Actieplan Hernieuwbare Energie 2020

Transcriptie

1 Actieplan Hernieuwbare Energie 2020 Doorkijk naar de lange termijn Ontwerpdocument ter voorbereiding van het partnerforum van 3 december 2013 Ontwerpdocument, versie november

2 Inhoud 1. Situering Hernieuwbare energie in Vlaanderen: van marginaal naar dominant Nu keuzes maken voor de toekomst Plan van aanpak... 7 Grondslagen voor een energiesysteem gebaseerd op hernieuwbare energiebronnen... 7 Actieplan Hernieuwbare Energie 2020 trekt transitie op gang Actieplan Hernieuwbare Energie 2020 status: in ontwikkeling... 9 CLUSTER 1: VERANTWOORDELIJKHEID DELEN CLUSTER 2: SLIMME NETTEN UITBOUWEN CLUSTER 3: VERSCHILLENDE BRONNEN EN TECHNOLOGIEËN INSCHAKELEN CLUSTER 4: INVESTERINGSZEKERHEID BIEDEN CLUSTER 5: INNOVATIE STIMULEREN Bijlage: Overzicht acties - trekkers en partners Ontwerpdocument, versie november

3 1. Situering ViA (Vlaanderen in Actie) is het toekomstproject voor Vlaanderen. Het wil duurzame antwoorden bieden op de grote uitdagingen die op ons afkomen inzake bv. demografie, globalisering, klimaat en de wereldwijde schaarste aan grondstoffen (energie, materialen, water, voedsel,..) Vlaanderen wil tegen 2020 uitmunten als een economisch innovatieve, duurzame en sociaal warme samenleving. Daarvoor moet Vlaanderen op heel wat vlakken betere resultaten bereiken. De doelstellingen zijn door de Vlaamse Regering en het maatschappelijk middenveld vastgelegd in het Pact Om de uitdagingen aan te pakken, moet het hele systeem veranderen. Daarom gebruikt ViA de methode van transitie. Transitie houdt in dat alle maatschappelijke partners samen nadenken over de acties die nodig zijn op lange termijn (2050). De bedoeling is om nieuwe systemen te bedenken die de huidige systemen kunnen vervangen. Transities duren vaak lang, zelfs verschillende generaties, en hertekenen de wereld. Indien je het systeem fundamenteel wil vernieuwen, dan doe je dat niet vanuit de overheid alleen, maar werk je samen met ondernemers, middenveldorganisaties, onderzoekers en financiers. Een gemeenschappelijk toekomstbeeld en een langetermijnvisie zijn nodig om mensen en organisaties te inspireren om verder te denken en te handelen. Vlaanderen zal de transitiemethode toepassen op 13 grote maatschappelijke uitdagingen. De Vlaamse Regering gaf aan het Vlaams Energieagentschap (VEA) de opdracht om de transitie naar een energiesysteem gebaseerd op hernieuwbare energiebronnen te initiëren. Ontwerpdocument, versie november

4 2. Hernieuwbare energie in Vlaanderen: van marginaal naar dominant Het energievraagstuk is wereldwijd een van de grootste maatschappelijke en economische thema s. Energie is een basisbehoefte en een basisrecht. Energie is ook een hoeksteen van onze maatschappij: zonder energie geen welvaart. Het huidige energiesysteem botst steeds vaker tegen allerhande grenzen aan. De fossiele energiebronnen zoals olie, gas en steenkool, waar Vlaanderen vandaag nog voor meer dan 75% van afhankelijk is, geraken op. We kunnen niet voorspellen tot wanneer fossiele brandstoffen beschikbaar en betaalbaar zullen zijn. Daarenboven eisen steeds meer opkomende landen hun deel van de energievoorraden op en het huidige energiesysteem is in grote mate verantwoordelijk voor het versterkte broeikaseffect dat onze planeet meer en meer in de greep houdt. De situatie vormt op verschillende vlakken een bedreiging, maar biedt ons tegelijkertijd een bijzondere kans om ons energiesysteem doordacht en radicaal om te bouwen. Een energiesysteem met zoveel mogelijk hernieuwbare energie, dat we bij voorkeur zelf in handen hebben, maakt Vlaanderen sterker. Het zorgt voor: een betere zelfvoorziening en dus kleinere afhankelijkheid van vaak politiek instabiele olie- en aardgasproducerende landen; een grotere diversificatie en dus meer veerkracht in de energievoorziening; meer arbeidsplaatsen (zie studie Federaal Planbureau september 2013 Walking the green mile in employment Employment projections for a green future); een veiligere energievoorziening met minder risico s voor de volksgezondheid; het terugschroeven van de broeikasgasemissies en andere schadelijke emissies. Maar de uitdagingen zijn groot. Een energiesysteem omvormen is een immense opdracht die over verschillende generaties heen aanhoudende inzet vraagt. Deze transitie wordt wellicht het meest ingrijpende transformatieproces sinds de industrialisering van Vlaanderen, ruim 50 jaar geleden. Het is een proces dat ingrijpt op de basisstructuren van onze maatschappij. Een gedragen visie, politieke moed en investeringskapitaal vormen de sleutelwoorden om de transitie de volgende decennia te doen slagen. Maar de kapitaalbehoefte geldt voor elk energiesysteem. Ook het huidige systeem staat de komende jaren voor onafwendbare grote investeringen. En de meerkost verbonden aan verduurzaming wordt op termijn gecompenseerd door vermeden kosten van import van fossiele brandstoffen en secundaire kosten voor klimaat-, milieuen gezondheidszorg. Het welzijn van de mensen, de industriële competitiviteit en het algemeen functioneren van de maatschappij hangen af van veilige, verzekerde, duurzame en betaalbare energie. De infrastructuur die ons in 2050 van energie zal voorzien, wordt vandaag ontworpen en gebouwd. De manier waarop we energie zullen produceren en gebruiken in 2050 wordt dus vandaag bepaald (Energy Roadmap 2050) Ontwerpdocument, versie november

