VETserieus.nl. tijdens. en waar. tijdens

Transcriptie

1

2 Beste Student, De documentenn op VETserieus.nl zijn alleen bedoeld als ondersteuning bij het studeren. De samenvattingen worden nagekeke en door studenten tijdens het volgen van de lessen en waar nodig aangepast. Dit project heeft als doel foutloze samenvattingenn te bieden die met hun tijd meegaan, ondanks dit streven is er altijd een kans dat er fouten in de documenten staan. Mocht je tijdens het lezen van de samenvatting fouten vinden kun je dat doorgeven via de contactpagina op de site of direct een mail sturen naar De student is verantwoordelijk voor zijn of haar leermethode en voor het uiteindelijke resultaat. Allemaal veel succes met de voorbereidingen!! Hartelijke groet, VETserieus.nl 1

3 Samenvatting Voortplanting Thema 1Anatomie Hoorcollege 1: inleiding Voortplanting gaat in het wild zeer efficiënt, omdat dan de mannelijke dieren energie overhouden voor de competitie met anderee mannetjes. Toch zijn er meerdere redenen om in te grijpen bij de voortplanting, niet alleen om het te bevorderen maar ook voor anticonceptie. Andere redenen zijn bedreigde diersoorten, fokken, economischee factoren, hobby en onze eigen huisdieren. Het doel is te zorgen dat alles optimaal verloopt. Wanneer diersoorten bedreigd zijn neemt over het algemeen de inteelt toe, en dat is een reden om kunstmatig in te grijpen. Onder deze vormen van fertiliteitsbegeleiding valt de selectie van ouderdieren op bepaalde factoren, veiligheid voor mens en dier, verminderd risico op overdracht van besmettelijkee ziekten en transport (sperma transporteert beter dan het hele dier). De cyclus wordt aangestuurd door verschillende hormonen. Testosteron en oestradiol spelen een belangrijke rol bij seksueel gedrag en bij mannen bij agressie. Ook tijdens de dracht spelen hormonen een belangrijke rol, en progesteron speelt bij alle dieren een belangrijke rol in het behouden van de dracht. Hormonen (ecg bijvoorbeeld bij het paard) ook gebruikt om te bepalen of het dier drachtig is. Of een dier bronstig is kun je te weten komen door verschillende onderzoekstechnieken: rectalee palpatie, echo, schouwen, of naar het gedrag van de dieren zelf kijken (bijv. springen van koeien). Bron: HC1 Voortplanting, Tom Stout, UUU Placentae verschillen erg per diersoort. Bijvoorbeeld bij het paard is de placentaa over de hele oppervlakte van de baarmoeder verspreid. Bij het rund is dit niet zo, evenals bij gezelschapsdieren, waar het uitwisselingsoppervlak tussen moeder en jong veel kleiner is. Een merrie kan geen tweeling dragen, de veulens komen dan ruimte tekort en zullen waarschijnlijk beiden sterven. Het is als dierenarts belangrijk tijdig in te grijpen bij tweelingdracht. 2

4 Hoorcollege 2: het vrouwelijke geslachtsapparaat Een gonade is het geslachtsorgaan waarin de gameten gevormd worden. Hiermee wordt bij een mannetje de testes bedoeld en bij een vrouwtje de ovaria. Bij een embryo kun je vanaf week 4 de drie kiemlagen onderscheiden. De gonaden ontstaan uit het intermediair mesoderm, dat zich lateraal aan de somieten bevindt. Het intermediair mesoderm zwelt hiervoor op. De primordiale kiemcellen uit de ectoderme dooierzak migreren richting de genitale lijst en initiëren deze ontwikkeling. Het urinewegstelsel en de gonades ontwikkelen zich tegelijk, dus ook het nierstelsel valt hieronder. Het nierstelsel wordt in 3 fasen aangelegd: pronefros, mesonefros (tott 10 weken) en de ontwikkeling van de uiteindelijke nier, metanefros, welke uit het achterste deel van de ductus mesonefricu s ontstaat. Bron: Fig. 5 5, Dyce Textbook of Veterinary Anatomy, 4th edition 3

5 Bron: Larsen, 2001 Naast de ductus mesonefricus ontstaat vlakbij de gonade ook een ductus paramesonefricus. Tot het punt dat de geslachtsdifferentiatie tot stand komt blijven beiden ducten aanwezig. De primordiale kiemcellen migreren naar de presumptieve gonaden en initiëren daar delingen van het coelomisch epitheel, welke dan gaan opzwellen. Dit vormt de genitale lijst met daarbinnen de primitieve seksestrengen. De geslachtsdifferentiatie vindt pas plaats na 6 weken, zowel voor de interne als externe genitalia. De bepaling of de foetus mannelijk of vrouwelijk is komt door het SRYgen.Bij mannen is deze wel aanwezig, bij vrouwen niet. De ductus mesonefricus wordt ook wel de Buis van Wolff genoemd. De ductus paramesonefricus ook wel debuis van Müller. Bij vrouwen vormt de buis van Müller de interne genitaliën, bij mannen gaat deze in regressie onder invloed van Anti Muller hormoon, geproduceerd in de Sertolicellen. Bij mannen is dit juist andersom en zorgt de buis van Wolff voor de vorming van de interne genitaliën. De primaire seksestrengen gaan bij mannen over in de testesstrengen die een verbinding maken met de uiteindelijke zaadleider uit het mesonefros. Bij vrouwen degenereren de testesstrengen, samen met de buis van Wolff en vormt de buis van Müller de eileiders. Deze staan niet in direct contact met het ovarium, er vindt dus echt een eisprong plaats. De beide ducti paramesonefrici maken contact met de cloaca waardoor een verdikking ontstaat, wat een fusie geeft tussen de twee ducten, waardoor een lumen ontstaat. Dit wordt uiteindelijk de uterus. Pas later sterven ook de cellen van het hymen (maagdenvlies), waardoor er een opening ontstaat. Anders dan bij mensen eindigt de urinebuis bij de meeste dieren in de vagina. De ontwikkeling van de externe genitaliën van de vrouw gebeurt aan de externe vouwen van de cloaca met daartussen een cloacaal membraan. Boven deze vouwen vinden we een tuberculum genitalis,dat later de clitoris zal vormen. Vanaf twaalf weken noemen we de cloaca vouwen de urogenitaal vouwen en membraan en wordt de anus door het perineum van de vagina gescheiden. Een genitale zwelling vormt de buitenste schaamlippen (labia major) En de genitaal vouwen de binnenste (labia minor). Bron: Dyce,

