ze het besluit van haar tante respecteerde. 9 Willem Begemann, dominee in Nuenen tussen 1828 en 1874 Bemiddeling door dr. Raupp Een maand later ontving de freule het vierde sacrament, het H. Vormsel. Dit gebeurde overigens allerminst in het geniep. Het Vormsel werd in het kasteel toegediend door Mgr. Deppen, in aanwezigheid van alle dienstboden, de deken van Helmond, pastoor Kuijpers van Stiphout, burgemeester Van der Putten van Stiphout en zijn vrouw als meter. Overigens was aan deze toediening nog het een en ander voorafgegaan. Toen de freule besloten had katholiek te worden en had aangegeven de sacramenten te willen ontvangen, kwam er een kink in de kabel. Dr. Raupp hoorde als buitengewoon geneesheer bij een beleefdheidsbezoek aan de freule het 'blijde nieuws' van haar persoonlijk. Constance vertrouwde hem toe dat ze nog niet tot het katholicisme was overgegaan, omdat ze om gezondheidsredenen niet in staat Dokter Godefridus Raupp, huisarts in Sint-Oedenrode 87 De Drijehornickels - december 2014 Waarom een protestantse freule ruzie kreeg met een Nuenense dominee

23 was om in de kerk van Stiphout aan haar zondagsplicht te voldoen. De bisschop had voor die verplichting dispensatie geweigerd. De dokter kende echter haar gezondheidssituatie en haar beperkte mobiliteit. Hij bracht zijn medische verklaring over aan de pastoor, zodat uiteindelijk het beletsel werd geaccepteerd en de overgang zonder problemen kon plaatsvinden. En zo kon de freule ook het Vormsel op het kasteel ontvangen. Bij de bovengenoemde dr. Raupp gaat het om dokter Godefridus J.W. Raupp ( ), die huisarts was in St. Oedenrode. Hij is de vader van Johannes Lambertus Maria Raupp, de eerste huisarts van Nuenen, waar hij de volkshygiëne bevorderde en drankmisbruik bestreed. Johannes Raupp verliet overigens in 1920 Nuenen vanwege bestaansonzekerheid voor zijn opgroeiend gezin en vestigde zich in Eindhoven, waar achtereenvolgens zijn zoon en kleinzoon een dokterspraktijk voerden. De erfenis In haar testament, opgemaakt in 1872, had de freule bepaald dat het kasteel na haar overlijden een liefdadigheidsgesticht moest worden onder de Het gedachtenisprentje van freule Constance naam Geloof, Hoop en Liefde, waar ( ) ouden van dagen, voornamelijk hare afgeleefde arbeiders en dienstboden, een liefderijke verzorging zouden ontvangen ( ). Ook de Nuenense smid Jan van Dijk, zoon van Constances bouwknecht Franciscus van Dijk, ontving bij testamentaire beschikking van 1872 nog een som van duizend gulden. Op het moment van overlijden van Constance op 19 maart 1873 was Gradus Nikkelen bij haar in dienst. Indien het Armbestuur van Stiphout de erfstellingen niet zou aanvaarden, dan zou deze Nikkelen tot enige erfgenaam worden benoemd. Direct na het overlijden van de freule in 1873 namen de Zusters van Liefde van Tilburg de taak op zich om de maximaal dertig inwonende ouderen te verzorgen. Hoewel men na ingebruikneming van het kasteel vaststelde dat het gebouw vanwege de steile trappen en kleine kamertjes toch niet erg geschikt was voor de ouden van dagen, heeft het toch 103 jaar als bejaardenhuis dienst gedaan. Een adellijk ven komt in Nuenense handen Het Tweetermansven - alleen het ven zonder omliggende gronden; die waren in het bezit van de gemeente Nuenen c.a. - was in 1832 eigendom van Margaretha Geertruida Falck, douairière van jonkheer Jan Carel Gideon van der Brugghen van Crooi (sic!). In 1840 verkocht de douairière het ven aan haar