5 3. Nu keuzes maken voor de toekomst De transitie naar een energiesysteem gebaseerd op hernieuwbare energiebronnen is - binnen de na te streven driehoek van concurrentiekracht, bevoorradingszekerheid en milieueffecten - noodzakelijk, wenselijk en mogelijk voor Vlaanderen. NOODZAKELIJK omdat ons huidige energiesysteem onze welvaart en ons welzijn hypothekeert: - Bij ongewijzigd beleid en gedrag ontwikkelt zich een belangrijke bedreiging voor ons huidig welvaartsniveau. Door de demografische en economische groei in opkomende landen - de BRIC-landen in het bijzonder - zal het wereldwijde energieverbruik in de komende decennia aanzienlijk blijven toenemen. Dit houdt het risico in dat steeds schaarser wordende fossiele brandstoffen niet zullen kunnen voorzien in de stijgende vraag naar betrouwbare en betaalbare energie, met prijsstijgingen, recessie, armoede en sociale onrust als mogelijke gevolgen. - Het zijn zeer waarschijnlijk menselijke bronnen van broeikasgassen die een versterkte klimaatverandering teweegbrengen, met grote ecologische en toenemende economische schade. Een drastische vermindering van onze broeikasgasuitstoot en andere vervuiling vereist een aangepast gedrag, in combinatie met een duidelijk inzet op energie-efficiëntie en hernieuwbare energie. - De landen die in de komende decennia voorop durven lopen in de omschakeling naar hernieuwbare energie, worden de winnaars van de 21e eeuw. Zij kunnen hun economie en samenleving op een duurzame wijze laten doorgroeien. WENSELIJK omdat betrouwbare energiebevoorrading de geopolitieke agenda zal blijven bepalen en we de toekomstige generaties een leefbare wereld willen garanderen. - In vergelijking met de andere grote machtsblokken in de wereld is de startpositie van Europa niet meteen gunstig te noemen. Conventionele energiebronnen zijn eerder beperkt aanwezig op het Europese vasteland. Een groot verschil met bv. de VS die - door de ontginning van schaliegas en teerolie - opnieuw grotendeels onafhankelijk zijn geworden op het vlak van energiebevoorrading. - Anderzijds heeft Europa al geruime tijd een voortrekkersrol opgenomen in de domeinen energie-efficiëntie en hernieuwbare energie. Hier voluit op inzetten, biedt perspectieven voor een doorgedreven economische transformatie van de bestaande economische structuur. - Het is onze morele plicht erover te waken dat we de toekomstkansen van de volgende generaties niet in het gedrang brengen. MOGELIJK als we snel en gezamenlijk tot actie overgaan en de nodige financiële middelen mobiliseren. Het VEA vertrekt van de studies van VITO, het Federaal Planbureau, ICEDD en CLIMACT, die aantonen dat de transitie naar een energiesysteem gedomineerd door hernieuwbare energie effectief mogelijk is. Dat het anders moet en kan, wordt bevestigd door onderzoek in andere Europese lidstaten en studiewerk van de Europese Commissie: Ontwerpdocument, versie november

6 - The Energy Report. 100% Renewable by 2050, Analyse door ECOFYS, 2011 (op wereldschaal). - Blueprint Germany. A strategy for a climate safe 2050, Analyse door Prognos/Oko-Institut, 2009, in opdracht van WWF Germany. - Wege Zur 100% Erneuerbaren Stromversorgung, Analyse door SRU, Energy Revolution: A sustainable pathway to a clean energy future for Belgium, Analyse door Institute of Technical Thermodynamics (Stuttgart), 2006, in opdracht van Greenpeace. - Welke is de ideale hernieuwbare energiemix voor België tegen 2020 en 2030?, Analyse door GEMIXgroep, 2009 in opdracht van federaal minister van Energie. - Vers une Wallonie Bas Carbone en 2050, Analyse door CLIMACT/DECC, 2012 in opdracht van Waals Gewest. Ook andere Europese landen trekken de kaart van de verduurzaming van hun energiesysteem. In Denemarken wil men in 2050 een energiesysteem op 100% hernieuwbare energie voor zowel elektriciteit, warmte als transport, ook voor de industrie. In Duitsland streeft men naar een aandeel hernieuwbare energie van 30% in 2030 en 60% in Voor groene stroom bedraagt de doelstelling minimum 50% in 2030 en minimum 80% in Het Verenigd Koninkrijk wil 80% minder broeikasgassen uitstoten in 2050 ten opzichte van Schotland heeft een doelstelling van 100% groene stroom in Zweden wil tegen 2020 de helft van de energievraag uit hernieuwbare energiebronnen halen en tegen 2030 een wagenpark hebben dat onafhankelijk is van olie. Ontwerpdocument, versie november

