Forensische psychiatrie en de rechtspraktijk

Transcriptie

1 Forensische psychiatrie en de rechtspraktijk

2

3 J.W. Hummelen, R.J. Verkes en M.J.F. van der Wolf (redactie) Forensische psychiatrie en de rechtspraktijk De Tijdstroom, Utrecht

4 De Tijdstroom uitgeverij, 2018 Omslagontwerp: Michiel van Kleef, Schoon Ontwerp, Utrecht Uitgegeven door De Tijdstroom uitgeverij bv, Postbus 775, 3500 AT Utrecht. Internet: Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor informatie die nochtans onvolledig of onjuist is opgenomen, aanvaarden auteur(s), redactie en uitgever geen aansprakelijkheid. Voor eventuele verbeteringen van de opgenomen gegevens houden zij zich gaarne aanbevolen. Waar dit mogelijk was is aan auteursrechtelijke verplichtingen voldaan. Wij verzoeken eenieder die meent aanspraken te kunnen ontlenen aan in dit boek opgenomen teksten en afbeeldingen, zich in verbinding te stellen met de uitgever. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 juncto het Besluit van 20 juni 1974, Stbl. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl. 471, en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht, Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp. Voor het overnemen van gedeelten uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. ISBN NUR 824, 875

5 Voorwoord Binnen de strafrechtelijke en deels ook civiele rechtspraktijk wordt men regelmatig geconfronteerd met betrokkenen bij wie sprake is van psychische problematiek. Zowel tijdens de strafrechtelijke fases van vervolging, berechting en tenuitvoerlegging, als voor gedwongen zorg in een civielrechtelijk kader zijn op deze groep aparte juridische kaders van toepassing. Kennis van deze kaders is ook relevant voor het behandelen binnen de forensische psychiatrie. Voor het opleggen van deze kaders is (veelal) een gedragskundig advies vereist waarin begrippen als stoornis, toerekeningsvatbaarheid en gevaar van belang zijn. Dit boek bestaat uit vier delen. In deel 1 worden de voor de forensische psychiatrie relevante stoornissen en de behandelmogelijkheden beknopt behandeld. Het gaat om stoornissen die gepaard kunnen gaan met grensoverschrijdend gedrag of die een gevaar kunnen inhouden voor de betrokkene zelf of voor anderen. Dit deel is een herziene en uitgebreide druk van het boek Psychiatrie voor juristen. Deel 2 beschrijft het gedragsdeskundige onderzoek voor de rechtspraktijk. Hierbij komen de onderwerpen gedragsdeskundige rapportage, toerekeningsvatbaarheid en risicotaxatie aan de orde. De onderwerpen worden tevens in een bredere, internationale en historische, context geplaatst. In deel 3 worden de juridische kaders voor gedwongen zorg beschreven, waarbij er ook aandacht is voor de toekomstige Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg (WvGGZ) en Wet forensische zorg (wfz). Deel 4 ten slotte geeft een overzicht van de forensische behandelsettingen voor volwassenen en jeugdigen, de kaders van forensische behandelinterventies en de verschillende typen delinquenten met agressief gedrag, zedendelicten, stalking en brandstichting. Ook de behandeling van deze problematiek komt aan bod. Dit boek is bedoeld voor degenen die werkzaam zijn in de rechtspraktijk, in het bijzonder binnen het civiel-, gezondheids- of strafrecht, of degenen die daarvoor opgeleid worden aan universiteit of hogeschool op juridisch, sociaalwetenschappelijk of gedragskundig gebied. Ko Hummelen Robbert Jan Verkes Michiel van der Wolf