6 Er is communicatie tussen de eicel en granulosa cellen via transzonale projecties, deze gaan door de zona pellucida heen. Hier komt onder andere FSH uit, dat ervoor zorgt dat de cellen kunnen delen en overleven. Oestrogeen wordt geproduceerdd uit testosteron, dit laatste is afkomstig van de theca cellen, de granulosa cellen maken er oestrogeen van. De baarmoeder bestaat uit cornua (hoornen), een corpus (baarmoederlichaam) en een cervix (baarmoederhals) en kan verschillen tussen diersoorten. Bron: HC voortplanting UU De baarmoeder is opgehangen aan verschillende banden die samen het ligamentum latum worden genoemd. Een belangrijke functie van de cervix is het afsluiten tijdens de dracht, met een slijmprop, dat de kans op infecties aanzienlijk verkleint. Ook zonder dracht is de uterus functionerend als een endocrienn orgaan. Zolang het corpus luteum nog aanwezig is, wordt er namelijk progesteron geproduceerd dat een nieuwe eisprong tegen gaat. Pas als er met behulp van PGF2 α uit het endometrium luteolyse plaatsvindt kan er weer een eisprong zijn. Om dit snel te bewerkstelligen is er een countercurrent systeem tussen ovarium en uterus. Hierdoor kan het PGF2 α uit de uterus weer naar het ovarium zonder uitverdunning in de rest van de circulatie. Dit systeem werkt alleen zo bij herkauwers. Bij niet herkauwers gaat het via de grote circulatie. Bron: Senger, 2003 Vanuit het ovarium doorloopt het eitje een aantal structuren: infundibulum (trechter voor ontvangst eicel) ampulla (bevruchtingsplaats) isthmus (ontwikkeling tot blastula) uterus. In het eerste deel van deze tractus vinden we ook cilia om de eitjes voorwaarts te transporteren. Overal in de hele tractus vinden we bovendien een spierlaag, een mucosa en een submucosa. Helemaal aan het einde van de tractus vinden we een aantal structuren die nog van belang zijn bij de voortplanting: Vagina (schede; geboortekanaal/copulatieorgaan) 5

7 Vestibulum vaginae (deel vagina vanaf uitmonding urethra; klieren; zwelweefsel) Vulva (uitmonding urogenitale tractus omgeven door labia pudendi) Bij de geboorte zijn alle eicellen (in de vorm van primordiale follikels) aangelegd die gevormd zijn uit de primaire geslachtscellen, en allemaal in de profase van de meiose. In het ovarium vormen deze zich om tot echt follikel met daarin een eicel, en dan pas wordt er verder gegaan met de folliculogenese. Tot aan de pubertijd vind je tot maximaal het stadium van een secundair follikel. In het ovarium vind je de follikels aan de buitenzijde, de binnenzijde is voornamelijk bindweefsel (behalve paard). Binnen een ovarium van een cyclisch dier kun je verschillende follikel typen terug vinden. Een kenmerk van een primordiale follikel is dat er 1laag cellen omheen ligt. Wanneer deze gaat groeien verandert de cellaag van afgeplat naar kubisch. Wanneer de cellaag eromheen tot 3 4 lagen dik is noemen we het een secundair follikel. Wanneer de holtes zich tussen deze cellen vullen met vocht wordt het een vroeg antrale follikel, dat overgaat in een antraal follikel. Atretische follikels hebben kernen van granulosa cellen die gecondenseerd zijn, en deze follikels overleven de hele cyclus niet. Voor de precieze uitleg hiervan bekijk Senger blz Met multilaminaire follikels worden diegene bedoeld met meerdere lagen aan granulosa cellen met een hoge proliferatieve activiteit. Tussen de G cellen vinden we gapjunctions. Buiten de granulosacellen liggen de theca cellen die onder andere de aanleg van bloedvaatjes rond de follikel verzorgen. Binnen in groeit de oöcyt die via transzonale projecties met de granulosacellen kan communiceren en voeding kan ontvangen. In de granulosalaag van de follikels vinden we de FSH receptoren, de LH receptoren liggen in de theca laag. Bron: Senger fig

8 Werkcollege 1: anatomie van het vrouwelijk voortplantingsapparaat De vrouwelijke gonaden bij zoogdieren ontstaan uit het intermediair mesoderm. Bij de verdere uitgroei van de gonaden en met name bij de vorming van ovariële follikels speelt de oernier een belangrijke rol. Het afvoersysteem van de ovaria ontstaat uit de ductus paramesonefricus en de sinus urogenitalis. Rond de urogenitale opening ontstaan een tweetal (uro)genitale plooien en een tuberculum genitale. In vrouwelijke dieren vormt het tuberculum genitale de clitoris en ontwikkelen zich de genitale plooien tot de (kleine) schaamlippen (labia pudendi vulvae). De gonaden hebben een tweeledige functie: de vorming van geslachtshormonen en van geslachtscellen. In de ovaria worden vrouwelijke geslachtshormonen gevormd in follikels bestaande uit een eicel, een granulosa en een thecalaag en corpora lutea. De vorming vanvrouwelijke geslachtshormonen vindt in de granulosa plaats, terwijl de precursors van deze hormonen in de theca worden gesynthetiseerd. De oorspronkelijk zeer kleine follikels groeien sterk uit door celdelingen en celdifferentiatie in granulosa en theca en holtevorming in de granulosa. Wanneer het follikel een bepaalde grootte bereikt heeft, kan bij aanwezigheid van de LH piek ovulatie plaatsvinden, waarbij de eicel vrijkomt en afgevoerd wordt naar de tuba. Na ovulatie ontwikkelt het follikel zich tot een corpus luteum waarin progesteron en oxytocine wordt geproduceerd. In de tuba kan bevruchting plaats vinden, waarna na enige tijd het embryo verplaatst wordt naar de uterus en zich kan innestelen in de baarmoederwand. Wanneer de ontwikkeling van de vrucht voltooid is, wordt het embryo verplaatst naar de distalere delen van het geslachtsapparaat en vervolgens naar buiten toe. Bron: studiewijzer voortplanting , UU Bij het vrouwelijk dier verdwijnt de ductus mesonefricus en de ductus paramesonefricus wordt de eileider. In het linkerplaatje kun je al zien dat het een vrouwtje wordt, omdat de ductus mesonefricus al in regressie gaat. Bij het mannetje gaat juist de ductus paramesonefricus in regressie. De aanleg is in principe gelijk. Bij het mannelijk dier blijft de ductus mesonefricus wel bestaan, maar functioneert eerst alleen als afvoerbuis. Later gaat ook deze bij het mannetje over in de ductus deferens en wordt later eerst de bijbal en dan de zaadleider. De corticale sexcords vormen onder invloed van primordiale kiemcellen een zwelling, welke afhankelijk van de hormonale basis het ovarium of de testes vormen. Hierbij zijn drie soorten cellen betrokken, naast de primordiale cellen ook coeloom cellen. 7

