Het schrijven van een probleemstelling

Transcriptie

1 lezen en schrijven in de comm2015_opmaak 1 27/01/15 14:17 Pagina 145 Hoofdstuk 9. Het schrijven van een probleemstelling Het formuleren van een goede inhoudelijke probleemstelling is een belangrijke eerste stap bij het schrijven van een academische paper. De probleemstelling vormt immers de basis waarop de literatuurstudie wordt gebouwd. Hetzelfde geldt overigens voor het uitvoeren van empirisch onderzoek. Ook hier is het formuleren van een probleemstelling een noodzakelijke voorwaarde voor goed wetenschappelijk onderzoek. Wie vertrekt vanuit een degelijk geformuleerde probleemstelling kan vrij vlot de structuur en de inhoud van de paper op papier zetten. Bovendien kan de zoektocht naar bronnen verder gespecificeerd worden doordat gericht kan worden gezocht naar relevante bronnen om de paper te onderbouwen. Het is dus belangrijk om in de eerste fase van een literatuurstudie of van een empirisch onderzoek grondig werk te maken van het schrijven van de probleemstelling. Een probleemstelling is immers niet iets wat achteraf vlug aan de academische paper kan worden toegevoegd. Het is de eerste stap, het fundament van een goed wetenschappelijk werk. Het belang van een degelijke probleemstelling mag dan al duidelijk zijn, de vraag is echter hoe je een dergelijke probleemstelling op papier krijgt. Dit is geen sinecure. Wanneer een academische paper negatief wordt beoordeeld, is dat vaak te wijten aan een onvoldoende uitgewerkte en toegespitste probleemstelling (Verschuren, 1994, p. 52). Daarom willen we in de volgende paragrafen stap voor stap aangeven hoe je tot een goede probleemstelling komt. 145

2 lezen en schrijven in de comm2015_opmaak 1 27/01/15 14:17 Pagina 146 L e z e n e n s c h r i j v e n i n d e c o m m u n i c a t i e w e t e n s c h a p p e n 9.1. Een analyse van het onderzoeksonderwerp Vooraleer een probleemstelling voor een onderzoek of een literatuurstudie kan worden uitgewerkt, is een duidelijke afbakening van het onderwerp of het thema dat in de studie centraal staat essentieel. Dit studieonderwerp kan ingegeven zijn vanuit een bepaalde onderzoekstraditie of vanuit een persoonlijke motivatie van de onderzoeker, maar het kan evengoed als gevolg van een schrijfopdracht zijn opgelegd. Wat de incentive voor de studie ook is, de onderzoeker dient steeds naar een zekere primaire kennis over het onderwerp te streven. Pas dan kan de probleemstelling worden uitgewerkt. Concreet betekent dit dat éénmaal het onderwerp van de studie is bepaald, de onderzoeker de bestaande wetenschappelijke literatuur met betrekking tot dit onderwerp in kaart brengt. Het is hierbij niet noodzakelijk om de studies exhaustief en tot in detail te verwerken. Integendeel, een té uitgebreid vooronderzoek is zeer tijdsintensief en legt steeds meer aspecten van een onderwerp bloot waardoor het maken van keuzes dikwijls moeilijker wordt (Verschuren, 1994, p. 53). Wel dienen vragen te worden beantwoord zoals: Wat is in het verleden al over dit onderwerp geschreven? Vanuit welke onderzoekstradities of -richtingen werd dat onderzoek gevoerd? Wat is de focus van de bestaande studies? Wat zijn de resultaten? Zijn er hiaten te identificeren? Hierbij kan het heel praktisch zijn om schematisch te werk te gaan (zie onderstaand voorbeeld). Voorbeeld De onderzoeker is geïnteresseerd in het thema media en geweld en wil daarover een academische paper schrijven. Onderstaand schema brengt het resultaat van een eerste lezing van de bestaande wetenschappelijke literatuur rond dit onderwerp in kaart. Let wel, het betreft hier een niet-exhaustief schema. Bij het op zoek gaan naar nieuwe bronnen kunnen eventueel nog andere invalshoeken worden vastgesteld. Het nut van dit schema is echter dat de onderzoeker op deze manier verplicht wordt zich het onderzoeksonderwerp eigen te maken. 146