6

7 Inhoud Voorwoord 5 Deel 1 Psychiatrische stoornissen, diagnostiek en behandeling J.W. Hummelen en M.W. Hengeveld 25 1 Psychiatrische stoornis en diagnostiek 27 2 Behandelmethoden 45 3 Neurocognitieve stoornissen 67 4 Psychotische stoornissen 77 5 Stemmingsstoornissen 93 6 Posttraumatische-stressstoornis en dissociatieve stoornissen Somatisch-symptoomstoornis en verwante stoornissen Anorexia nervosa Verslavingsstoornissen Parafiele stoornissen Gedragsstoornissen Suïcidaal gedrag Persoonlijkheidsstoornissen Autismespectrumstoornis Aandachtsdeficiëntie-/hyperactiviteitsstoornis (ADHD) Verstandelijke beperking Simulatie en delict-amnesie 237 Deel 2 Gedragsdeskundig onderzoek voor de rechtspraktijk Het gedragsdeskundig onderzoek pro Justitia, J.W. Hummelen en M.J.F. van der Wolf Toerekeningsvatbaarheid en toerekenen, M.J.F. van der Wolf en J.W. Hummelen Risicotaxatie, S.M.M. Lammers 287 Bijlage: Technische begrippen bij risicotaxatie-instrumenten, R.J. Verkes 307 Deel 3 Juridische kaders voor gedwongen zorg Rechtsposities in de gedwongen zorg: een overzicht, M.J.F. van der Wolf Zorg in strafrechtelijk kader, M.J.F. van der Wolf Gedwongen zorg in civielrechtelijk kader, L. Bos en M.J.F. van der Wolf 351 Deel 4 Forensische behandeling Forensische behandelsettingen voor volwassenen, E.D.M. Masthoff 373

8 8 Forensische behandelkaders voor jeugdigen, 25 Forensische behandelkaders voor jeugdigen, R.F. Ferdinand Forensische zorg en interventies, B.H. Bulten, M.G. de Vries en H.L.I. Nijman Behandeling van personen met agressief gedrag, R.J. Verkes 419 Bijlage: Medicijngebruik, agressie en strafrechtelijke verantwoordelijkheid, R.J. Verkes en D. Roef Behandeling van zedendelinquenten, J. Hendriks en J.R. Mulder 441 Bijlage: Libidoremmende middelen bij de behandeling van zedendelinquenten, R.J. Verkes Stalking en brandstichting: delicttypologieën en behandeling, J.W. Hummelen 465 Afkortingen 475 Over de auteurs 479 Register 483

9 Inhoud uitgebreid Voorwoord 5 Deel 1 Psychiatrische stoornissen, diagnostiek en behandeling 25 1 Psychiatrische stoornis en diagnostiek 27 1 Inleiding 27 2 Psychiatrische ziekte Lichamelijk versus psychisch Ziek versus gezond Ziekte versus stoornis 28 3 Doelen en onderdelen psychiatrische diagnostiek Doelen Onderdelen 34 4 Diagnose 36 5 Classificatie Diagnostic and statistical manual of mental disorders (DSM) 38 6 Methodisch dualisme 39 7 De rol van context en intacte psychische functies 40 8 Betrouwbaarheid van een diagnose 41 9 Forensische aspecten 42 Noten 43 2 Behandelmethoden 45 1 Inleiding 45 2 Behandelsettings 46 3 Psychofarmaca Antipsychotica Antidepressiva Stemmingsstabilisatoren Kalmerings- en slaapmiddelen (benzodiazepinen) Psychostimulantia 57 4 Elektroconvulsieve therapie (ECT) 57 5 Psychotherapieën Psychoanalytische psychotherapie Cognitieve gedragstherapie Gezins-, relatie- en groepstherapie 62 6 Psychosociale behandelmethoden Psychosociale interventies 64