7 4. Plan van aanpak De energietransitie is als onderdeel van Vlaanderen in Actie (ViA) niet enkel de verantwoordelijkheid van de Vlaamse minister van Energie, maar van de voltallige Vlaamse Regering. En de overheid kan deze ambitie nooit alleen waarmaken. Het ombouwen van het bestaande energiesysteem is een opdracht waarbij niemand aan de kant kan blijven staan. Er is een breed partnerschap nodig: elke Vlaming is mee verantwoordelijk voor het slagen van de transformatie. Hiervoor zijn een wensbeeld met duidelijke doelstellingen, en hoe deze te bereiken, van cruciaal belang. Het VEA wil tijdens de volgende maanden, in overleg met partners, een langetermijnvisie en actieplan 2020 tot stand laten komen. Om de economische, sociale en ecologische belangen zo goed mogelijk in evenwicht te krijgen, worden deskundigen, ervaren pioniers en stakeholders van binnen en buiten de overheid gevraagd om via verschillende fora te participeren. Het VEA zal (voorlopig) twee trajecten opstarten en begeleiden: 1) Het ontwikkelen van de grondslagen voor een energiesysteem gebaseerd op hernieuwbare energiebronnen. 2) Het uitwerken van het Actieplan Hernieuwbare Energie Grondslagen voor een energiesysteem gebaseerd op hernieuwbare energiebronnen Eind 2012 bracht de backcastingstudie van het Federaal Planbureau, de Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek (VITO) en het Waalse studiebureau ICEDD aan het licht dat België technisch gezien tegen 2050 op 100% hernieuwbare energie kan draaien. Deze ommezwaai zou - naast grote aanpassingen in het beleid en onze samenleving - ook een kapitaal van 300 tot 400 miljard euro (2% BBP) vragen voor de investeringen in de productie van hernieuwbare energie en de noodzakelijke aanpassingen aan de netinfrastructuur. Maar dat compenseert zich deels door minder uitgaven voor fossiele brandstoffen, en minder milieu- en gezondheidskosten die gepaard gaan met broeikasgasemissies. Na verloop van tijd wordt een jaarlijks voordeel van 10 miljard euro verwacht. Bovendien zou deze transformatie tegen 2030 al tot extra voltijdse arbeidsplaatsen opleveren. Begin november 2013 werd een studie van VITO en CLIMACT voorgesteld die mogelijke scenario s voor een transitie van België naar een koolstofarme maatschappij tegen 2050 heeft doorgerekend. Uit deze studie komt eveneens naar voor dat een dergelijke transitie een grote uitdaging vormt en een aantal belangrijke gedragswijzigingen en investeringen vergt. Maar anderzijds blijkt deze transitie volstrekt mogelijk en worden de nodige bijkomende investeringsuitgaven gecompenseerd door de verlaging van de energiefactuur. Dat heel veel hernieuwbare energie tegen 2050 technisch haalbaar is, wil dus zeker niet zeggen dat dit eenvoudig is. Het zal belangrijke inspanningen vragen. We moeten rekening houden met een aantal principes, zoals duurzaamheid onder de vorm van economische competitiviteit, ecologische Ontwerpdocument, versie november

8 verantwoordelijkheid en sociale rechtvaardigheid, bevoorradingszekerheid en betrouwbaarheid, draagvlak en maatschappelijke participatie. Het wordt een moeilijke balanceeroefening om voor Vlaanderen uit te maken hoeveel procent hernieuwbare energie we vooropstellen, tegen wanneer en hoe we dat kunnen organiseren. Om deze oefening voor te bereiden, is een groep van deskundigen uit kennisinstellingen, het bedrijfsleven, het maatschappelijk middenveld en de overheid samengebracht. Zij gaan een verkenningsproces uitvoeren voor mogelijke toekomstbeelden voor ons energiesysteem, met een dominante input van hernieuwbare energie. De eerste resultaten van deze verkenning verwachten we in het voorjaar van Actieplan Hernieuwbare Energie 2020 trekt transitie op gang Wachten op eensgezindheid over welk aandeel hernieuwbare energie, tegen wanneer en hoe, is nefast voor onze welvaart en ons welzijn. Dat we zullen evolueren van een marginaal aandeel hernieuwbare energie naar een dominant deel, is onbetwist. Elk mogelijk scenario vraagt grote verbeteringen qua energieprestaties van onze gebouwen, verbeterde energie-efficiëntie in onze bedrijven en het transport, en flexibiliteit op vlak van de energievoorziening. Stevig inzetten op energie-efficiëntie is een absolute must. Hoe kleiner de energievraag, hoe groter de (milieu-)kostenbesparing en hoe groter de kans op het behalen van de transitiedoelstelling. Voor elk scenario waarin hernieuwbare energie een dominante rol speelt, is het starttraject tot 2030 vrij gelijklopend. Zeker is dat: De invulling van de energietransitie naar 2050 steeds (kapitaal-)intensiever wordt naarmate we doorgedreven acties blijven uitstellen. We moeten nu actie ondernemen om het aandeel hernieuwbare energie versneld en substantieel te verhogen. Alle hernieuwbare energiebronnen (wind, zon, biomassa en geothermie) een rol zullen spelen in de energiemix van de toekomst. Decentrale productie zal toenemen: gezinnen en bedrijven worden naast consument steeds meer energieproducent. Slimme netwerken (voor vraag- en aanbodsturing en om variaties op te vangen), langetermijnopslag en een uitbreiding van de netten onmisbaar zullen zijn. Het hernieuwbaar maken van de elektriciteitssector prioritair is. Verwarming bij voorkeur gebeurt via restwarmte en warmtenetten of hernieuwbare energiebronnen. Een maximale elektrificatie van onze mobiliteit noodzakelijk is. Innovatieve beleidsstrategieën en de ontwikkeling en invoering van technologische innovaties essentieel zijn om het potentieel te kunnen realiseren en de vereiste ondersteuningskost te minimaliseren. Ontwerpdocument, versie november