3 lezen en schrijven in de comm2015_opmaak 1 27/01/15 14:17 Pagina 147 H o o f d s t u k 9 : H e t s c h r i j v e n v a n e e n p r o b l e e m s t e l l i n g Schematische voorstelling van de literatuur over media en geweld: Uit bovenstaand schema blijkt dat al heel wat studies en literatuur aan het thema media en geweld zijn gewijd. De klemtonen liggen hoofdzakelijk op effectonderzoek, tijdsbestedingonderzoek en inhoudsanalytisch onderzoek. In de bestaande studies worden vragen beantwoord als: Wat de vermeende effecten zijn van het tonen van geweld in verschillende media op een publiek; Wat de rol is van bemiddelaars (ouders, peers, vrienden) in het al dan niet genereren van effecten; Hoe en in welke mate het geweld in de media aan bod komt; Hoeveel tijd er wordt besteed aan het kijken en luisteren naar geweld in diverse media. Let wel, het is niet omdat met betrekking tot het thema media en geweld vooral effectonderzoek, tijdsbestedingonderzoek en inhoudsanalytisch onderzoek is gebeurd, dat dit ook voor andere thema s het geval is. Elk thema dient met andere woorden als een losstaand gegeven te worden benaderd. Een eerste lectuur en schematisering van het bestaande materiaal rond een thema maakt duidelijk of het nodig is het onderzoeksonderwerp verder af te bakenen vooraleer de probleemstelling op te maken. Meestal is dit het geval. Enkel wanneer het academische werk een zo compleet mogelijk overzicht wil bieden van de bestaande literatuur (zoals bijvoorbeeld in een doctoraal proefschrift) wordt het thema niet verder beperkt. Voor het schrijven van een academische paper 147

4 lezen en schrijven in de comm2015_opmaak 1 27/01/15 14:17 Pagina 148 L e z e n e n s c h r i j v e n i n d e c o m m u n i c a t i e w e t e n s c h a p p e n die meestal in lengte is beperkt is een verdere afbakening vereist. Bovenstaand schema met betrekking tot media en geweld toont bijvoorbeeld aan dat de invalshoeken om een thema te benaderen zeer divers zijn en niet allemaal in één paper kunnen worden behandeld Het afbakenen van het onderzoeksonderwerp Volgens Verschuren (1994, p. 32) is de toespitsing van een onderwerp tot een nader afgebakend terrein het geheim voor een geslaagd onderzoek. Indien deze specificatie of toespitsing niet gebeurt, loopt de onderzoeker het risico vele aspecten te behandelen zonder enige diepgang. Het is echter net de verdiepende inhoud die bijdraagt tot de opbouw van wetenschappelijke kennis rond een onderzoeksonderwerp. Er dienen met andere woorden vrijwel altijd keuzes te worden gemaakt. Een geschikte manier hiervoor is het fuikprincipe. Hierbij wordt er telkens opnieuw een verbijzondering in het onderzoeksonderwerp aangebracht. Belangrijk is dat de onderzoeker bij de afbakening van zijn onderzoeksonderwerp ook zijn persoonlijke belangstelling niet uit het oog verliest. Voorbeeld Het thema media en geweld kan vanuit verschillende invalshoeken worden bestudeerd. Een afbakening dringt zich op indien we een inhoudelijk toegespitste paper willen schrijven. Een mogelijke afbakening wordt hieronder weergegeven. 148