10 10 Inhoud uitgebreid 6.2 (Functie) Assertive Community Treatment 65 7 Aandachtspunten 66 Noten 66 3 Neurocognitieve stoornissen 67 1 Inleiding 67 2 Delirium Kenmerken Ontstaan Behandeling Beloop 69 3 Dementiesyndroom Kenmerken Bijkomende stoornissen Behandeling 72 4 Amnestische stoornis Kenmerken Behandeling Beloop 73 5 Traumatisch hersenletsel 73 6 Forensische aspecten 74 7 Aandachtspunten 76 Noten 76 4 Psychotische stoornissen 77 1 Inleiding 77 2 Psychotische symptomen Hallucinatie Waan Verward denken 81 3 Schizofrenie Kenmerken Ontstaan Beloop Behandeling 85 4 Waanstoornis Kenmerken Behandeling 87 5 Schizoaffectieve stoornis 88 6 Kortdurende psychotische stoornis 88 7 Psychotische stoornis door drugs 88 8 Psychotische stoornis door een somatische aandoening 89

11 Inhoud uitgebreid 11 9 Forensische aspecten Aandachtspunten 90 Noten 91 5 Stemmingsstoornissen 93 1 Inleiding 93 2 Depressieve stoornis Kenmerken Peripartumdepressie Depressie met psychotische kenmerken Bijkomende stoornissen Ontstaan Behandeling Beloop 98 3 Manie Ontstaan Behandeling Beloop 99 4 Kraambedpsychose Kenmerken Behandeling Forensische aspecten Aandachtspunten 102 Noten Posttraumatische-stressstoornis en dissociatieve stoornissen Inleiding Posttraumatische-stressstoornis Kenmerken Bijkomende stoornissen Ontstaan Behandeling Beloop Dissociatieve stoornissen Dissociatieve amnesie Depersonalisatie-/derealisatiestoornis Dissociatieve identiteitsstoornis (DIS) Acute dissociatieve reacties op stressvolle gebeurtenissen Forensische aspecten Aandachtspunten 113 Noten 113

12 12 Inhoud uitgebreid 7 Somatisch-symptoomstoornis en verwante stoornissen Inleiding Somatisch-symptoomstoornis Conversiestoornis Ziekteangststoornis Behandeling Nagebootste stoornis Ontstaan Behandeling Morfodysfore stoornis Forensische aspecten Aandachtspunten 121 Noten Anorexia nervosa Inleiding Kenmerken Ontstaan Behandeling Forensische aspecten Aandachtspunten 127 Noten Verslavingsstoornissen Inleiding Stoornis in het gebruik van een middel Kenmerken Dubbele-diagnoseproblematiek Motiveren voor behandeling Behandelprincipes Alcohol Effecten Onttrekkingsverschijnselen Psychiatrische stoornissen Lichamelijke gevolgen Behandeling Stimulantia Effecten Onttrekkingsverschijnselen Psychiatrische stoornissen Cocaïne Effecten 141

13 Inhoud uitgebreid Onttrekkingsverschijnselen Psychiatrische stoornissen Opioïden (morfine, heroïne en methadon) Effecten Onttrekkingsverschijnselen Psychiatrische stoornissen Behandeling Cannabis (hasj en marihuana) Effecten Onttrekkingsverschijnselen Psychiatrische stoornissen Xtc (ecstacy) Effecten Onttrekkingsverschijnselen Psychiatrische stoornissen Gamma-hydroxyboterzuur (GHB) Effecten Onttrekkingsverschijnselen Forensische aspecten Aandachtspunten 149 Noten Parafiele stoornissen Inleiding Typen parafiele stoornissen Hands-off parafiele stoornissen Hands-on parafiele stoornissen Overige parafiele stoornissen Ontstaan Behandeling Forensische aspecten Aandachtspunten 162 Noten Gedragsstoornissen Inleiding Periodiek explosieve stoornis (PES) Kenmerken Ontstaan Behandeling Beloop Kleptomanie 168