9 Bron: McGeady fig Bij dit proces zijn genexpressiefactoren betrokken, welke bepalen wat het geslacht wordt. Hier is met name SRY betrokken, als deze aanwezig is wordt de foetus een mannetje. Er zijn ook een aantal andere factoren bij betrokken, bijvoorbeeld noodzakelijk voor de ontwikkeling van een goed ovarium. Deze factoren hoef je niet te weten, maar het belangrijskte e is dat je weet dat zowel man als vrouw op dezelfde wijze beginnen. Bij kunstmatige inseminatie verschilt de lengte en vorm van de inseminatiepipet. Zo zien we bij het varken bijvoorbeeld een kurkentrekker vorm, omdat de cervix ook deze vorm heeft. Een cervix hoort normaal dicht te zijn om infecties te voorkomen. Dit kan op twee verschillende manieren: 1. Een hele nauwe dichte cervix maken met extra beschermingsrichels (varken en rund) of 2. Met een slijmprop. Bij het rund zitten de richels echter tegen elkaar aan waardoor je ertussen door wel een recht kanaal hebt. Bij het varken heb je deze richels ook maar een beetje in elkaar, hierdoor moet je eigenlijk een beetje slalommen de cervix in. Een kurkentrekkervorm (evenals de penis van een beer) is hierdoor nodig om naar binnen te komen met een nseminatieapparaat. Tijdens de paring moet de beer dus ook in de cervix binnen dringen (anders dan andere diersoorten). Een merrie moet op het optimale moment gedekt worden. Hiertoe worden de ovaria, uterus en cervix gepalpeerd en echografisch gescand. Met dit onderzoek kunnen niet alle typen follikels worden herkend; wel met histologisch onderzoek. Bij een normaal dier liggen de follikelcellen in de cortex van het ovarium, dus aan de buitenzijde. Als een dier klaar is om te insemineren voel je in het ovarium een bolletjee gevuld met vloeistof (waarbij het vloeistof een onderscheid maakt tussen een rijp follikel (wel) en een corpus luteum (niet)) welke met vocht een beetje beweegbaar is. Bij een merrie (als enige) is een follikel niet goed te voelen, er is namelijk sprake van een ovulatiefossa (groeve) waar de follikels in opgenomen zijn en dus veel minder goed palpeerbaar zijn. Na training kun je wel het verschil voelen, maar een echte bol gevuld met vocht zul je niet voelen, het follikel zit namelijk meer in het merg dan de cortex. Het voordeel van deze vorm is dat de ovulatie altijd in de groeve plaatsvindt. Hierdoor wordt het eitjee na ovulatie bijna 100% zeker opgevangen in de eileider, terwijl dit bij andere dieren wel eens mis gaat. Bij de hond is ter bescherming hierdoor een bursaovarica (zakje om het ovarium heen) om de eileider gebouwd, maar bij een kat gaat het bijvoorbeeld wel eens mis. Een eicel in de buikholte wordt gewoon geresorbeerd. Een histologische beschrijving van elk type follikel; 1. Primordiaal: een klein follikel, met een enkele cellaag van plat epitheel. 2. Primaire follikel; nog steeds een eencellige laag, maar kubisch geworden. 8

10 3. Secundair follikel: er zijn meerdere lagen van kubisch epitheel, en in een verder stadium maken we onderscheid tussen de verschillende cellagen (theca/granulosa) 4. Tertiair follikel: er komt langzaam aan vocht in het follikel en op het moment dat je vochtuittreding ziet spreek je van een tertiar follikel. Op dit moment kun je ook spreken van een pre ovulatoir follikel, het moment van dekking. Bij een teef en poes spreken we vaak van sterilisatie hoewel dit niet correct is, omdat bij een sterilisatie alleen de eileiders afgebonden worden. Bij een teef en poes worden echter de ovaria, of ovaria en uterus, als geheel verwijderd, en is het dus een ovari (hyster)ëctomie, of een castratie. Bron: HC Voortplanting , UU Tijdens de ontwikkeling gaat de mesonefros in regressie en ontwikkelen de genitale vouwentot het ligamentum latum (brede ligament). Dit is het ligament dat eigenlijk uit alle ophangbanden bestaat. Mesovarium: ophangband van het ovarium Mesosalpynx:ophangband van de eileiders Mesometrium: ophangband van de uterus Twee andere ligamenten zijn het ligamentum suspensorium (bandje tussen ovarium en laatste rib aan de dorsale zijde) en het ligamentum propium ovarii (tussen ovarium en top van uterushoorn). Bij een ovariectomie heb je als dierenarts het meeste last van het ligamentum suspensorium, deze bepaalt namelijk hoever de ovaria uit het dier gehaald kunnen worden voor de operatie. Hoe langer het ligament, hoe makkelijker dus. Bij de hond haal je dit bandje in principe altijd door, bij de kat niet omdat hier het ligament heel los is. Van het ligamentum propium kun je ook last krijgen wanneer je alleen het ovarium wilt verwijderen maar de uterus niet. Dan moet je hem dus doorknippen. Bij honden is na meerdere loopsheden de uterus wel eens afwijkend, bij katten kun je hem in principe altijd laten zitten. In geval van een pyometra wordt een ovariohysterectomie uitgevoerd. Bij de bursa ovarica (zakje om ovarium heen) zie je dan een lokale peritonitis. Door de pyometra kun je bij de opening van de bursa ovarica of de eileider ook een beetje pus vinden en dus een peritonitis. Het is dus niet gezegd dat hier per se de uterus gescheurd moet zijn. Een hond is (anders dan een paard) niet zo heel gevoelig voor een peritonitis. Tijdens een ovariëctomie moet je ook bloedvaten afbinden: arteria vena overica (direct van de aorta) in het mesovarium en arteria uterina (in het mesometrium). Tussen de arteria uterina en de arteria ovarica is er contact. De uterus van de zeug heeft hele lange hoorns, en die van het rund slechts kort, dat heeft te maken met het aantal nakomelingen. Bij het paard zijn de hoorns niet zozeer heel kort, maar de Bron: Syllabus Voortplanting , UU 9

11 gemeenschappelijke uterus ruimte is wel groter. Hierdoor komt een veulen makkelijker dwars te liggen. Om de uterus te onderzoeken op bijvoorbeeld dracht kun je bij het rund voelen en echoën. Bij het varken kun je transabdominaal een echo maken. Bij het varken worden baarmoedercontracties verondersteld een bijdrage te leveren aan het transport van sperma. Tijdens een dekking wordt het sperma direct in de uterus gebracht. Deze contracties zijn essentieel door de lange hoorns, het sperma moet helemaal naar de ampulla. Bovendien moet het sperma omhoog (net als paard), dus tegen de zwaartekracht in en ondersteuning is dan handig. Bij het rund ligt alles ventraal dus dan hoeft het niet. Practicum 1: het vrouwelijke geslachtsorgaan Macroscopie: Herkauwers hebben op de placenta vele karunkels, verdikkingen op plaatsen van de uterus wand waar geen afvoergangen of klieren voorkomen. Het is een celrijke dikke laag bindweefsel direct onder het epitheel met zeer veel bloedvaatjes. De functie van karunkels is de vorming van de maternale kant van de placenta. In de uterus vinden we zoals gezegd ook veel klieren, welke o.a. de mestruatiecyclus kunnen beïnvloeden. Eén van deze stoffen is PGF2 α. Jonge dieren hebben aan de binnenzijde van de vagina nauwelijks plooien. Dat verandert drastisch tijdens de loopsheid. Bij het rund vinden we vestibulumklieren in de vagina. Vliezen en ligamenten De craniale bevestiging van het hele systeem is het ligamentum suspensorium ovarii bij het vrouwelijke dier. Naar caudaal volgt dan de bevestiging van het ovarium aan de uterus, het ligamentum proprium ovarii dat naar caudaal vervolgd kan worden in het ligamentum teres uteri dat aansluit bij de buikwand ter hoogte van de liesring. (Bij de teef is ook een processus vaginalis aanwezig waarin het lig teres doorloopt. Hierdoor komt bij de teef ook een liesbreuk voor.) De ligamenten zijn stevige bindweefselstrengen. Het ovarium, de eileider en de uterus zijn ook door het ligamentum latum opgehangen aan de lichaamswand. Ligamentum latum = mesovarium + mesosalpynx + mesometrium De mesosalpinx is een zijplooi van het mesovarium die zich in meer of mindere mate om het ovarium heen uitstrekt en zo de bursa ovarica vormt. Bij het rund liggen de uterushoorns in de vorm van een spiraal naar ventraal. De plaats waar de beide hoorns elkaar raken wordt overspannen door het ligamentum intercornuale dat een belangrijk markering is bij het rectale onderzoek van de geslachtsorganen. Vascularisatie In het mesovarium loopt de a. ovarica en de v. ovarica die naar het ovarium en het craniale deel van de uterus lopen. In het mesometrium loopt de a. uterina. De a uterina takt bij de vleeseters af van de a vaginalis in het bekken. Bij de herkauwers takt de a uterina van de a umbilicalis en bij het paard van de a iliaca externa. Kennis van het verloop van deze arterieën is belangrijk bij castraties en sterilisaties. Microscopie: Bij de geit is het mogelijk om onderscheid te maken tussen geluteïniseerde granulosa cellen en geluteïniseerde theca interna cellen. De granulosaluteïne cellen zijn groot en bolvormig, terwijl de theca luteïne cellen kleiner zijn en veelal donkerder aankleuren. De luteïne cellen produceren progesteron dat ervoor zorgt dat er geen nieuwe ovulatie kan plaatsvinden en/of dat de zwangerschap in stand blijft. De wand van de uterus is opgebouwd uit 3 lagen: perimetrium, myometrium en endometrium. Het perimetrium is identiek aan de tunica serosa welke alle organen in de buikholte bekleedt. Het 10