5 lezen en schrijven in de comm2015_opmaak 1 27/01/15 14:17 Pagina 149 H o o f d s t u k 9 : H e t s c h r i j v e n v a n e e n p r o b l e e m s t e l l i n g In bovenstaand voorbeeld opteren we ervoor om onze literatuurstudie toe te spitsen op effecten. We laten met andere woorden vragen zoals hoeveel geweld er in de media aan bod komt (cfr. inhoudsanalytisch onderzoek) en hoeveel tijd er wordt besteed aan het kijken naar geweld op televisie (cfr. tijdsbestedingonderzoek) terzijde. In de academische paper focussen we op studies die effecten van geweld in de media centraal hebben gesteld. Het schema toont echter aan dat een verdere specificatie opnieuw noodzakelijk is. Er zijn immers studies naar diverse media opgezet. In het verleden is vooral televisiegeweld bestudeerd (zie o.a. de publicatielijst van George Gerbner). Er zijn in die studies ook verschillende klemtonen gelegd. Verschillende bronnen hebben nagegaan of er effecten zijn van geweld in media op een publiek (het bestaan ervan wordt door sommige auteurs in vraag gesteld). Andere bronnen hebben gefocust op verschillende soorten effecten. Nog andere bronnen hebben de klemtoon gelegd op methodologische aspecten. Bovendien hebben diverse studies zich ook toegespitst op de rol van bemiddelaars en andere tussenliggende factoren. Bijgevolg zijn verschillende opties voor verdere afbakening mogelijk. Eén mogelijkheid is als volgt: Immers, de problematiek rond geweld in videogames en de impact op gamers is heel actueel. Het lijkt dan ook bijzonder maatschappelijk relevant om een academische paper te schrijven over de potentiële effecten van videogames op het gedrag van individuen. Bovendien is er voldoende literatuur over dit onderwerp voorhanden. Let wel, deze paper kan enkel de bestaande literatuur en empirische onderzoeken beslaan. Het daadwerkelijk vaststellen van een effect kan enkel aan de hand van een empirisch effectonderzoek. We kunnen met andere woorden geen eigen uitspraken doen over het eventuele effect van het computergame Manhunt op jongeren. Daarvoor moeten we zelf een onderzoek opstarten. We kunnen wel rapporteren wat de academische literatuur, die gebaseerd is op empirisch onderzoek, over dergelijke effecten stelt. 149

6 lezen en schrijven in de comm2015_opmaak 1 27/01/15 14:17 Pagina 150 L e z e n e n s c h r i j v e n i n d e c o m m u n i c a t i e w e t e n s c h a p p e n Nadat het onderzoeksonderwerp voldoende is afgebakend - dat wil zeggen niet te omvangrijk maar ook niet te specialistisch - is de volgende stap het opmaken van een probleemstelling. Zoals eerder aangegeven vormt de probleemstelling de basis van een goede literatuurstudie en van een degelijk empirisch onderzoek Het schrijven van een probleemstelling Een probleemstelling = doelstelling + vraagstelling Een probleemstelling bestaat uit twee centrale elementen: de doelstelling en de vraagstelling. In de doelstelling wordt aangegeven waarom je een bepaald onderzoek wilt uitvoeren of waarom je een academische paper over een specifiek onderwerp wilt schrijven. De vraagstelling gaat daarentegen dieper in op de wat-vraag. Wat wil je in het onderzoek of met de literatuurstudie onderzoeken? Een goede probleemstelling combineert beide vragen. De onderzoeker focust met andere woorden zowel op het waarom als op het wat in zijn studie. Indien de probleemstelling als negatief wordt beoordeeld, is de oorzaak vaak te vinden in het ontbreken van één van beide vragen of in het slechtste geval zelfs beide vragen. In de volgende paragrafen gaan we eerst dieper in op de doelstelling, daarna op de vraagstelling. Hoewel beiden apart worden behandeld, is het niet noodzakelijk dat de onderzoeker zijn probleemstelling zo expliciet indeelt naar doel- en vraagstelling. Meestal wordt uitgegaan van een probleemstelling waarin doel- en vraagstelling in elkaar overvloeien De doelstelling De doelstelling geeft aan wat de onderzoeker wil bereiken met zijn studie. Dit doel dient op een goede manier gemotiveerd te worden. Hiermee wordt bedoeld dat de motivatie maatschappelijk en/of theoretisch relevant dient te zijn. De onderzoeker moet met andere woorden opletten geen doelstelling vanuit een persoonsgebonden motivatie op te stellen. Ook het belang van een onderzoeksonderwerp is geen goede argumentatie. Volgende doelstellingen zijn bijgevolg geen goede doelstellingen: 150