9 Deze zekerheden willen we centraal stellen in het Actieplan Hernieuwbare Energie 2020, ze vormen de basis voor de actieclusters: CLUSTER 1 : EEN GEDEELDE VERANTWOORDELIJKHEID CLUSTER 2 : DE NOODZAAK VAN SLIMME NETTEN CLUSTER 3 : INZETTEN OP VERSCHILLENDE BRONNEN EN TECHNOLOGIEËN CLUSTER 4 : INVESTERINGSZEKERHEID BIEDEN CLUSTER 5 : INNOVATIESTRATEGIE DOORZETTEN 5. Actieplan Hernieuwbare Energie 2020 status: in ontwikkeling Het Actieplan Hernieuwbare Energie 2020 heeft een passe-partout -functie: het moet de schakel vormen naar het energiesysteem gebaseerd op hernieuwbare energiebronnen. Zelfs zonder het exacte parcours op lange termijn voor ogen, kunnen we al de belangrijkste in te vullen randvoorwaarden voor vooruitgang detecteren en vertalen in actievoorstellen en programma s voor de korte en middellangetermijn: de (overgangs-)periode Deze acties zijn noodzakelijk in het kader van de verplichtingen vanuit de Europese richtlijn hernieuwbare energie (2009/28/EG) en kunnen beschouwd worden als no regret -maatregelen. In een latere fase moeten de acties meer georiënteerd worden in een langetermijnstrategie die in ontwikkeling is. Het eerste ontwerp van actieplan is tot stand gekomen na een 5-tal interne brainstormsessies binnen het VEA. Dit proces werd begeleid door het studiebureau 3E. Op 20 juni 2013 vond een eerste stakeholderoverleg plaats, waarin een 17-tal acties besproken werden. Aan de hand van dit overleg en ontvangen reacties, werd het actieplan aangepast: - Tekstuele aanpassingen en verduidelijkingen. - Aanpassingen aan de acties: Eigenaarschap en participatie stimuleren wordt geïntegreerd in actie 1 Draagvlak voor duurzaam energiesysteem verbreden en verdiepen, evenals Kennis over hernieuwbare energietechnologieën bevorderen. Alle aspecten rond duurzaamheid worden ondergebracht in actie 7 Visies rond bioeconomie, duurzaamheid en hernieuwbare energie op elkaar afstemmen, waaronder het Vlaams beleidskader biomassa, Duurzaamheidskader van verschillende hernieuwbare energietechnologieën en de bijkomende actie Inzetten op de meest hoogwaardige toepassing vallen. Herwerking van de actie 12 Stabiel ondersteuningsmechanisme zodat de inhoud beter de cluster Investeringszekerheid bieden dekt. Ontwerpdocument, versie november

10 Het is de bedoeling om voor alle acties een trekker-coördinator-contactpunt aan te duiden en per actie een partnerforum samen te stellen. Een voorstel is terug te vinden in het overzicht in bijlage. Op het partnerforum van 3 december 2013 wordt de aanzet gegeven voor het verder uitdiepen van 5 acties: 1. Het draagvlak voor een energiesysteem gebaseerd op hernieuwbare energiebronnen verbreden en verdiepen (actie 1) 2. Visies rond bio-economie, duurzaamheid en hernieuwbare energie op elkaar afstemmen (actie 7) 3. Energielandschappen uitwerken (actie 9) 4. Duidelijke en evenwichtige verdeling van de kosten en baten verbonden aan de energietransitie realiseren (actie 14) 5. Gerichte innovatiestrategie voor energietechnologie volgen (actie 15) Op het volgende partnerforum (voorjaar 2014) worden ook andere acties meer in detail behandeld en aandacht besteed aan de langetermijnstrategie. Eind 2014 willen we een breed gedragen actieplan aan de Vlaamse Regering voorleggen. Met de andere Gewesten en de federale overheid is afgesproken dat elke entiteit tegen eind 2014 een actieplan moet klaar hebben. Uw mening is voor ons belangrijk. Reacties op deze versie van het ontwerp-actieplan zijn welkom op het partnerforum van 3 december of via energie@vlaanderen.be met als onderwerp Reactie ontwerp-actieplan hernieuwbare energie We willen ook een oproep doen aan alle stakeholders om zich aan te sluiten bij een actie. Het overzicht met de partners in bijlage is zeker niet limitatief. Ontwerpdocument, versie november

11 CLUSTER 1: VERANTWOORDELIJKHEID DELEN Evolueren naar een energiesysteem dat gebaseerd is op hernieuwbare energie tegen 2050 is een ambitieuze doelstelling die enkel gerealiseerd kan worden als het latente draagvlak een actief partnerschap wordt. Door de publieke betrokkenheid en de institutionele (samen)werking te verbeteren, willen we barrières als de onduidelijkheid over de urgentie en (lokale) tegenstand wegwerken. ACTIE 1 Het draagvlak voor een energiesysteem gebaseerd op hernieuwbare energiebronnen verbreden en verdiepen De kernboodschap van deze actie is dat er enerzijds nood is aan het doorgeven van correcte informatie en kennis aan de doelgroepen en anderzijds aan instrumenten zoals participatiemogelijkheden in lokale projecten, die van onderuit het maatschappelijk draagvlak versterken. - Kennis bevorderen en doelgroepgericht informeren helpt vooroordelen wegwerken Er wordt een overkoepelende informatiecampagne (via media, websites, ) uitgewerkt die maatschappijbreed aandacht besteedt aan de noodzaak van de transitie, een realistisch toekomstbeeld en de voor- en nadelen van de verschillende hernieuwbare energiebronnen en technologieën. Ook de groeidynamiek (op gebied van potentieel, technologie, beleid, transitiebeweging) moet zichtbaar gemaakt worden. Voor specifieke doelgroepen wordt afhankelijk van de noden een gepaste benadering voorzien: educatief aanbod onderwijs, navorming professionelen, proces- en communicatietools bij geplande productie-installaties. Overheden, federaties, onderzoeksinstellingen, middenveldorganisaties, kunnen de communicatie versterken en zich herkenbaar maken als lid van het partnerschap (door het dragen van het logo en het verspreiden van de campagnedragers). - Lokaal draagvlak stimuleren door financiële participatie mogelijk te maken Het delen van de voordelen (zowel economische als andere) van een hernieuwbaar energieproject met de lokale gemeenschap creëert mee het noodzakelijke draagvlak voor de realisatie van de energietransitie. Eén van de mogelijkheden is lokale financiële participatie of mede-eigenaarschap in het hernieuwbaar energieproject stimuleren. - Terugkoppeling en samenwerking tussen overheid en stakeholders vormen de grondslagen van dit transitieproces Op regelmatige tijdstippen wordt overleg gevoerd met de stakeholders, bv. om de acties en programma s uit het actieplan te evalueren en bij te sturen. De overheid voorziet voor de stakeholders ook de mogelijkheid om de rol van trekker/coördinator op te nemen. Of om zich aan te sluiten bij een van de werkgroepen en met gedeelde verantwoordelijkheid in te staan voor het vormgeven en uitvoering brengen van de acties. Ook de individuele burger zal bij dit transitieproces betrokken worden. Ontwerpdocument, versie november