12 myometrium (tunica muscularis) bestaat uit twee lagen glad spierweefsel; een dikke inwendige circulaire laag en een dunnere uitwendige longitudinale laag. Tussen beide lagen ligt een laag bindweefsel met veel bloedvaten; het stratum vasculare. Het endometrium (tunica mucosa) bestaat uit epitheel (mucosa) met de daaronder liggende bindweefsellagen (tunica submucosa). Het onderliggende bindweefsel (tunica submucosa) kan verdeeld worden in een direct onder het epitheel gelegen stratum compactum gevolgd door een laag celarm losmazig bindweefsel, het stratum spongiosum. Vooral in de afvoergang dragen de cellen duidelijk herkenbare ciliën. Ook het oppervlakteepitheelvan het endometrium draagt trilharen. (zie plaatje practicum studiewijzer) Pathologie: Twee casuïstieken. Casus 1: Duitse herder teef, gedurende 3 weken slijmerige uitvloeiing en vage ziekteverschijnselen, al jaren behandeld met prikpil. Een hoog progesteron gehalte kan naast door anticonceptiemiddelen ook komen dus een tumor van het ovarium of een persisterend corpus luteum. De effecten van progesteron zijn een zwelling van de epitheellaag waarbij de cellen groter, meer en onregelmatiger worden. Progesteron heeft bovendien een immunosupressieve werking (iets dat ook tijdens de oestrus optreedt). Een tweede probleem dat ontstaat, is een te hoog gehalte aan groeihormoon als gevolg van teveel progesteron waardoor acromegalie kan ontstaan. Een bijwerking van een te hoog GH is weer een insulineresistentie met diabetes als gevolg. Macroscopisch zien we bij deze hond veel cystes in de baarmoeder, een cysteuze endometrioum hyperplasie. Dit is in de coupe ook terug te vinden, met veel cysteuze verwijdingen, onregelmatig epitheel, slijmerige inhoud. Er is geen sprake van een ontstekingsbeeld. Casus 2: Boxer teef van 9 jaar, sinds 5 maanden PU/PD, geen vaginale uitvloeiing, wel een onregelmatig vergrote uterus. De hond heeft geen jongen gehad of anticonceptie. We denken hierbij aan pyometra, waarbij de PU/PD kan ontstaan door toxines die de nieren aantasten. In de coupe zien we dat het epitheel weg is en deels necrotisch. Bovendien zien we veel ontstekingscellen, vooral neutrofielen, dus we spreken van een purulente ontsteking. Klinische diagnostiek: Je begint met inspectie en palpatie (oppervlakkig en diep). Tijdens de palpatie van de uterus en de ovaria maak je een zigzaggende beweging van voor naar achter en boven naar beneden. Bij een teef hoor je in principe niets te kunnen voelen. Vervolgens inspecteer je de vulva, zowel de mucosa als de fossa clitoridis. Hierbij let je op allerlei aspecten en in het bijzonder de uitvloeiing. Als je vervolgens inwendig onderzoek wilt doen en de mogelijkheid om bacteriologisch onderzoek te behouden zul je allereerst een swab moeten nemen van de vagina. Hetzelfde geldt voor een uitstrijkje op een glaasje. Hierna kun je respectievelijk de vaginoscopie en een touché doen, waarbij je let op het dorsaal blijven in verband met de gevoelige clitoris ventraal. Bij een reu begin je ook met inspectie en palpatie van de voorhuid en penis. Vervolgens dien je de penis uit te schachten om de bulbus en de mucosa te kunnen beoordelen. Ook het scrotum en de inhoud wordt beoordeeld, en je eindigt met een rectaal touché voor de prostaat beoordeling. Toevoegingen uit Senger H2, vergeet nooit de plaatjes te bekijken De lagen van de reproductie tractus lijken veel op die van de darm en bestaan uit van binnen naar buiten: 1. Serosa: enkele laag cellen dat de tarctus bedekt. In de uterus noemen we dit deel ook wel het perimetrium dat continu is met het peritoneum en de serosa laag van de mesosalpinx. 2. Muscularis: een dubbele laag met de buitenste longitudinaal en binnenin circulair. Deze kunnen contraheren en voortstuwen. Deze wordt ook wel samen het myometrium in de 11