7 lezen en schrijven in de comm2015_opmaak 1 27/01/15 14:17 Pagina 151 H o o f d s t u k 9 : H e t s c h r i j v e n v a n e e n p r o b l e e m s t e l l i n g In deze literatuurstudie stellen we ons tot doel de rol van geweld in videogames in het vertonen van individueel asociaal en agressief gedrag na te gaan. Dit onderwerp draagt immers onze interesse weg. Deze doelstelling is te persoonsgebonden. Hoewel een persoonlijke motivatie een pluspunt is om een onderzoeksonderwerp in een literatuurstudie te behandelen, is het geen motivatie voor een doelstelling. In deze studie stellen we ons tot doel de rol van geweld in videogames in het vertonen van individueel asociaal en agressief gedrag na te gaan. Dit onderwerp is immers zeer belangrijk binnen de communicatiewetenschappen. Deze doelstelling gaat te veel uit van het belang van het onderwerp. Dit onderwerp is weliswaar een beduidend studiethema binnen bepaalde onderzoekstradities in de communicatiewetenschap, maar op zich kan dit belang niet als verantwoording voor de doelstelling worden ingeroepen. Naast de gebrekkige motivering zijn vaagheid en omvangrijkheid eveneens voorkomende fouten bij het weergeven van de doelstelling. De onderzoeker slaagt er soms niet in de doelstelling to the point te formuleren. Hij beschrijft dan in vage en globale bewoordingen wat het doel is van zijn studie. Bijvoorbeeld: In deze literatuurstudie stellen we ons tot doel de literatuur rond geweld en de eventuele effecten ervan te verwerken. Een dergelijke doelstelling maakt het moeilijk om een inhoudelijk goed gestructureerde literatuurstudie naar het onderzoeksonderwerp op te zetten. Ten slotte is het ook nog van belang om in de doelstelling niet té ambitieus te zijn. Meestal wordt de onderzoeker beperkt in tijd en middelen. Daar dient rekening mee te worden gehouden bij het opmaken van de doelstelling. De onderzoeker legt dus best enig realisme aan de dag. Bovenstaande voorbeelden en vaak optredende fouten tonen aan dat het opstellen van een doelstelling geen gemakkelijke opdracht is. De onderzoeker dient dan ook de nodige tijd en aandacht aan het uitschrijven van de doelstelling te spenderen. Een goede doelstelling ziet er als volgt uit: 151

8 lezen en schrijven in de comm2015_opmaak 1 27/01/15 14:17 Pagina 152 L e z e n e n s c h r i j v e n i n d e c o m m u n i c a t i e w e t e n s c h a p p e n Voorbeeld De laatste jaren zien we dat naar aanleiding van een aantal tragische schietpartijen in binnen- en buitenland de discussie over media en geweld terug bovenaan de agenda staat. De moordenaars hebben immers veelal één ding gemeen: ze zijn fervente spelers van gewelddadige videogames. Niettegenstaande het debat over geweld in de media al lang wordt gevoerd, is het pas de laatste jaren dat de focus op ICT s en videogames is komen te liggen. De kennis over geweld in videogames en de mogelijke effecten van dit geweld op individuen is met andere woorden bijna onontgonnen terrein. Aan de hand van een literatuurstudie willen we dan ook nagaan in welke mate en hoe geweld in videogames bepaalde effecten genereert De vraagstelling De vraagstelling bouwt verder op de doelstelling. Met de vraagstelling wordt de doelstelling immers geconcretiseerd aan de hand van heel gerichte vragen. Meestal wordt geopteerd voor één centrale vraag (eventueel kunnen er zelfs een paar centrale vragen worden opgesteld) die dan in deelvragen wordt uitgesplitst. Elke deelvraag draagt bij aan het formuleren van een antwoord op de centrale vraag. Indien de vraagstelling ontbreekt, mist de gehele probleemstelling focus en wordt het voor de onderzoeker moeilijk om een goed gestructureerde paper neer te pennen. De onderzoeker dient er ook voor te zorgen dat de kloof tussen de (centrale) vragen en de doelstelling niet te groot is. Logischerwijs vloeit de vraagstelling voort uit de doelstelling, al blijkt dit in sommige studies wel een pijnpunt. Ook de deelvragen dienen goed afgestemd te zijn op de centrale vraag. Van de onderzoeker wordt verwacht dat hij steeds voor ogen houdt dat de deelvragen moeten helpen een antwoord te construeren op dat de centrale vraag en de centrale vraag aansluit bij de doelstelling. De onderzoeker kan bij het opmaken van de vraagstelling opteren voor open of gesloten vragen. Open vragen beginnen met een vragend voornaamwoord en hebben een uitgebreid aantal antwoordmogelijkheden. Een voorbeeld is welke factoren spelen een rol bij het al dan niet waarnemen van een verband tussen geweld in videogames en agressief gedrag?. Gesloten vragen beginnen met een werkwoord en 152