12 ACTIE 2 Een interne projectstructuur opstarten binnen de Vlaamse overheid die over de nodige middelen beschikt om het Vlaams Actieplan Hernieuwbare Energie 2020 concreet uit te werken Het realiseren van een transitie naar een energiesysteem gebaseerd op hernieuwbare energiebronnen valt niet louter onder de verantwoordelijkheid van de Vlaamse minister van Energie. Enerzijds bevinden een groot aantal aandachtspunten (leefmilieu/klimaat, volksgezondheid, concurrentiekracht van onze industrie, ruimtelijke planning, mobiliteit, ) zich buiten de bevoegdheden van de energieminister. Anderzijds vergen een groot aantal maatregelen een beleidsveld-overstijgende aanpak om maximale impact te hebben. De huidige praktijk wijst uit dat de betrokken beleidsvelden het moeilijk hebben om zich tussen een veelheid van kortere termijnprioriteiten te engageren voor een langetermijntraject. De sterk opgesplitste structuur van de overheid bemoeilijkt samenwerking over de grenzen van de beleidsdomeinen en organisaties heen. Er moet binnen de Vlaamse overheid een interne projectstructuur tot stand komen die een duidelijk mandaat heeft van de Vlaamse Regering (inclusief nodige middelen) en een transversale aansturing kan verzorgen. Er moet worden ingezet op overheidsbrede projectwerking en samenwerkingsverbanden die met en doorheen de bestaande structuren werken. In het projectteam worden de verschillende noodzakelijke competenties samengebracht. Dit projectteam heeft minimaal volgende concrete opdrachten: De actieve en doeltreffende participatie vanuit andere beleidsvelden verzekeren. Jaarlijks een monitoringrapport en jaaractieplan opmaken. Het actieplan hernieuwbare energie tweejaarlijks evalueren en actualiseren (minimaal voor de volgende 6 jaar). De acties duidelijk aflijnen per beleidsveld en -domein. ACTIE 3 Samenwerkingsakkoorden sluiten waarin de verantwoordelijkheden van de verschillende beleidsniveaus (federaal, gewesten, provincies, gemeenten) worden vastgelegd De energietransitie stopt niet aan de grenzen van de Vlaamse bevoegdheden. Enerzijds zijn er hogere overheden (op federaal en Europees niveau) die belangrijke instrumenten in handen hebben voor het realiseren van deze transitie. Anderzijds is er ook een belangrijke rol weggelegd voor de publieke stakeholders, die zich tussen de concrete projecten in het veld en het Vlaamse beleidsniveau situeren: de provincies, de steden en gemeenten, de intercommunales,... Het is cruciaal dat alle beleidsniveaus hun verantwoordelijkheid opnemen. Vooruitgang wordt gestimuleerd door de baten en lasten van hernieuwbare energieprojecten op hetzelfde beleidsniveau te brengen: door het 'belonen' van voorlopers en het 'ontmoedigen' van achterblijvers. Vlaanderen bepaalt met de federale overheid, de andere gewesten, de provincies en de steden en gemeenten wie wat voor zijn rekening neemt. De andere beleidsniveaus moeten niet enkel betrokken worden, maar ook effectief mee sturen. Dit houdt in dat vooropgestelde doelstellingen Ontwerpdocument, versie november