14 14 Inhoud uitgebreid 3.1 Kenmerken Ontstaan Bijkomende stoornissen Behandeling Beloop Pyromanie Kenmerken Behandeling Beloop Gokstoornis Kenmerken Behandeling Beloop Antisociaal-gedragsstoornis Kenmerken Bijkomende stoornissen Ontstaan Behandeling Beloop Oppositionele-opstandige stoornis Forensische aspecten Aandachtspunten 178 Noten Suïcidaal gedrag Inleiding Risico- en beschermende factoren bij het ontstaan van suïcidaal gedrag Kwetsbaarheidsfactoren Stressfactoren Psychiatrische stoornissen Overige risicofactoren Entrapment Voorspellen van suïcide Diagnostiek Beoordeling van de ernst Moment van beoordeling Behandeling Forensische aspecten Wilsbekwaamheid Aandachtspunten 188 Noten 189

15 Inhoud uitgebreid Persoonlijkheidsstoornissen Inleiding Algemene kenmerken Ontstaan Paranoïde-persoonlijkheidsstoornis Bejegening Behandeling Borderline-persoonlijkheidsstoornis Bejegening Behandeling Narcistische-persoonlijkheidsstoornis Bejegening Behandeling Antisociale-persoonlijkheidsstoornis en psychopathie Bejegening Behandeling Forensische aspecten Aandachtspunten 205 Noten Autismespectrumstoornis Inleiding Kenmerken Beperkingen in de sociale interactie en communicatie Stereotiepe gedragingen en interesses Diagnostiek Klinisch beeld en ontwikkelingsanamnese Psychologisch onderzoek Invloed omgeving op symptomen Bijkomende stoornissen Ontstaan Behandeling Forensische aspecten Aandachtspunten 217 Noten Aandachtsdeficiëntie-/hyperactiviteitsstoornis (ADHD) Inleiding Kenmerken Onoplettend beeld Hyperactief-impulsief beeld Bijkomende stoornissen 222

16 16 Inhoud uitgebreid 3 Ontstaan Behandeling Forensische aspecten Aandachtspunten 225 Noten Verstandelijke beperking Inleiding Kenmerken Aanwijzingen voor aanwezigheid verstandelijke beperking Conceptuele vaardigheden Sociale vaardigheden Praktische vaardigheden Bijkomende stoornissen Ontstaan Behandeling Forensische aspecten Aandachtspunten 233 Noten Simulatie en delict-amnesie Inleiding Delict-amnesie Amnesie door een (genees)middel of een somatische aandoening Dissociatieve amnesie Gesimuleerde amnesie Aandachtspunten 241 Noten 241 Deel 2 Gedragsdeskundig onderzoek voor de rechtspraktijk Het gedragsdeskundig onderzoek pro Justitia Inleiding: de relevantie van een psychische stoornis voor het recht Historische en internationale context Historische context Internationale context Inhoud van de rapportage pro Justitia Volwassenenstrafrecht Jeugdstrafrecht Methode van onderzoek Indicatiestelling: soorten onderzoek 255

17 Inhoud uitgebreid Eisen aan onderzoek en rapport Aspecten van (borging van) kwaliteit Kwaliteit van de rapportage Kwaliteit van de rapporteur Knelpunten in de praktijk Ontkennende verdachten Geclaimde amnesie voor het ten laste gelegde Weigerende verdachten Transculturele aspecten Vertekening van het beoordelingsvermogen Aandachtspunten 265 Noten Toerekeningsvatbaarheid en toerekenen Inleiding Strafrechtelijke context Terminologie Historische en internationale context Een universele morele traditie Vele cultuurspecifieke uitwerkingen Betekenis van het begrip toerekeningsvatbaarheid in Nederland Methode van onderzoek Mogelijke aanwezigheid van een psychische stoornis ten tijde van het tenlastegelegde Betekenisverband Kwaliteitsaspecten: zijn de gradaties betrouwbaar te onderscheiden? Knelpunten in de praktijk Algemene kritiekpunten Geen scherpe afgrenzing psychische stoornis Invloed van psychoactieve stoffen: culpa in causa Aandachtspunten 283 Noten Risicotaxatie Inleiding Historische ontwikkelingen en internationale context Verwetenschappelijking van de risicotaxatie De ontwikkeling van risicotaxatie-instrumenten Actuariële risico-instrumenten Combinatie van statische en dynamische risicofactoren Andere in Nederland gebruikte risicotaxatie-instrumenten Onderzoeksmethoden bij de ontwikkeling van risicotaxatie-instrumenten