13 uterus genoemd, welke onder invloed van oestrageen hoog tonisch is en onder invloed van progesteron lage motiliteit heeft. 3. Submucosa: bevat de bloedvaten, lymfevaten en zenuwen. Het bestaat met name uit bindweefsel. De uterusklieren ontwikkelen zich in de mucosa maar dringen later door tot in de submucosa. Deze produceren stoffen die de overleving en de functie van een nog niet geïmplanteerd embryo verzorgen. De secretie van de uterus klieren verandert onder invloed van het cyclus stadium. 4. Mucosa; laag van epitheel, met verschillende functies afhankelijk van de lokatie in de tractus. De submucosa en de mucosa wordt in de uterus ook wel het endometrium genoemd. De mucosa in de uterus is belangrijk bij de afscheiding van materialen die goed zijn voor sperma en het embryo. Het endometrium bevat bovendien ook veel vouwen en karunkels (alleen bij herkauwers) welke beiden bijdragen aan de vorming van de placenta door rijkelijke doorbloeding (karunkel) of oppervlakte vergroting (vouwen). Op een zeker moment in de cyclus produceert het endometrium prostaglandine F2 alpha wat een luteolyse veroorzaakt. Er zijn meerdere typen van follikels binnen het ovarium te vinden, allemaal op hetzelfde moment. Primordiale follikels: microscopisch klein, te vinden in de cortex en de oöcyt is omgeven door een enkele laag cellen. Primaire follikel: is een iets verder stadium maar nog steeds klein en omgeven door een enkele laag kubische cellen. Deze en bovenstaande zijn al voor in een levenslange voorraad bij de geboorte aanwezig. Secundaire follikel: deze is nog steeds microscopisch klein maar heeft een dubbele of meerlagige epitheellaag om het eitje heen. Er is nog geen antrum (holte) gevormd tussen de oöcyt en de epitheellaag. De oöcyt wordt wel omgeven door een dikke doorzichtige laag: zona pellucida. Antraal follikel: wordt gekenmerkt door een met folliculaire vloeistof gevulde holte, het antrum. Soms wordt dit follikel ook wel een tertiair follikel genoemd wanneer deze nog niet tot uiteindelijke grootte is uitgegroeid. Deze follikels bestaan inmiddels uit 3 verschillende lagen; o Theca externa: losmazig bindweefsel dat het follikel ondersteunt. o Theca interna: productie van androgenen onder de invloed van LH. In het bijzonder o testosteron. Granulosa cellaag: zijn verantwoordelijk voor de groei van de oöcyt en produceren onder invloed van FSH oestradiol uit testosteron. Bovendien kunnen ze ook inhibine en folliculaire vloeistof maken. Corpus luteum: na de eisprong verandert het follikel via een corpus hemorraghicum in een geel lichaam. De cellen van de granulosa laag en de theca interna gaan luteïniseren en worden zo een CL. Deze produceert progesteron wat essentieel is voor het behoud van een zwangerschap. De eileider bestaat uit een infundibulum (opvang plek voor ei na ovulatie) welke fimbriae bevat, een ostium dat de opening tussen ampulla en infundibulum is, ampulla (plaats van bevruchting) en een isthmus (welke de eileider met de uterus verbindt en smaller is dan de andere delen). Het gladde spierweefsel in de tractus zorgt ervoor dat de oöcyt richting de uterus gaat. Na bevruchting blijft de nieuwe gevormde zygote een aantal dagen in de eileider om kans te geven de uterus weer schoon te maken na de bevruchting. Bij de koe zou de uterutuberaal junctie (tussen eileider en uterus) een knik vormen onder invloed van oestradiol en zo een rol bij dit proces spelen. 12

14 De cervix vormt bij sommige dieren een barrière tegen sperma (ooi, koe, teef en poes) maar niet bij allemaal (merrie, zeug). Wel vormt het een isolatie tegen de buitenwereld bij zwangerschap door het vormen van een slijmprop. In de koe, merrie en teef gaat de cervix iets de vagina in en vormt daar een crypte, de fornix vagina. Richting de caudale delen verandert het cellulaire gedeelte van de vagina, omdat deze embryologisch van andere delen afstammen. Het craniale deel is afkomstig van de paramesonefros, terwijl het caudale deel afstamt van een ingevagineerd deel van de urogenitaal sinus. Het craniale deel heeft hoge secretoire activiteit en bestaat uit columnair epitheel. Het caudale deel heeft afgeplat gestratificeerd epitheel. Het caudale deel noemen we ook de het vestibulum. In dit deel kun je met nauwkeurige sectie ook overblijfselen van de Wolffian duct aantreffen, de Gartnerse ducten. Deze hebben overigens geen functie meer. Het ventrale deel van de vestibulum bevat de citoriale fossa en daarninnen de clitoris. In de submucosa van het vestibulum vinden we de vestibulaire klieren, welke gedurende de oestrus een muceuze afscheiding uitscheiden. De vulva is het externe deel van de genitaaltractus van de vrouw. Aanvullingen vanuit de studiewijzer, anatomie teef en poes Het ovarium is bij de teef geheel en bij de poes gedeeltelijk bedekt door een laterale zijplooi (mesosalpinx) van het mesovarium. Beide vliezen omsluiten een holte, de bursa ovarica, waarin het ovarium ligt. De ophangband van het ovarium, het mesovarium, waarin in craniale richting het stevige ligamentum suspensorium verloopt, vormt samen met het mesometrium het ligamentum latum. Deze ligamenta, en dus ook de wand van de bursa ovarica bevatten bij de teef meestal veel vet. Tussen ovarium en uterushoorn verloopt het ligamentum ovarii proprium. Vanaf de punt van de uterushoorn verloopt in de vrije rand van de laterale zijplooi van het mesometrium een bindweefselstreng, het ligamentum teres uteri, in de richting van het lieskanaal (bij de teef loopt deze streng door het lieskanaal tot in de processus vaginalis). Gedurende de eerste dagen van de folliculaire fase zullen met het blote oog nauwelijks follikels op de ovaria zijn waar te nemen. In de tweede helft van de folliculaire fase nemen ze echter snel in omvang toe om in de oestrus te ovuleren. De ovulatie van de oöcyten zal in het algemeen binnen 24 uur plaatsvinden. Na de ovulatie ontwikkelen zich de corpora lutea, die bij de hond lang, dagen, blijven bestaan. De circa 8 cm lange, erg gekronkeld verlopende tuba ligt bij de teef voor een groot deel in de wand van de veel vet bevattende bursa. De uterushoornen zijn in de anoestrus plat en dun (enkele mm s dik) en voelen zacht aan. Door de secretie van oestrogenen vlak voor het begin van de loopsheid zal de uterus sterk doorbloed en dus hyperemisch worden. De doorsnede van de hoornen wordt 2 4 keer zo groot als tijdens de anoestrusfase.tevens gaan de hoornen een ronde vorm aannemen en stugger aanvoelen. Bron: Syllabus Voortplanting p. 2, UU 13

15 Kleine capillairen in het endometrium zullen gaan knappen of bloed door aan laten (diapedesis), dat vrij in het lumen van de uterushoornen terechtkomt en naar buiten afvloeit. Aan het eind van de metoestrus periode en in het begin van de anoestrus worden dehoornen weer dun en plat. Het endometrium bestaat uit bedekkend epitheel en de propria, die zich in de volgende twee lagen laat onderscheiden: het stratum compactum, dat erg celrijk is en het stratum spongiosum, dat bestaat uit losmazig weefsel waarin zich de bloedvaten en de klierbuizen bevinden; hierna volgt het stratum basale. Het myometrium bestaat uit een inwendige circulaire en een uitwendige longitudinale laag, met ertussen het stratum vasculare. De buitenzijde van de uterus is het perimetrium of de serosa. In de anoestrus is de cellaag, die het lumen begrenst laag, evenals het epitheel van de klierbuizen die een wijd lumen hebben. Tijdens de oestrus en de metoestrus zijn de cellen hoog met een basaal gelegen kern (progesteron invloed!). De klierbuizen gaan in de lengte toenemen en komen dientengevolge meer gekronkeld in het stratum spongiosum te verlopen. De ovaria en uterus worden door twee belangrijke arteriën, respectievelijk de A. ovarica en de A. uterina van bloed voorzien. De A. ovarica komt rechtstreeks van de aorta af en is erg gekronkeld zowel vóór als na het binnengaan van het ovarium. De arterie voorziet het ovarium, de tuba en het craniale deel van de uterushoorn van bloed. De rest van de uterus wordt van bloed voorzien door de A. uterina, die via de A. vaginalis die ook naast de vagina, het rectum, de blaas en de urethra van bloed voorziet en vervolgens de A. pudenda interna ontspringt uit de A.iliaca interna. De A. uterina verloopt in het ligamentum latum en eindigt in een tak naar de tuba. De beide arteriën vormen bij de hond geen belangrijke anastomoses, wat wel het geval is bij vele andere diersoorten. De bloedvoorziening van ovarium en uterus blijkt dus vrijwel onafhankelijk van elkaar te gebeuren. Alleen in het ligamentum latum zijn kleine anastomoses aanwezig. Ter hoogte van het craniale deel van de uterushoorn en caudaal bij het corpus uteri liggen de arteriën dicht bij de uterus; ter hoogte van het middelste deel van de uterushoorn liggen ze echter enkele centimeters van de uterus af. Als de vagina onderzocht wordt met een vaginoscoop is de cervix niet waarneembaar omdat in het craniale deel van de vagina de dorsale vaginawand als een plooi op de ventrale bodem ligt. Aan deze plooi zijn de cyclische veranderingen het beste waar te nemen. Bron: Syllabus Voortplanting en Obstetrie , p. 2 14