13 vertaald worden naar doelstellingen per beleidsniveau, naar te nemen maatregelen op dat niveau en welke middelen worden ingezet. Tussentijdse mijlpalen maken het bereiken van langetermijnambities concreter en haalbaarder. Het al dan niet bereiken van deze mijlpalen wordt zichtbaar voor het grote publiek door bv. gemeenten en provincies die goed presteren op positieve wijze in de media te brengen (cf. het Europese Burgemeestersconvenant). Tevens kan een gemeentelijk of provinciaal portaal voorzien worden waar zowel het potentieel als de productie aan hernieuwbare energie binnen de gemeente- of provinciegrenzen voorgesteld wordt. Het Vlaamse beleidsniveau kan de steden en gemeenten ondersteunen bij de concrete implementatie van de transitie. We denken daarbij aan het beschikbaar stellen van een scan om het hernieuwbare energiepotentieel in de gemeente in kaart te brengen. Dankzij dergelijke scan kunnen steden en gemeenten hun lokale doelstellingen definiëren en bepalen op welke concrete wijze deze bereikt kunnen worden. Deze scans kunnen eventueel georganiseerd worden in samenwerking met de Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten (VVSG) en de Vereniging Vlaamse Provincies (VVP). Voorbeelden van goede praktijken bieden een ondersteuning op lokaal niveau. Hiermee vermijden we dat iedereen zijn eigen weg moet zoeken, met dezelfde problemen wordt geconfronteerd en bijgevolg dubbelwerk wordt geleverd. Illustratie: hernieuwbare energiescan en CO 2 -nulmeting stad Gent De stad Gent nam het initiatief om een hernieuwbare energiescan van zijn grondgebied te laten uitvoeren. Deze scan brengt het bestaande en potentiële aanbod aan energie uit zon, wind, bodem, biomassa en waterkracht in kaart. De stad liet ook een CO 2 -nulmeting uitvoeren: de huidige CO 2 - emissies in diverse sectoren, vormen het vertrekpunt om de uitstoot te verminderen. Op basis van de resultaten van de CO 2 -nulmeting, de hernieuwbare energiescan, de huidige energieconsumptie en vraag naar energie, maakt de milieudienst van de stad Gent energiekaarten op. Deze kaarten geven aanleiding tot het vinden van geografische opportuniteiten. Het geheel van informatie en studies laat de stad Gent toe om zijn beleidskeuzes te onderbouwen. Verder biedt Gent via de vzw REGent aan al haar inwoners een gratis energiescan aan. Bovendien kunnen Gentenaars bij vzw REGent een goedkope lening aangaan om energiebesparende maatregelen in hun woning te financieren. Ontwerpdocument, versie november

14 Illustratie: Oost-Vlaanderen Energielandschap Het initiatief 'Oost-Vlaanderen Energielandschap' is een overkoepelende organisatie op provinciaal niveau die als ambitie heeft om van Oost-Vlaanderen één groot hernieuwbaar energielandschap te maken. De gehanteerde strategie is eerst het potentieel in kaart brengen door middel van energiescans om daarna de mogelijkheden maximaal trachten te benutten door concrete projecten te stimuleren en/of te ondersteunen. Hun focus ligt op het verbreden van het draagvlak bij burgers, overheden en bedrijven door open en transparant te communiceren en te streven naar participatie tijdens de verschillende stappen in het proces. De organisatie werkt momenteel rond de inplanting van windturbines op twee geselecteerde potentiële locaties. De wijze van aanpak en de vergaarde kennis wordt gebundeld zodat dit initiatief ook door andere overheden geïmplementeerd kan worden. Ontwerpdocument, versie november

15 CLUSTER 2: SLIMME NETTEN UITBOUWEN De kernboodschap voor deze actiecluster is dat de transitie een voldoende zekere en uitgebalanceerde bevoorrading van energie moet garanderen. Kan het systeem flexibel inspelen op de wisselende productie van zon en wind? Waar is er momenteel onvoldoende netcapaciteit beschikbaar en kan er congestie optreden? Hoe moet het net eventueel aangepast of uitgebreid worden zodat de bestaande of nieuwe conventionele opwekking niet in conflict zal treden met meer decentrale productie in de toekomst? Waar en op welke manier voorzien we opslag van energie? De transitie van het huidige elektriciteitsnetwerk naar een slim netwerk of smart grid is het implementeren van nieuwe (innovatieve) technologieën in het energiesysteem waarbij elektriciteit een steeds prominentere rol zal spelen voor alle toepassingen zowel industrieel als residentieel. Het energiesysteem van de toekomst zal sterk interageren met informatienetwerken waardoor smart grids een hefboom zullen vormen om tot een efficiënter energiebeheer te komen. Er zullen veel meer data beschikbaar komen om bijkomende diensten te ontwikkelen en te ondersteunen. Het huidige elektriciteitsnet in Vlaanderen is afgestemd op centrale elektriciteitsproductie, weg van de woonomgeving. Een energiesysteem gebaseerd op hernieuwbare energiebronnen wekt een veel groter deel van de elektriciteit decentraal op, in de buurt van de verbruiker. Maar niet alle decentraal opgewekte stroom wordt steeds ter plaatse verbruikt. Daardoor wordt tweerichtingsverkeer op de netten (injectie/afname) een courante praktijk. Daar zijn de huidige netten slechts in beperkte mate voor uitgerust. Wind en zon zijn bovendien grotendeels fluctuerende hernieuwbare energiebronnen. Daarom moeten in het nieuwe elektriciteitssysteem de productie en de vraag beter op elkaar worden afgestemd. Er is ook meer nood aan opslag en interconnectie om het elektriciteitsnet in evenwicht te houden. Het net van de toekomst moet ook in een Europees geheel passen. Dit slim elektriciteitsnet zal ons ook in staat stellen om de vraagzijde te sturen, zowel rechtstreeks als onrechtstreeks (via prijssignalen). Daardoor zullen consumenten hun energieverbruik ook beter kunnen afstemmen op de beschikbare elektriciteit op het net. Het elektriciteitsnet staat vandaag voor grote investeringen. Het is belangrijk om deze opportuniteiten volledig te laten samensporen met deze energietransitie. Het gaat immers om een tijds- en kapitaalintensieve opdracht. Het energiesysteem van de toekomst zal in staat moeten zijn om naast de elektriciteitsvraag, ook de vraag naar warmte efficiënt te voorzien en de recuperatie van restwarmte en de inzet van groene warmte mogelijk te maken (zie actie 8). Ook groen gas speelt een rol. Het toekomstige energiesysteem moet groen gas op een efficiënte wijze transporteren naar de verschillende consumenten. Net als de technische kant van deze energietransitie moet ook de ombouw naar een nieuw economisch model voor de elektriciteitsmarkt worden opgezet. Hier spelen naast de lokale ook de Europese en zelfs de internationale context een rol. Om deze transitie in goede banen te leiden, heeft de VREG het beleidsplatform Slimme netten opgezet. Dit beleidsplatform groepeert de belanghebbenden bij slimme netten en slimme meters binnen de Vlaamse overheid en daarbuiten. Het heeft tot doel een discussie- en informatie- Ontwerpdocument, versie november