18 18 Inhoud uitgebreid De praktijk van de risicotaxatie Besluit Aandachtspunten 302 Noten 302 Bijlage Technische begrippen bij risicotaxatie-instrumenten Kenmerken van een test Kwaliteit van een test: area under the curve (AUC) Positieve/negatieve voorspellende waarde Risicotaxatie 311 Noot 312 Deel 3 Juridische kaders voor gedwongen zorg Rechtsposities in de gedwongen zorg: een overzicht Inleiding: via strafrecht of civiel recht Internationale en historische context Internationaal recht Historische context Recente geschiedenis: forensische zorg Systematiek en regeling van rechtspositie Externe versus interne rechtspositie Volwassenen versus jeugd Gedwongen versus vrijwillig Materiële en formele rechtspositie Bepaling rechtspositie: dak en/of titel Praktijk, knelpunten en toekomstige ontwikkelingen De interne rechtspositie bij een ambulant kader Grensverkeer tussen de terreinen: gebrek aan harmonisatie Aandachtspunten 327 Noten Zorg in strafrechtelijk kader Inleiding Internationale en historische context Internationale context Ontstaan van het onderscheid tussen straf en maatregel Vervaging van het onderscheid tussen straf en maatregel Relevantie van stoornis en zorg in de fasen van het strafproces Vervolging Berechting 333

19 Inhoud uitgebreid Tenuitvoerlegging van sancties Regeling en rechtspraktijk: overzicht strafrechtelijke kaders Kaders gerelateerd aan vervolging Kaders opgelegd bij berechting Kaders tijdens tenuitvoerlegging Knelpunten vanuit het oogpunt van zorg Kwantiteit en kwaliteit van zorg in het gevangeniswezen Continuïteit van zorg Belemmering van zorg Toekomstige ontwikkelingen Wet forensische zorg (WFZ) en Wet verplichte GGZ (WvGGZ) Ontwikkelingen in het sanctierecht Aandachtspunten 345 Noten Gedwongen zorg in civielrechtelijk kader Inleiding Internationale en historische context Internationale context Historische context: ontwikkeling onder de Wet BOPZ Van knelpunten onder BOPZ naar nieuwe systematiek in de WvGGZ/WZD Veranderde inzichten Wetgeving per zorgsector Persoonsvolgende zorgmachtiging Verhouding tot het strafrecht Regelingen voor klacht- en tuchtrecht Bestaande kaders voor gedwongen zorg De wet Bijzondere Opneming Psychiatrische Ziekenhuizen (BOPZ) Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst (WGBO) Toekomstige kaders voor gedwongen zorg Wet verplichte GGZ (WvGGZ) Wet Zorg en Dwang (WZD) Aandachtspunten 366 Noten 367 Deel 4 Forensische behandeling Forensische behandelsettingen voor volwassenen Inleiding Organisatie van forensisch psychiatrische zorg voor volwassenen 373

20 20 Inhoud uitgebreid 3 Indicatiestelling en plaatsing Psychiatrische zorg in detentie voor volwassenen Klinische forensische zorg buiten de detentiesetting Inrichting voor Stelselmatige Daders Verblijfszorg, ambulante begeleiding en ambulante behandeling Aandachtspunten 383 Noten Forensische behandelkaders voor jeugdigen Inleiding Voorkomen van psychiatrische stoornissen in detentie en forensisch psychiatrische behandelsettingen bij jeugdigen Klinische forensisch psychiatrische zorginstellingen voor jeugdigen De JJI en de TBS-instelling Orthopsychiatrische klinische ggz-afdelingen Detentie Orthopsychiatrische dag-klinische ggz-afdelingen Jeugdzorginstellingen Poliklinische forensische psychiatrische zorginstellingen voor jeugdigen Poliklinische behandeling Gedragsbeïnvloedende maatregel Straffen waar jongeren van leren Halt-straf Taakstraf Overige interventies Ondertoezichtstelling/maatregel uithuisplaatsing Jeugdreclassering Inhoud van de behandeling Ernst feit, recidiverisico Systemische invalshoek Good Lives Model Het individuele niveau Motivering Soort probleem bij de jongere Aandachtspunten 394 Noten Forensische zorg en interventies Inleiding Historische en internationale context Theoretische kaders en modellen voor behandeling 398