16 Hoorcollege 3: het mannelijk geslachtsapparaat De primordiale kiemcellen migreren via de darm (oerdarm) actief naar de genitale lijsten, de plek waar de gonaden zich gaan ontwikkelen. Alleen bij vogels komen deze cellen via de bloedstroom naar de genitale lijst. Tijdens deze migratie delen de cellen mitotisch en stoppen met delen bij aankomst in de lijst. Cellen die niet in apoptose gaan wanneer ze niet in de genitale lijst aankomende kunnen een teratoom vormen neoplasie van pluripotente kiemcellen. Mannelijke dieren hebben pas weer meiotisch delende cellen in de pubertijd. Het coeloomepitheel prolifereert samen met het mesenchym, dit wordt gestimuleerd door de primaire kiemcellen. De primitieve seksekoorden ontstaan door actieve groei vanuit de ductus mesonefricuss richting het gonade weefsel. Het proliferatievee coeloomepitheel vormt de primitieve seksestrengen, welkee de primordiale kiemcellen bevat. SRY gen staat voor het Testes determing factor. Wanneer dit gen actief wordt komen er een heleboel processen op gang en wordt het een mannelijk dier. Een voorbeeld van het belang van deze stoffen is te zien bij een kween, oftewel een freemartin. Hierbij vindt uitwisseling van bloed plaats tussen een mannelijk en vrouwelijk embryo. Hierdoor krijgt het vrouwelijk dier te veel testosteron binnen. De ovaria zijn hierdoor bijvoorbeeld vervangenn door testiculair weefsel. Mannelijke embryo s zijn hier niet gevoelig voor, geen signaal is immers een vrouw, wel een signaal is man. De primitieve seksekoorden ontwikkelen zich tot testes strengen en de gang van Wolf groeit naar het testesweefsel, dat uiteindelijk de afvoergang wordt van de spermatozoa. Centraal vinden we de primitieve kiemcellen die de spermatozoa kunnen vormen. In de periferie vindenn we de sertoli cellen. Sertolicellen zijn verzorgende cellen die allerlei stoffen hebben die de spermatozoa nodig hebben voor de ontwikkeling. Bovendienn vormen zij met tight junctions een bloed testes barrière omdat de spermacellen haploid, en dus lichaamsvreemd zijn. Leydigcellen vinden we in het mesenchym en zijn de cellen die testosteron maken. In de eerste levensfasee komen deze cellen weer tot rust en worden weer actief gedurende de pubertijd. Een testikel ontwikkelt zich in de buikholte, maar deze hangen in een volwassen dier buiten in het scrotum ( een lagere temperatuurr is beter voor het sperma). Alleen bij olifanten is dit niet het geval, evenals vissen en vogels, waarbij we de testikels intra abdominaal vinden. Mogelijk houden de luchtzakken van de vogel de testikelss ook koel, helemaal duidelijk is dit niet. Een belangrijke structuur die zorgt voor het naar buiten treden van het testikel is het gubernaculum testes (blauwe structuur). Dezee geleidt het testikel door de buikholte en lieskanaal naar het scrotum (paarse structuur), hierbij moet de ophangband (mesorchium) van het scrotum ook langer worden. In het gubernaculum vinden we geen spiercellen om dit proces te bewerkstelligen, maar hij wordt dikker en korter. Hierdoor trekt deze de testiss het scrotum in. Bron: Dyce 2010 fig

17 Het tweede wat er gebeurt, is dat het lieskanaal opgerekt wordt, hierdoor glijdt het testikel naar beneden. Na dit proces gaat het gubernaculum in regressie, de ligamenten die hiervan overblijven zetten het testikel vast in het scrotum (sommige dieren kunnen hun testikel wel optrekken in de winter). Zoals je kunt zien is het scrotum eigenlijk gewoon een voortzetting van de buikwand. Bron: Dyce, 2010 fig Het cavum vaginale is een voortzetting van de buikholte en dus in open verbinding met de buikholte. Tijdens een castratie kunnen enerzijds bacteriën naar binnen, anderzijds darmlissen naar buiten. Cryptorchidie is als de testikels niet goed indalen, bi of unilateraal. De testikels zijn intra abdominaal of inguinaal (in het lieskanaal) gebleven. Het kan ook zo zijn dat de testikels subcutaan liggen (ectopisch) De spermatogenesee loopt door hogere temperatuur minder en er is meer kans op tumoreuze ontaarding van het testikel. Wel is de testosteron productie normaal dus het dier heeft zich wel goed mannelijk ontwikkeld. Bij paarden noemen we dit een klophengst. Het scrotum volgt in grote lijnen de buikwand anatomie. Plaatjes uit HC. 16

18 Tunica dartos is glad spierweefsel dat de testikels net iets meer naar het lichaam toe kan trekken. Ook met de musculus cremaster kunnen de testikels ook omhoog getrokken worden, maar dit is dwarsgestreept spierweefsel en kan dus niet langdurig functioneren. In de scrotumhuid vinden we ook bloedvaten en zweetklieren om de huid af te kunnen koelen. Er is tot slot ook een counter current systeem (plexus pampiniformes tussen de v. spermatica en de a. testicularis) waardoor er iets kouder bloed bij het testikel komt door een tegenstroom van arteriëel en veneus bloed. De Wolffian en Müller ducten zijn gepaard, dus links en rechts aanwezig. AMH (anti müller hormoon) zorgt er bij mannetjee voor dat de buis van Müller in regressie gaat (paramesofrenicus). Deze wordt afgegeven in reactie op de aanwezigheid van SRY. De afvoer van het sperma gaat uit de zaadbuisjes epididymidis ductus deferens. rete testes ductuli efferentes ductus Bron: HC 3 Voortplanting , UU Naast zaadcellen zijn er accessoire geslachtsklieren die stoffen maken om toe te voegen aan het ejaculaat. Bijvoorbeeld stoffen die de spermacellen aanzetten tot beweging, de ph goed te houden. De accessoire geslachtsklieren zijn: Zaadblaasjes Ampulla ductus deferrentis Prostaat Bulbo urethraalklieren Deels ontstaan deze uit de ductus mesonefricus en de sinus urogenitalus. Een varken heeft een grote hoeveelheid van deze klieren, met name Glandula bulbourethralis en dus veel ejaculaat. Andere diersoorten zullen sommige klieren niet eens hebben. (zie schema practicum). De penis ontstaat uit mesenchymale cellen die naar het cloaca gebied gaan en daar twee plooien vormen. Deze plooien fuseren en maken het tuberculum genitale. Bron: Dyce 2010, fig

