Wat met zieke bomen? Wat gaan we doen?

Transcriptie

1 Wat met zieke bomen? Bomen? Wat met zieke bomen? Wat gaan we doen? Hoe werkt een boom? Wat zijn de oorzaken van boomproblemen? Welke zijn de verschillende types ziekten en plagen + vbn. Wat kun je doen om je boom er terug bovenop te helpen? Wat gaan we niet doen? Risico-analyse van bomen Alle mogelijke boomziekten en -plagen overlopen 1

2 Hoe werkt een boom? Waarom starten we met een basis boombiologie? Om de oorzaak van boomproblemen te kunnen begrijpen Om het effect en de ernst van ziekten en plagen te kunnen inschatten Om oplossingen te kunnen voorstellen Hoe werkt een boom? Heel ruw gezien voeren de verschillende organen volgende taken uit: wortels bladeren stam en takken mineralen en water uit de grond ondergrondse stabiliteit produceren suikers (fotosynthese) transport water en mineralen transport suikers skelet van de boom voedselreserves opslaan Hoe werkt een boom? Wortelgestel Fijne wortels & haarwortels grote wortels ( stronk ) Opname water en mineralen stabiliteit Tot 500 miljoen wortelpuntjes gestelwortels Vorm en afmetingen van het wortelgestel??? wortels zijn opportunisten: ze grijpen alle kansen die ze krijgen en ze doen niet meer moeite dan nodig Onvoorspelbaar Hoe groot is het wortelgestel? 2

3 Hoe werkt een boom? Hoe werkt een boom? Hoe werkt een boom? Bladeren Fotosynthese: CO 2 + H 2 O + zonlicht (CHO) + O 2 Ook de omgekeerde reactie vindt plaats in alle levende cellen : Ademhaling: (CHO) + O 2 CO 2 + H 2 O + energie Bladeren verdampen water, dit houdt de sapstroom op gang (honderden liters water per dag voor een volwassen boom) 3

4 Hoe werkt een boom? Stam en takken Van buiten naar binnen: Schors: bescherming Bast (floëem): neerwaartse sapstroom Cambium: celdeling Hout (xyleem): opwaartse sapstroom Spinthout (Kernhout) Hoe werkt een boom? Stam en takken Spinthout is levend weefsel Kernhout is dood weefsel (ook als er geen kernhout is, zijn vooral de buitenste cellagen actief) Kernhout dient dus enkel voor de stevigheid van het skelet Kernhout is vaak natuurlijk verduurzaamd Hoe werkt een boom? Afgrendeling Bomen zijn niet weerloos tegen belagers! Bomen genezen niet als mensen: ze maken geen nieuw weefsel aan op de plaats van verwonding of aantasting Aangetast weefsel wordt geïsoleerd: opgesloten in een hokje en opgegeven Dit verdedigingssysteem heet afgrendeling en is weergegeven in het CODIT-model (Compartmentalisation of Decay in Trees) 4

5 Hoe werkt een boom? Afgrendeling Actieve afgrendeling gebeurt alleen in het levende hout: het spinthout In het kernhout kunnen ook reacties plaatsvinden, maar niet gestuurd door de boom CODIT: 3 reactiezones en 1 barrièrezone Deze zones kunnen belagers tegenhouden (schimmels, bacteriën, ) Dynamisch systeem: continue strijd Hoe werkt een boom? Hoe werkt een boom? 5

6 Hoe werkt een boom? Hoe werkt een boom? vaak wisselwerking!!! Biotisch (veroorzaakt door een levend wezen) Bacteriën Virussen & Viroïden Nematoden (aaltjes) Insecten en mijten Schimmels Dieren en mensen en ook Verstoorde bodembiologie (o.a. mycorrhiza) Abiotisch (niet veroorzaakt door een levend wezen) Weersomstandigheden: Hagel, zon, vorst, bliksem, wateroverlast, Bodem: Verdichting, watergebrek of overmaat, mineralenvoorziening, zuurstofgebrek, verharding, ophoging en afgraving, Chemisch: Herbiciden, strooizout, olie, brandstof, cement, Rechtstreekse beschadiging: Wortelschade, snoei (en zeker verkeerde snoei!), verkeerde aanplanting, machines, voertuigen, vandalisme, 6