21 Inhoud uitgebreid Risk-Need-Responsivity Model Good Lives Model en beschermende factoren Kwaliteit van leven Forensische behandeling Diagnostiek Delictanalyse Behandeldoelen algemeen Behandeldoelen specifiek Motivatie en behandelbereidheid Voorbeelden van (behandel)interventies Milieutherapie en leefklimaat Leefklimaat Sociotherapie Speciale groepen Vroegsignalering Risicomanagement Resocialisatie en verlof Besluit Aandachtspunten 413 Noten Behandeling van personen met agressief gedrag Inleiding Typen agressie en geweld Prevalentie Agressie en psychologische dysfuncties Agressie als aangeleerd gedrag Vijandige interpretatie bias Emotieregulatie Impulsiviteit en overgaan tot agressief gedrag Beperkte coping vaardigheden Instrumentele agressie Neurobiologie Hersenregio s Neurotransmissie en farmacologie Genetica Omgevingsfactoren Alcohol- en middelenmisbruik Uitgangspunten van behandeling Veiligheid voorop, time-outprocedure Anger management Socialevaardigheidstraining Moreel redeneren 427

22 22 Inhoud uitgebreid 7.5 Systeembenadering Samengestelde interventies Algemeen Relationeel geweld Agressie in verkeer Responsiviteit Groeps- versus individuele therapie Motivatie Farmacotherapie Aandachtspunten 432 Noten 432 Bijlage: Medicijngebruik, agressie en strafrechtelijke verantwoordelijkheid Inleiding Psychofarmaca en agressie Selectieve serotonineheropnameremmers (SSRI s) en agressie Benzodiazapinen en agressie Medicijngebruik en ontoerekeningsvatbaarheid Causaal verband tussen medicijngebruik en het delict Welk oordeel over de toerekeningsvatbaarheid? Medicijngebruik en culpa in causa Besluit 438 Noten Behandeling van zedendelinquenten Inleiding Zedencriminaliteit neemt af Mannen daders en vrouwen slachtoffers? Historische en internationale context Jeugdigen Typen zedendelinquenten Risicofactoren Instrumenten voor risicotaxatie Delict-gerelateerde factoren Hyperseksualiteit en seksuele preoccupatie Drempelverlagende factoren Behandeling Motivatie Aanranders en verkrachters Kindermisbruikers Downloaders van kinderporno 452

23 Inhoud uitgebreid Jeugdigen Vrouwelijke plegers Plegers met een lichte verstandelijke beperking (LVB) Resocialisatie Telefonische hulplijn Aandachtspunten 454 Noten 455 Bijlage Libidoremmende middelen bij de behandeling van zedendelinquenten Inleiding Selectieve serotonineheropnameremmers (SSRI s) Antipsychotica Testosteronverlagende middelen Cyproteron Gonadotropine-releasing hormoon (GnRH)-agonisten Bijwerkingen van testosteronverlagende middelen Preventie van bijwerkingen Welk middel heeft de voorkeur? Ethische aspecten 462 Noten Stalking en brandstichting: delicttypologieën en behandeling Inleiding Stalking Stalkertypologieën Risico Behandeling Brandstichting Brandstichtertypologieën Behandeling Aandachtspunten 472 Noten 472 Afkortingen 475 Over de auteurs 479 Register 483