kinderen George Tammo Theodorus Adrianus en Jeanne Caroline Constance Wilhelmina van der Brugghen. In 1852 verkochten zij het weer aan Herman Christiaan en Everarda Wilhelmina van Hoven, kinderen van Johannes van Hoven, voormalig burgemeester van Nuenen c.a. Deze waren in 1852 al in het bezit gekomen van het eromheen liggende bosgebied. In 1878 verkochten zij bos en ven aan Lucas Buijsman, waarna het in 1895 overging naar diens schoonzoon, Cornelis Marinus Gardenier uit Utrecht en in 1936 naar zoon Jacobus Gardenier. Vanaf 1895 is het dus Buijsmansven gaan heten. 10 Prinsen en bier van Croy We zagen al eerder dat er onder de vleugels van de Croyse freule een bierbrouwerij functioneerde. Er moet op Croy zelfs vóór 1671 al een brouwerij zijn geweest, die echter in 1772 bij aankoop van het kasteel door Jan Antony van der Brugghen niet meer bestond. Zijn opvolger, Joan van der Brugghen, startte in 1803 vlakbij, op Strijpsoord, een nieuwe brouwerij. Als brouwer werd daar- Waarom een protestantse freule ruzie kreeg met een Nuenense dominee december De Drijehornickels 88

24 Het Tweetermansven, in 1832 eigendom van douairière Van der Brugghen van Croy, werd later het Buijsmansven genoemd voor Cornelis Prinsen uit Weert aangetrokken. Hij verwierf grote faam met het brouwen van zijn bier, daarin bijgestaan door zijn zoons Martinus, Godefridus en Petrus. Martinus werd hoofdbewoner van Strijpsoord, maar zag onvoldoende toekomst voor de Croyse brouwerij en vertrok met de hele inventaris naar de Dorpsstraat in Aarle- Rixtel, waar hij in 1857 brouwerij De Roskam tegenover de kerk overnam en omdoopte tot De Zwaan. Totdat er op Croy een vacature kwam hielden Martinus broers de kasteelbrouwerij draaiend. De Prinsens stelden in 1868 de latere vertrouweling van de freule, Gradus Nikkelen, als zaakwaarnemer aan. Deze verhuurde in 1892 de brouwerij, die ook mouterij werd, aan een nieuwe generatie Prinsen, o.a. Johannes Adrianus uit Nuenen, die vanaf 1915 ook een brouwerij in Nuenen had (De Kroon). 11 Hij was gehuwd met de Nuenense Anna Maria van Coll. Een van hun zoons, Cornelus werd kousenfabrikant in Nuenen. Diens kleinzoon Karel zou later weer een relatie krijgen met kasteel Croy, namelijk als financieel adviseur voor de Croyse Stichting Geloof, Hoop en Liefde, welke functie hij ruim 30 jaar vervulde. Karels zoon Stefan heeft in 2004 deze taak van hem overgenomen. Daarmee hebben de Prinsens- met een onderbreking van twee generaties - over een periode van zo n 200 jaar tot op de dag van vandaag connecties met Croy. Het huidige kasteel Croy Een in 1963 nieuw opgerichte stichting Geloof, Hoop en Liefde voerde het beheer, tot Croy in 1976 niet meer als bejaardenhuis gehandhaafd kon worden. De stichting liet het complex in 1990 grondig verbouwen en verhuurt het sindsdien als bedrijvencomplex, waarin ook Andries Mulder, oud-wethouder van Nuenen c.a., met Freek Aertsen een adviesbureau heeft. Mulder stelt: Als we in het buitenland Aarle-Rixtel noemen, krijgen we vragende gezichten. Maar als we een foto van het kasteel laten zien maakt het meteen indruk. 