16 uitwisselingsplatform te zijn over de activiteiten die gelinkt zijn aan een slim gebruik van de netten. ACTIE 4 Een ontwikkelings- en investeringsplan uitwerken voor een netinfrastructuur die aangepast is aan de vastgelegde doelstellingen Er wordt een ontwikkelings- en investeringsplan opgesteld dat de visie beschrijft over de omschakeling van een net voor uitsluitend centrale stroomproductie naar een net aangepast aan decentrale productie, vraagsturing, opslag en dit met de vastgelegde doelstellingen als leidraad. In deze optiek kan het concept energielandschap worden geïntroduceerd (zie ook actie 9). Het is immers belangrijk een dialoog op te starten over hoe Vlaanderen hernieuwbare energie zal inplanten. De Europees verordening 347/2013 beoogt een versnelling van de modernisering van bestaande energie-infrastructuur en van de bouw van nieuwe energietransportinfrastructuur te verwezenlijken. Er worden regels vastgesteld voor de tijdige ontwikkeling en interoperabiliteit van trans-europese energienetwerken. Voor de uitvoering van deze verordening in België zal een vergunningscoördinerend en faciliterend comité (VCFC) worden opgericht. Voor de (kosten)efficiënte uitbouw van de netten is het cruciaal dat de netbeheerders, net als voor de aansluiting van klassieke centrales, ruim op voorhand op de hoogte zijn van de precieze locatie van de geplande productie-eenheden en voldoende zekerheid hebben over de effectieve realisatie, zodat ze ten gepaste tijde de voor de aansluiting vereiste netaanpassingen kunnen uitvoeren. Met het oog op een adequate dimensionering van de netten zou het ideaal zijn om de nieuw geplande windmolen- en grote WKK-projecten te groeperen en te oriënteren naar vooraf geïdentificeerde geografische zones. Weigering van de aansluiting van nieuwe installaties of beperken van de toegangsrechten kan dan nog enkel na onderbouwde analyse van alle kosten en baten voor de maatschappij. Dit lokaal net staat niet op zich maar is een onderdeel van een breder Europees geïnterconnecteerd netwerk. Deze ontwikkeling dient dan ook deze bredere context voor ogen te houden. Warmte is bij de uitwerking van dit ontwikkelings- en investeringsplan eveneens een aandachtspunt. De vraag naar warmte is van belang bij de inplanting van de productiecapaciteit. Bovendien is warmte energie die gebufferd kan worden (zie eveneens actie 8). Ontwerpdocument, versie november

17 ACTIE 5 Slim inpassen van productiecapaciteit en afregelen van het verbruik Congestie kan vermeden worden door het sturen van de decentrale productie, maar ook door het verschuiven van de belasting. Leveranciers of in het algemeen verschaffers van flexibiliteit (bv. aggregatoren), zijn mogelijk vragende partij om actief de belasting aan te kunnen sturen. Er moet dan wel in acht genomen worden dat de netbeheerder verantwoordelijk blijft voor de congestieproblematiek en prioritair moet kunnen ingrijpen om de veiligheid op het net te waarborgen, zelfs al zouden deze tussenkomsten tegen de belangen van de (diensten)leveranciers ingaan. Volgende regels moeten hierbij in acht worden genomen: In eerste instantie moet worden gekeken of flexibiliteit kan worden verkregen op vrijwillige basis. De voorkeur wordt gegeven aan marktconforme oplossingen. De netbeheerder beschikt evenwel over een ultiem recht om op zijn net de belasting te sturen in functie van een veilige netuitbating. Om de impact op het onevenwicht zo klein mogelijk te houden, zal de netbeheerder in voorkomend geval zijn intentie om de belasting te sturen vooraf kenbaar maken aan de commerciële actoren. Het aanpassen van de toegangsregels vereist aanpassingen aan het marktmodel en de marktprocessen (zie actie 6). Ontwerpdocument, versie november

18 Illustratie: Interconnectie, de ontbrekende schakel Een verregaande interconnectie wordt beschouwd als een vitale factor voor een eengemaakte Europese energiemarkt en voor het realiseren van de hernieuwbare energie-doelstellingen. Dit voor drie belangrijke redenen: De liberalisering maakte duidelijk dat prijsverschillen tussen de verschillende markten erg hoog kunnen oplopen. Nationale transmissienetbeheerders keken over hun grenzen heen om de bevoorradingszekerheid en de uitbating van hun net te versterken en om inkomsten te genereren buiten hun gereguleerde activiteiten. Een groot aantal offshore interconnectiekabels werd gepland. Gestimuleerd door de goede financiële resultaten van de NorNed-kabel tussen Nederland en Noorwegen, die als één van de eerste in gebruik werd genomen. Om in Europa een grote penetratie van hernieuwbare energie te bereiken, is een geïnterconnecteerd net noodzakelijk. Variaties kunnen uitgevlakt worden en zo kunnen bv. pompcentrales in Noorwegen als back up dienen tijdens perioden met minder wind en zon in bepaalde delen van Europa. Offshore wind won de laatste jaren sterk aan belang. Daarbij werd snel duidelijk dat de verbinding van deze parken met het vasteland een dure aangelegenheid is. De bekabeling moet immers op maximale capaciteit gedimensioneerd worden, niettegenstaande het gemiddelde gebruik 40% bedraagt. Bovendien dreigt het gevaar dat er een wirwar aan kabels ontstaat wanneer elk windpark een eigen verbinding realiseert. Het Europese onderzoeksproject OffshoreGrid analyseerde de kosten en baten van een Noord- Europees offshore netwerk (zie en besluit dat een geïntegreerde aanpak veel kosten bespaart: de socio-economische baten zijn 3 keer groter dan de kosten. Met een additionele kost van 5 tot 7 miljard euro kunnen de totale voordelen 16 tot 21 miljard euro bedragen. Het opvolgingsproject NorthSeaGrid, dat in april 2013 van start ging, neemt de financiële en risicoaspecten onder de loep. Ook de verdeling van kosten en baten over de verschillende stakeholders, om de ontwikkelingen te kunnen versnellen, worden nader bekeken. Ontwerpdocument, versie november