9 lezen en schrijven in de comm2015_opmaak 1 27/01/15 14:17 Pagina 153 H o o f d s t u k 9 : H e t s c h r i j v e n v a n e e n p r o b l e e m s t e l l i n g kunnen enkel bevestigend of ontkennend (ja/nee) worden beantwoord. Een voorbeeld hier is speelt het soort geweld dat in de media aan bod komt een rol in het vertonen van individueel agressief gedrag?. Het is niet zo dat de ene vraagstelling de voorkeur geniet op de andere. Indien de onderzoeker echter ook hypotheses wenst te formuleren, is een gesloten vraag adequater. Een gesloten vraag is immers een verkapte hypothese (Verschuren, 1994, p. 60). Voortbouwend op het voorbeeld zou volgende hypothese kunnen worden verwoord: het soort geweld dat in de media aan bod komt speelt een rol in het vertonen van individueel agressief gedrag. Voorbeeld De centrale vraag in onze literatuurstudie is of uit de wetenschappelijke literatuur blijkt dat er een verband bestaat tussen het aan bod komen van geweld in videogames en het vertonen van individueel asociaal en agressief gedrag. Om deze vraag te kunnen beantwoorden onderzoeken we volgende deelvragen: Welke rol speelt het karakter van individuen in het al dan niet vaststellen van een verband? Spelen de ouders, vrienden, peers een rol in het vaststellen van een verband? Speelt het soort geweld een rol? Speelt het aantal uren blootstelling aan geweld in videogames een rol? Welke andere factoren kunnen worden geïdentificeerd als bepalend voor het al dan niet vaststellen van een verband? Uit bovenstaande vraagstelling kan worden afgeleid dat we vermoeden dat het karakter van individuen, de rol van ouders, vrienden en peers, het soort geweld, het aantal uren blootstelling aan geweld in videogames en eventueel nog andere factoren van invloed zijn op het al dan niet waarnemen van een effect van geweld in games op het gedrag van individuen. Het is nu enkel nog een kwestie van de relevante literatuur hieromtrent op te zoeken. Doordat we echter een heel gerichte en specifieke doel- en vraagstelling hebben opgesteld, zal de zoektocht naar bronnen die een antwoord op de probleemstelling kunnen onderbouwen, vlot verlopen. Het voordeel van de specifieke probleemstelling is immers dat we vrij vlug gepast studiemateriaal van andere bronnen kunnen onderscheiden (zie ook hoofdstuk 3). Het heeft bijvoorbeeld geen zin om studies te selecteren die de focus 153

10 lezen en schrijven in de comm2015_opmaak 1 27/01/15 14:17 Pagina 154 L e z e n e n s c h r i j v e n i n d e c o m m u n i c a t i e w e t e n s c h a p p e n op de representatie van geweld hebben gelegd indien zij daarnaast niet de link hebben gemaakt met de eventuele effecten van die representatie. 154