12 Het bewoonde poortgebouw heeft de mogelijkheid tot een bed and breakfast en de tegenoverliggende Croyse Hoeve biedt - ook als brouwerij met eigen bier - een onthaal aan passanten uit de wijde, ook Nuenense omgeving. De freule kan tevreden zijn over zoveel gastvrijheid! Bronnen: F.M. Eliëns. Kasteel Croy, deel XLVI uit de serie Nederlandse Kastelen. Z.p Mondelinge en schriftelijke informatie (processtukken, oud rechterlijk archief Aarle-Rixtel) van heemkundekring Aarle-Rixtel Barthold van Heessel. Mondelinge en schriftelijke informatie van Geert Kortstee, oud-huisarts te Nuenen. Noten: 1 Kasteel Croy. Henk van Beek en Wim Daniëls. Uitg. Kuux Media, Eindhoven Als uit een ander ei gebroed, blz.205 e.v. Jack van Hoek. Nuenen Een classis is een regionale vergadering binnen een protestants kerkgenootschap. Zij is het laagste boven-gemeentelijke bestuursniveau. De classis bestaat uit afgevaardigden van iedere kerk uit het classisgebied. 4 Van domineeshuis tot Van Goghhuis jaar pastorie en haar bewoners. Peter van Overbruggen en Jos Thielemans. Nuenen Alle vijf Stiphoutse protestanten woonden waarschijnlijk op kasteel Croy. 6 Van Kwast tot Regenboog. N. Nagtegaal e.a. Nuenen De freule van Croy. Door den zeer Eerw. Heer G. van den Elsen, rector van het gymnasium te Heeswijk. Tweede Uitgave. Boekdrukkerij: H.C. van der Aa & Zonen, Oosterhout. Imprimatur Beedae, 30 Juli J.J.M. van Goch. Libr. Cens. 8 Zie noot 7. 9 De roman van Croy. Pieter Cornelissen. In: St. Jansklokken, 5 mei 1934, nr blz Bron: Notariële akte nr van 4 maart 1840 in provinciaal archief s-hertogenbosch. 11 Het Brabants Bierboek. Jan van Pelt. z.p Eindhovens Dagblad d.d. 11 december De Drijehornickels - december 2014 Waarom een protestantse freule ruzie kreeg met een Nuenense dominee

25 Van Domineeshuis tot Van Goghhuis jaar pastorie Nuenen en haar bewoners. Peter van Overbruggen en Jos Thielemans. Boekbespreking door Rob Verhallen Het is dit jaar 250 jaar geleden dat het Nuenense pastoriehuis aan de Berg werd gebouwd. De Protestantse Gemeente Nuenen heeft terecht gemeend dat dit feit aanleiding is om de geschiedenis van dit bijzondere pand te beschrijven en hebben Peter van Overbruggen en Jos Thielemans daartoe bereid gevonden. Dat zal u niet ontgaan zijn. Er is ruimschoots aandacht aan het boek besteed en wat ik er van opvang, wordt het ook zeer goed verkocht. De redactie van De Drijehornickels is van mening dat dit bijzondere boek niet onbesproken kan blijven in ons blad. De pastorie is immers een van de oudste gebouwen van Nuenen. Het pand heeft bovendien door de eeuwen heen een belangrijke functie gehad. Dat kwam niet alleen doordat de predikant, een van de dorpsnotabelen, hier gehuisvest was, maar ook doordat Vincent van Gogh en andere kunstenaars hier gewoond en gewerkt hebben. De bewoners De auteurs van Het domineeshuis weten als geen ander dat de geschiedenis van een huis bepaald wordt door haar bewoners. Een huis is meer dan bouwmateriaal, meer dan een bouwstijl, meer dan een monument. Een huis vertelt het verhaal van al haar bewoners. Het gezinsleven, de vrijetijdsbesteding, het zakelijke werk en in het geval van de pastorie natuurlijk ook het religieuze leven. Ook blijkt dit huis een inspiratie te zijn geweest voor kunstenaars en vrijdenkers. Kortom, er valt ontzettend veel te vertellen over de bewoners van het pastoriehuis. Alle predikanten die de pastorie op de Berg 26 te Nuenen hebben bewoond, worden één voor één aan ons voorgesteld. Deze predikantengalerij wordt zelfs voorafgegaan door een hoofdstuk waarin de levensloop van dominees die vanaf 1648 de pastorie in het Gerwense Lanklaar hebben bewoond, verteld wordt. Daar huisden, voordat het pastoriehuis aan de Berg gebouwd werd, de predikanten van Nuenen, Gerwen en Nederwetten. De eerste was Bartholomeus van der Port ( ), de