7 De belangrijkste vraag is: Wat is de primaire oorzaak van het probleem? Enkel als je hierop een antwoord hebt, kun je er ook echt iets aan doen Als we de primaire oorzaak over het hoofd zien (wat heel vaak gebeurt!), doen we aan symptoombehandeling Oordeel dus niet te snel (kennis van de boom en de parasiet is van zeer groot belang!) 7

8 Abiotische factoren Weersomstandigheden Bliksem : versplintering (volledig of spiraalvormig) door omzetting van water in stoom Hagel : inslag op takken Vorst : droogteschade (boom kan geen water opnemen) of rechtstreekse beschadiging van de weefsels (ook vorstscheuren hebben vaak een oorzaak) Zon : droogteschade of rechtstreekse weefselbeschadiging (zonnebrand bij soorten met een dunne schors, bv. beuk, esdoorn, ) Wateroverlast : zuurstoftekort voor de wortels Hagelschade bij Pinus Bliksemschade bij Pinus 8

9 Zonnebrand Waaiertje (Schyzofillum commune) is een vaak voorkomende zwakteparasiet op plekken met zonnebrand De primaire oorzaak hier is dus zonnebrand, het waaiertje kwam pas achteraf Primaire oorzaak? 9

10 Abiotisch Bodemproblemen Meestal problemen met de zuurstof-, water- en mineralenvoorziening van de wortels Zeer vaak over het hoofd gezien als primaire oorzaak van veel boomproblemen Vaak door de mens geïntroduceerd (zeker bij tuinbomen, parkbomen, straatbomen, ) 10

11 ijzergebrek Bodemproblemen: bodemverdichting zeer veel voorkomend probleem (door gebruik van zware machines of door betreding) bemoeilijkt wortelgroei (indringingsweerstand >1.5 Mpa bemoeilijkt wortelgroei, indringingsweerstand >3 Mpa maakt wortelgroei onmogelijk) verslechterde drainage verslechterde zuurstofvoorziening Kroonsterfte van buiten naar binnen wijst op problemen (tenzij bij veteranenbomen) Kroonsterfte van binnen naar buiten is meestal te wijten aan lichtgebrek en is volstrekt normaal (elke boom maakt op termijn dood hout aan) 11

12 Veteranenboom Bodemverdichting door machines op een werf 12

13 Bodemverdichting door vee (vergelijkbaar met betreding door de mens) Abiotisch Chemische vervuiling zouten, olie, brandstof, herbiciden verstoort de mineralen- of waterhuishouding en/of kan rechtstreeks giftig zijn voor de boom en/of kan groeiverstorend werken 13

14 Abiotisch Rechtstreekse beschadiging bij werken ongevallen vandalisme snoei en zeker verkeerde snoei Wortelbeschadiging tijdens afgraving 14

15 Reuzenzwam op beuk (primaire oorzaak?) Wortelschade opent zeer vaak de toegangspoort voor schimmels om de boom aan te tasten (honingzwam, reuzenzwam, ) Als wortels moeten beschadigd worden, doe dit dan op een verantwoorde manier recht afzagen met de hand bij voorkeur tot op een vertakking nooit wortels met kernhout (+/- 8 cm) 15

16 Moest die paal de boom niet helpen? Elke wonde wordt besmet met schimmelsporen, Of er al dan niet infectie optreedt, hangt af van de strijd tussen de boom en zijn belagers Vermijd dus elke verwonding aan bomen! Biotische factoren (levende wezens) Bacteriën microscopisch kleine eencelligen vermenigvuldigen, verplaatsen en voeden zich in de cellen van de boom doden weefsel of zorgen voor abnormale groei soms zichtbaar als slijmvloed 16

17 Slijmvloed (natte kern), links: nat en rechts: droog (afwezigheid van mossen en korstmossen) Biotische factoren (levende wezens) Virussen nog kleiner dan bacteriën (grens niet-levend levend) passieve verspreiding en kunnen niet zelf vermenigvuldigen zorgen voor abnormale of verminderde groei, verkleuring en problemen met de ent (er bestaan ook viroïden en fytoplasma s) Biotische factoren (levende wezens) Nematoden (aaltjes) microscopisch kleine wormpjes zuigen cellen leeg, waardoor de groei hapert en abnormale groei ontstaat sommige nematoden leven in de plantenweefsels en blokkeren zo de sapstroom (verwelkingsziekten) 17