19 Tussen de anus en de urogenitaal ruimte komt een septum, dat het einde van de benaming cloaca is. De penis groeit uit en wordt groter. Hierin vinden we een endoderm weefsel dat een urethrale plaat vormt en zich oprolt om de uretra opening te vormen. Wanneer de plooien zich onvoldoendee vergroeien kun je een open uretra opening zien. De uretrale plaat loopt niet helemaal door tot het gaatje, maar het laatste stuk wordt gevormd door ectoderm cellen die het buisje opvullen. Er zijn twee soorten penissen: fibro elastisch en musculovasculair. De musculovasculaire penis (hond, kat, mens, paard) neemt tijdens een erectie toe in lengte en dikte door vulling van de zwellichamen. Hiervoor is parasympathische stimulatie nodig (rustige omgeving!). Er moet meer bloed aangevoerd naar de zwellichamen, dus de arteria pudenda interna moet wijder worden (werking van viagra door remming fosfodiësterase en minder afbraak cgmp). Hiervoor wordt via cgmp verlaagd en daardoor de calciumconcentratie verlaagd en een relaxatie bewerkstelligd. Door ritmische contracties van de m. ischiocavernosus en bulbospongiosus wordt een bloedpomp gevormd. Hierdoor vermindert de veneuze afvoer van de penis, en blijft het bloed erin. Doordat de buitenkant van de penis uit bindweefsel bestaat kan de binnenkant tegen de buitenkant opgepompt worden (fietsband binnen en buitenband vergelijking). Het fibro elastisch type(varken,, rund en kleine herkauwers) maakt ook gebruik van zwellichamen maar het is verschil is dat deze een minder grote invloed hebben omdat ze sterk verbindweefseld zijn. De penis wordt tijdens een erectie dus ook niet veel dikker. De penis is gevormd in een S bocht en dezee wordt tijdens de erectie uitgetrokken tot een rechte lijn. Hiervoorr moet de musculus retractor penis ontspannen. De penis wordt dus wel langer. De bloedvaten en spieren zijn in principe hetzelfde alleen verschillen in rol tussen de twee soorten. Zo is de m. retractor penis bij het musculo vasculaire type minder duidelijk aanwezig. Een kater heeft puntjes op zijn penis die de vulvawand stimuleren, dit stimuleert op zijn beurt namelijk weer de ovulatie. De hond heeft een bulbus op zijn penis waarmee hij vast in de teef komt te zitten. Het paard heeft een holte in de penis (sinus urethralis) dat van klinisch belang is voor de vorming van smegma stenen en dit deel moet gecontroleerd worden op bacteriegroei voorafgaand aan de dekking. De beer heeft een kurkentrekkervorm. Kleine herkauwers hebben een doorlopende urethra buiten de penis (processus urethralis), van belang omdat hier blaasstenen in vast kunnen lopen. 18

20 Ook het preputium (voorhuid) verschilt, namelijk het paard heeft een dubbel preputium met binnen en buitenblad. Bij de beer zit hier een klier in dat een geur afgeeft dat bij de zeug zorgt voor de stareflex. Werkcollege 2: het mannelijk geslachtsapparaat Voor de aanleg van de mannelijke gonaden en het indalen van de testes: zie HC 3. In de testes treffen we een aantal verschillende cellen aan: Leydig cell; vinden we terug in het interstitium en die maken testosteron. Dit testosteron is nodig voor de ontwikkeling van secundaire geslachtsorganen, maar ook voor de defeminisatie tijdens de ontwikkeling. Heeft LH receptoren om testosteron te kunnen vormen, ze zijn homoloog aan de theca cellen. Spermatogonium: liggen op de basaalmembraan en vormen de stamcellen voor de spermatocyten. Deze gaan delen en vormen o.a. nieuwe stamcellen of differentiëren zich tot nieuwe spermatogonia primaire spermatocyt (4n) secundaire spermatocyt (2n) spermatiden (1n, haploïd). Deze laatste cellen beginnen rond maar verliezen tijdens de ontwikkeling heel veel plasma, worden langvormig en vormen een blaasje boven op de kern (acromasoom). Ook ontstaat er een flagel aan de cel. 1 stamcel geeft ongeveer spermatyden. Alle cellen die uit één stamcel komen zitten met cytoplasmatische bruggen aan elkaar vast, zodat alle bij elkaar horende stamcellen met elkaar via cytoplasma kunnen communiceren. Als er één slechte cel in een cohort zit wordt het hele cohort opgeruimd, waardoor de kwaliteit wordt gegarandeerd. Peritubulaire cellen: vlak onder de basaal membraan en zorgen voor de bloed testes barrière. Sertoli cel: zijn grote cellen die eigenlijk alle andere cellen omringen. Deze cel is betrokken bij de voeding van de verschillende cellen tijdens de spermatogenese. Verder produceert deze cel allerlei hormonen, waarvan een belangrijke oestradiol is. Het laat de spermatogenese optimaal verlopen. Bovendien vormt het tight junctions dat belangrijk is voor de bloed testes barrière. Alle cellen die haploïd zijn liggen boven deze juncties en dus achter de BTB. De cel kan erboven komen doordat de tight junctions even tijdelijk uit elkaar gaan (als een ritssluiting). Heeft FSH receptoren om vanuit testosteron oestradiol te kunnen maken en zijn in die zin dus homoloog aan de granulosa cellen. In de testes buizen verloopt de spermatogenese niet homoloog. Omdat er altijd wel buizen zijn die de spermatogenese uitvoeren blijft het mannetje continu vruchtbaar. Een liesbreuk (hernia inguinales) is als er organen doorheen komen die daar niet horen, bijvoorbeeld een stuk darm. Ook tijdens een castratie kan dit ontstaan. Zonder risico op het openen van het cavum vaginale kun je een aantal weefsels wel doorsnijden. De eerste laag is huid. Dan komen we de tuncia dartos tegen die een spierlaag vormt. Deze is belangrijk, dat wanneer het koud wordt, trekt deze samen en verkleint zo de oppervlakte voor warmteafgifte. Het speelt dus geen rol in het optrekken van de testes. Fascia spermatica is de derde laag dat van bindweefsel is. Als je de musculus cremaster erbij mee neemt deelt de fascia spermatica zich in een intern en extern deel. De laatste laag, het pariëtale blad, moet je dicht laten om een hernia inguinales te voorkomen. Omdat paarden een groot lieskanaal hebben is bij deze dieren het risico het grootst. Voor de koeling van de testes spelen ook vasculaire structuren een rol door het vormen van een counter current systeem, de plexus pampiniformis. Andere manieren om aan de temperatuurregulatie in de testes te bewerkstelligen zijn met behulp van de tunica dartos (rimpelen) waardoor de oppervlakte van de huid kleiner wordt. Dit zijn gladde spieren en kunnen vrij lang 19