laatste Johannes Neomagus ( ). Hoewel, deze predikanten, met uitzondering van Neomagus die jarenlang heeft geijverd voor een nieuwe pastorie, in feite niets van doen hadden met het onderwerp van dit boek is het toch een mooie aanloop naar de werkelijke bewoners vanaf De eerste bewoner van de pastorie aan de Berg 26 was Hermanus Hanewinckel. Hij verbleef er tot zijn dood in Hanewinckel komt uit een bekend predikantengeslacht dat zijn oorsprong vindt in Bremen. Hermanus eerste standplaats was Geldrop, waar hij in 1757 zijn vader opvolgde. In Nuenen heeft hij een uitgebreide boekhouding nagelaten. Ieder lidmaat werd tijdens de jaarlijkse inspectie gehoord over zijn correcte levenswandel. Ook weten we dankzij de nauwkeurige verslaglegging van ds. Hanewinckel en zijn opvolgers hoeveel lidmaten de gereformeerde gemeente Nuenen had. In 1763 waren dat er 18. Ruim een eeuw later in 1867 was dit aantal gegroeid naar 69. Een behoorlijke groei, al bleef het natuurlijk een kleine gereformeerde gemeente in een overwegend katholiek dorp. In de pastorie is ook Stephanus Hane- Boekbespreking december De Drijehornickels 90

26 winckel, de zoon van de dominee, opgegroeid. Hij is bekend geworden als schrijver van het zeer belangrijke regionaal historische werk Reize door de Mayorij van s-hertogenbosch in den jaare Na de Hanewinckels zullen er nog zo n 20 andere predikantenfamilies in de Nuenense pastorie gehuisvest zijn. Van sommigen is niet veel meer bekend dan de datum van geboorte, beroeping en overlijden. Een aantal predikanten wordt uitgebreid besproken, zoals Willem Lodewijk Begemann ( ) die in Nuenen ook een linnenfabriekje heeft opgericht en daarvoor hervormde wevers van buitenaf aantrok. Zo ook Bart de Ligt ( ). Zijn intellectueel pacifistische geschriften en preken waren in deze tijd van oorlog en militairisme een doorn in het oog van de gevestigde orde en hebben hem uiteindelijk zijn ambt in Nuenen gekost. Van Gogh De bekendste bewoner van de pastorie in Nuenen is echter ds. Theo van Gogh ( ) geweest, of eigenlijk diens zoon Vincent die amper een jaar bij zijn ouders in de pastorie woonde en werkte. Vincent schilderde de pastorie, de pastorietuin, het waterstaatkerkje, de bijbel van zijn vader en vele andere Nuenense taferelen die (in) direct te maken hebben met het thema van dit boek. Ook gingen de brieven aan zijn broer Theo vaak over het wel en wee binnen de muren van de pastorie. Ik denk dat Peter van Overbruggen en Jos Thielemans geregeld in de verleiding zijn gekomen om meer en meer pagina s te wijden aan het verblijf van Vincent in de Nuenense pastorie. Dat moet wel met zo n wereldberoemde bewoner die bovendien ook nog veel materiaal over de pastorie heeft nagelaten. Toch hebben zij knap die verleiding weten te weerstaan. Van Domineeshuis tot Van Goghhuis is gelukkig geen zoveelste boek geworden over Van Gogh in Nuenen. De auteurs hebben in hun boek de predikantenfamilie Van Gogh de plaats gegeven die ze verdient tussen al die andere predikanten en hun familie. Als belangrijke bewoners, maar niet als hoofdbewoners. Ze hebben daarbij natuurlijk wel dankbaar gebruik gemaakt van de mooie tekeningen en schilderijen van de pastorie met tuin, die Vincent van Gogh heeft nagelaten. Vier eeuwen geschiedenis Wat ik ook boeiend vind is dat we de talrijke stromingen binnen het protestantisme voorbij zien komen. Van de nog ongeorganiseerde calvinisten uit de beginjaren van de hervorming tot de moderne