19 ACTIE 6 Inzicht verwerven in de dynamiek van de toekomstige elektriciteitsmarkt en definiëren van de verschillende marktrollen De technische kenmerken van een op hernieuwbare energie gebouwd energiesysteem met decentrale afname en injectie, vraag- en aanbodsturing en energieopslag beïnvloeden de markteconomische kenmerken van het systeem. Net als het in banen leiden van deze technische transitie moet ook de ombouw naar een nieuwe elektriciteitsmarkt en de verschillende marktrollen onderzocht worden met inbegrip van de onder actie 5 omschreven slimme inpassing van capaciteit, energieopslag, vraag- en aanbodsturing. De integratie in een bredere, Europese en internationale markt is hier van belang. Er moet nagedacht worden over hoe de energielevering met het systeemevenwicht en de netwerkbelasting verzoend kunnen worden: de levering van het product energie en de levering van flexibiliteitsdiensten (individueel en geaggregeerd) moet op een consistente wijze op elkaar worden afgestemd. Ontwerpdocument, versie november

20 CLUSTER 3: VERSCHILLENDE BRONNEN EN TECHNOLOGIEËN INSCHAKELEN De Kernboodschap is dat Vlaanderen geen onbeperkt potentieel aan hernieuwbare energiebronnen heeft. Bovendien heeft niet elke hernieuwbare energiebron een continue opbrengst of verzekerde beschikbaarheid. Om onze energie-onafhankelijkheid zo veel mogelijk te verzekeren, kunnen we niet inzetten op één hernieuwbare energiebron. De uitdaging bestaat erin om slim te combineren. ACTIE 7 Visies rond bio-economie, duurzaamheid en hernieuwbare energie op elkaar afstemmen - Het Vlaamse beleidskader voor een duurzame Vlaamse bio-economie verder uitwerken en implementeren op het gebied van inzet en duurzaamheid van beschikbare biomassa De Vlaamse overheid heeft in 2013 een visie, strategie en actieplan uitgewerkt voor de uitbouw van een duurzame en competitieve bio-economie in Een uitgangspunt is dat zowel biomassa uit primaire productie als uit rest- en afvalstromen, in de eerste plaats moeten instaan voor het garanderen van de voedselzekerheid, in de tweede plaats voor het gebruik als grondstof en in de derde plaats voor het gebruik als energiebron. Deze cascade van waardebehoud voor biomassa is zo gekozen dat maximale economische en maatschappelijke voordelen worden gerealiseerd. Uiteindelijk zal voor het gros van alle biomassagebruik energetische valorisatie door verbranding de laatste stap in de cascade vormen. Biomassa wordt als factor in de energiemix erkend zodat de Vlaamse overheid in de mogelijkheid blijft om Europese verplichtingen inzake een minimumaandeel hernieuwbare energie na te komen. Een breed kader is hiervoor nodig, met maximale inzet op energiezuinigheid, -efficiëntie en inzet van andere hernieuwbare energiebronnen. In dat ideaal scenario kan de cascadering via import en gebruik van lokale biomassareststromen een bijdrage leveren om aan de energiebehoefte te voldoen en om een specifieke rol te vervullen als stabiliserende energiebron. Biomassa kan in verschillende sectoren en voor verschillende toepassingen ingezet worden (voedsel, constructiemateriaal, grondstof, energiedrager,...). Het komt erop aan de beschikbare biomassastromen (vaste, vloeibare en gasvormige biomassa) voor de meest efficiënte en hoogwaardige toepassing op een duurzame manier in te zetten. Daarom is er nood aan het verder in kaart brengen wat de (lokaal) beschikbare (rest)stromen zijn en een duidelijk duurzaamheidskader voor productie en gebruik verder vast te leggen. Momenteel ligt de focus meestal op zuivere biomassastromen die soms van de andere kant van de wereld worden ingevoerd, wat risico's en onzekerheid inhoudt en voor een grote milieu-impact zorgt (o.a. directe en indirecte veranderingen in landgebruik, CO 2 emissies transport, ). Daarnaast zijn er ook regionaal biomassa(rest)stromen beschikbaar (bv. GFT, maaisel en snoeisel, restproducten van landbouw en industrie). De inzamel- en afzetmogelijkheden voor een aantal van deze stromen zijn momenteel beperkt of onvoldoende gekend. Er moet gezocht worden naar logistieke en technische oplossingen die een economische meerwaarde genereren voor deze beschikbare stromen waarbij de risico s en onzekerheid van de import van biomassastromen in beschouwing worden genomen en de duurzame inzet van deze stromen garanderen. Een duidelijke win-win kan gerealiseerd worden door de combinatie van materiaal- en energieproductie uit biomassa(reststromen). Door de uitwerking en opvolging van flankerend beleid (bv. (financiële) impactanalyse, emissienormering, Ontwerpdocument, versie november