21 opgetrokken blijven. De musculus cremaster wordt ook wel eens genoemd, maar dit is een dwarsgestreepte spier en kan niet lang opgetrokken blijven. Meer is de verwachting dat deze een rol speelt bij een flight fight respons waarbij de testes kort ter bescherming worden opgetrokken, en niet zozeer bij thermoregulatie. Beharing en zweetklieren op het scrotum spelen wel weer een rol. Na een koorts periode zien we hoe belangrijk dit is, na koorts heb je bij een varken bijvoorbeeld tot 6 weken erna niets aan het sperma. Wanneer dieren veel moeten dekken dan verliezen ze een deel van hun lichaamsconditie. Veehouders willen dan de rammen/bokken wel eens in overmatige conditie brengen voorafgaand aan het dekseizoen. Dit is echter niet zinvol omdat de kwaliteit van het sperma omlaag gaat. Vet gaat ook in het scrotum ophopen en zorgt zo voor een beperking van de thermoregulatie mogelijkheden. Voornamelijk schapen zijn gevoelig voor deze vetaccumulatie in het scrotum. Bij een reu van 9 weken wordt slechts één testes gepalpeerd. De andere testis kan zich in de buikholte (abdominale cryptochordie) of het lieskanaal (inguinale chryptorchidie) bevinden, heel soms op een compleet andere plek, ectopische testis. De testis is dus niet goed ingedaald cryptorchidie. Bij een hond en kat hoort de testikel binnen 25 dagen p.p. ingedaald te zijn. Een ander verschijnsel is een gebrekkige aanleg van één of beiden testikels (monorchidie / anorchidie). Het dier is in principe wel vruchtbaar maar het is mogelijk erfelijk en dus is het advies om niet te fokken met het dier. De behandeling is hier in principe om niets te doen. De behandeling is erg stressvol dus geeft meer nadelen dan voordelen. Wel is er een kans op ontaarding, en bovendien feminisatie van het dier. In dat geval haal je de testikel wel weg. Feminisatie is op zijn beurt ook een teken van ontaarding, bijvoorbeeld een grote productie van oestradiol door teveel Sertolicellen. Om het risico op complicaties tijdens een castratie te voorkomen is een beiderzijds scotale positie van de testes een voorwaarde. Voor verschillende diersoorten verwachten we de indaling op andere tijdstippen en bovendien is dit niet bij elk dier even stabiel ingedaald. Diersoorten Leeftijd van indaling Stabiel of niet? Paard e maand van de zwangerschap Rund 4 e maand van de dracht Mens 7 e maand van de dracht Hond / kat Tot 25 dagen p.p. Kip nooit Konijn Testes kunnen weer in het lieskanaal worden getrokken Varken 3 e maand van de dracht De bloed testes barrière bestaat uit het endotheel van de bloedvaten, het basaalmembraan van de bloedvaten, de peritubulaire cellen van de testes buizen, de basaalmembraan en de tight junctions van de sertolicellen. Wanneer deze barrière incompleet is zullen de haploïde cellen aangevallen worden door immunoglobulinen en immuuncellen vanuit het bloed. De spermatogenese is verstoord. Na de productie van sperma wordt deze tijdelijk opgeslagen in deepididymis. Ook het afrijpen gebeurt hier. Het epitheel van de epididymis geeft stoffen af om de cellen te voeden en motiel te maken. Ook de cytoplasmatische druppel wordt van de spermacel afgehaald. Het is op te delen in 20

22 een caput, corpus en cauda. Wanneer je niet ejaculeert dan wordt het sperma via de urethra afgevoerd in de urine. Tot aan het punt van de penis worden de spermatozoa getransporteert. De stimulatie van de glans penis zorgt via een reflexboog dat 3 spieren contraheren: ischiocavernosus, bulbospongiosus en de urethralis. De glandula bulbo urethralis (klier van Cowper) zorgen dat het sperma een beetje stroperig wordt en in de vagina een soort plug vormt waardoor deze niet kan terugstromen. Practicum 2: het mannelijk geslachtsapparaat Het epitheel van de ductus epididymidis is pseudomeerlagig cilindrisch. De lange cilindrische cellen dragen aan hun vrije oppervlak bosjes microvilli. Dit zijn lange draadvormige aanhangsels van het celoppervlak, die onbeweeglijk zijn en als bundels bijeengekleefd zitten. In het lumen van de ductus zien we in sommige preparaten grote hoeveelheden spermiën, in andere preparaten is het lumen nagenoeg leeg. Rondom de ductus epididymidis bevinden zich fijne, circulair verlopende gladde spiercellen. In het verdere verloop van de ductus nemen deze in aantal toe tot een gesloten circulaire spierlaag. Ampulla ductus deferens: paard, rund, schaap, hond, kat Glandula vesicularis: paard, rund, schaap, varken, varken gecastreerd Prostaat: paard, rund, schaap, varken, varken gecastreerd, hond, kat Glandula bulbourethralis: paard, rund, schaap, varken, varken gecastreerd, kat Heel globaal kun je zeggen dat het overgrote deel van de penis (de schacht of corpus penis) uit de urethra en drie daarmee parallel verlopende zwellichamen bestaat. Deze zwellichamen bestaan uit een tamelijk celrijk losmazig bindweefsel waarin grote bloedsinussen voorkomen. Een van deze zwellichamen, het corpus spongiosum penis ligtrond de urethra. Dorsaal hiervan liggen de twee corpora cavernosa penis. Vaak zijn deze niet duidelijk van elkaar gescheiden, wat tot gevolg heeft dat slechts één groot dorsaal zwellichaam valt waar te nemen (dit is ook het geval bij dit practicum preparaat). Het corpus cavernosum in een penis wordt harder dan het corpus spongiosum door het fietsband effect. Het corpus cavernosum heeft bovendien een dikkere bindweefsellaag, dit kan niet verder uitzetten bij opwellen. Je kunt het echter ook niet inknijpen. Het scrotum bestaat uit 4 belangrijke lagen; 1. huid: deze bevat haar en zweetklieren welke door sympathische zenuwen gestimuleerd wordt. De huid bevat bovendien een groot aantal thermosensitieve zenuwen, welke naast de zweetklieren ook de ademhalingssnelheid kunnen beïnvloeden (via de hypothalamus). 2. tunica dartos: dit is een gladde spierweefsellaag. 3. fascia scrotales 4. tunica vaginales parietalis De testes zijn het voornaamste reproductie orgaan omdat ze zowel zaadcellen als testosteron produceren. Hiernaast produceren ze ook inhibine, oestrogenen, eiwitten en vloeistof. Deze vloeistof dient als transport middel voor de spermatozoa, welke ook stoffen uit de sertoli cellen bevat. De bedekking van de testes bevat twee verschillende lagen: 1. tunica vaginalis visceralis: 2. tunica albuginea: een bindweefsellaag rondom de testis dat vingerachtige structuren in het parenchym van het testikel stuurt. Een binnenste deel van deze laag is sterk doorbloed en heet daarom ook wel de tunica vasculosa. Ook bevat deze laag glad spierweefsel dat kan reageren op neurotransmitters en hormonen en met ritmische contracties zorgt d=voor het transport van de spermatozoa in de rete tubules. 21