predikanten van onze tijd. Van de rechtlijnigen tot de vrijdenkers, van de anti-papen tot de oecumenen, van de remonstranten tot de doleanten. Vier eeuwen geschiedenis lopen als een altijd aanwezige verhaallijn door het boek. Predikanten, conflicten, verbouwingen, etc. worden niet zomaar neergezet, maar altijd uitgelegd tegen de achtergrond van die tijd. Persoonlijk vind ik de aanloop vanaf 1648 wel wat aan de lange kant, maar de ontstaansgeschiedenis van de hervormde gemeente enerzijds en de pastorie anderzijds wordt daardoor wel goed neergezet. Ook voor degenen die niet zo goed thuis zijn in deze materie. Slot Ik heb heel wat boeken en artikelen gelezen over de geschiedenis van een bouwwerk. Over kerken en kastelen, badhuizen en beeldhouwwerken, villa s en fabrieksgebouwen. Er zijn tijdschriften en boekenkasten vol geschreven over allerlei bijzondere en monumentale panden. De opbouw is vaak gelijkend. In chronologische volgorde wordt de lezer ingewijd in de ontstaansgeschiedenis, het ontwerp, de financiering, de bouw en de ingebruikname. Vervolgens lees je bijzonderheden over de bewoners of gebruikers; over het interieur en de omgeving en over de ontberingen die het gebouw heeft moeten doorstaan en de restauraties die volgen op het verval. Ook heeft menig gebouw een andere kunsthistorische betekenis of gewijzigde functie of gekregen. Een kerk wordt een museum, een fabriek wordt een centrum voor kleine ondernemers, een stadsvilla wordt een advocatenkantoor; noem maar op. Zo zien we ook dat onze pastorie vanaf 1920 een tiental verschillende particuliere bewoners heeft gehad. Al met al bestaat er dus een beproefde blauwdruk voor de historische beschrijving van een bouwwerk. Van Domineeshuis tot Van Goghhuis volgt dit ontwerp. Aan de hand van prachtige illustraties lezen we allerlei wetenswaardigheden over de totstandkoming van het pand, de historische achtergrond, de bewoners, de pastorietuin en de directe omgeving van de pastorie. Het maakt het tot een zeer prettig leesbaar boek dat één van de mooiste en oudste panden uit onze gemeente een extra dimensie heeft gegeven: de historische dimensie. Als ik er weer eens langs loop, zal ik toch met andere ogen naar de pastorie kijken en me enkele bijzonderheden van de vele kleurrijke bewoners herinneren. 91 De Drijehornickels - december 2014 Boekbespreking

27 Het uitgeven van dit blad is mede mogelijk gemaakt door de ondersteuning van onderstaande Nuenense ondernemers Accountants en belastingadviseurs Van Gastel en Neijnens Postbus 110, 5670 AC Nuenen Autobedrijf Jansen bv, Toyota-dealer De Pinckart 10 Boekhandel Bruna Parkstraat 13 Boekhandel van de Moosdijk bv Parkhof 5 Café Schafrath Park 35 Crooijmans Mannenmode Parkstraat 9b drukkerij Messerschmidt Berkenbos 6 Evert Tebak Keurslager Parkstraat 12 Fysio- & Manuele therapie F.J.A.L. Kootstra Weverstraat 16 Houthandel Van Hoorn Wettenseind 2a Hoveniersbedrijf Le Jardin Ruiterweg 1 Hoveniersbedrijf Fons Linders Broekdijk 1 IT Pro Service en Professionaliteit in ICT Berg 41A Jo Klomp Mode en Quiltstoffen Park 17 Le Souris, Eten & Drinken Berg 16 Risjamo kantoorboekhandel Hoge Brake 66 Taxi Jansen bv Hogeweg 14, 5611 LP Zeeland (NB) Van Lieshout & Van de Griendt BV Administratie en Belastingadviseurs Collse Hoefdijk 16 Van Santvoort makelaars en architecten Berg 2-4 Winkeliersvereniging Kernkwartier Hoge Brake december De Drijehornickels

28 HEEMKUNDEKRING NU E NE N GE RW E N NE DE RW E TTE N