18 Biotische factoren (levende wezens) Insecten/ mijten zeer grote groep (mijten zijn spinachtigen) vreten: kaalvraat, skeleteren, venstervreterij, minering (vaak rupsen, larven etc.) steken en zuigen (bv. bladluizen) boren in stam, takken, wortels of vruchten brengen mogelijk ziekten over (bv. Olmenziekte) hoe schadelijk ze zijn is afhankelijk van vele factoren (boomconditie, aantal generaties per jaar, plaats van aantasting, natuurlijke vijanden, ) Natuurlijke vijand: lieveheersbeestje Bladluizen bestaan in alle maten en kleuren, maar zijn relatief schadeloos 18

19 Minerende insecten vreten gangetjes onder de opperhuid van bladeren en stengels Bastkevers vreten gangen net onder de bast (li: letterzetter) Gallen zijn een reactie van de boom zelf op een prikkel van een insect (ook bacteriën etc.) Relatief schadeloos voor de boom Zeer specifiek van vorm 19

20 Biotische factoren (levende wezens) dieren meestal vraat aan de stamvoet en wortels of jonge scheuten muizen, woelmuizen, konijnen, ook door wild en vee zoals geiten, schapen, paarden, Biotische factoren (levende wezens) schimmels zeer grote groep saprofyten breken dood materiaal verder af symbionten helpen bomen en omgekeerd parasieten buiten bomen uit (specifieke groep: houtrotzwammen) schimmelsporen zijn altijd en overal aanwezig, vaak leven ze als saprofyt, maar wachten ze enkel op hun kans om te parasiteren: een verzwakte boom, een wonde, zwammen en schimmels zijn niet hetzelfde Wat zie je? 20

21 Russula op stamvoet Biotische factoren (levende wezens) Verschillende types schimmelaantastingen aantasting van de celstructuur (houtrotschimmels) verstoring van de stofwisseling met als gevolg een ontregelde groei (tumoren, abnormale groei, ) of afstervende cellen verstopping van het transportsysteem door schimmels die in het transportweefsel groeien sommige schimmels hebben een opening nodig (natuurlijk of niet) sommige schimmels dringen gewoon doorheen de bast Biotische factoren (levende wezens) Hoe erg is een schimmelaantasting? afhankelijk van: agressiviteit van de schimmel plaats van de aantasting conditie van de boom combinatie boom-schimmel Wat valt er aan te doen? meestal weinig bomen in zo goed mogelijke conditie houden en vertrouwen op de afgrendeling 21

22 2 verschillende nectriasoorten: vuur en bastkanker Olmenziekte Snoeien heeft geen zin De schimmel verspreid zich ook via wortelcontact Heksenbezem (vooral door Taphrina-soorten) 22

23 Houtrotschimmels Breken de celstructuur af ( rot ), het skelet wordt afgebroken Afhankelijk van welke stof afgebroken wordt, spreken we van witrot, bruinrot of zachte rot Witrot (afbraak van lignine): betonijzer zonder beton Bruinrot (afbraak van cellulose): beton zonder betonijzer (kubiekrot) Zachte rot (afbraak van allerlei stoffen) Eén schimmel kan verschillende types rot veroorzaken (afhankelijk van de situatie) De aan- of afwezigheid van zwammen zegt niets over de aantasting! Honingzwam (Armillaria spp.) Uitgebreide wortelrot en houtrot Overleeft ook als saprofiet! Typisch: zwarte rhizomorfen ( schoenveters ) witte vellen onder de bast Reuzenzwam (Meripilus giganteus) Omvangrijke rot in de wortels Zeer agressief, vooral bij beuk Niet altijd zichtbaar aan de conditie! Als de zwam verschijnt, is de rot vaak al vergevorderd! 23

24 Echte tonderzwam (Fomes fomentarius) Meerjarig (jaarringen!) Stam en takbreuk Zwakte- of wondparasiet Vooral bij oudere bomen met slechte conditie Zwavelzwam (Laetiporus sulphureus) Wondparasiet Windworp of stambreuk Geen effect op de conditie (tast het spinthout niet aan) Zeer herkenbaar aan de felgele kleur Remedies Vaak weinig genezende handelingen mogelijk Houd de bomen in zo goed mogelijke conditie Chemische bestrijding is meestal niet van tel Heb aandacht voor de omstandigheden waarin de boom groeit Vermijd elke wonde Beoordeel of de ziekte of plaag echt problematisch is of niet 24

25 Literatuur Stadsbomenvademecum 3c Diagnosis of ill-health in trees Strouts & Winter Houtrot in bomen IPC groene ruimte (uit druk) Verdere vragen altijd welkom op 25