Masarykova univerzita Filozofická fakulta

Transcriptie

1 Masarykova univerzita Filozofická fakulta Ústav germanistiky, nordistiky a nederlandistiky Nizozemský jazyk a literatura Adéla Obermajerová Het schrijven van wetenschappelijke teksten in theorie en praktijk Een wetenschappelijke tekst uit het oogpunt van de Nederlandse en Tsjechische stilistiek Bakalářská diplomová práce Vedoucí práce: Mgr. Alexandra Andreasová, Ph.D. 2008

2 Prohlašuji, že jsem tuto bakalářskou práci vypracovala samostatně s využitím sekundární literatury a zdrojů uvedených v Seznamu literatury. Ik verklaar hiermee dat ik deze Bachelorscriptie zelfstandig heb geschreven. Alle literatuur en bronnen die ik gebruikt heb, zijn in de Literatuurlijst opgenomen. I declare that I have worked on this Bachelor Diploma Thesis independently, using only the secondary sources listed in the Bibliography. Adéla Obermajerová

3 Na tomto místě bych v první řadě chtěla upřímně a ze srdce poděkovat vedoucí mé práce, Mgr. Alexandře Andreasové, Ph.D., za vlídné vedení a cennou kritiku. Dále děkuji svým rodičům a sestře za jejich bezpodmínečnou podporu a pochopení. V neposlední řadě bych chtěla vyjádřit poděkování svým třem kamarádkám: studentce romanistiky Tereze Maňákové především za její chuť do dlouhých diskuzí (nejen) o jazyce; studentce práv Kláře Švehlové a studentce novořecké filologie Markétě Strnadové, všem za jejich naslouchající ucho a podporu. Ik wil hier in de eerste plaats innig en welgemeend mijn begeleider, Mgr. Alexandra Andreasová, Ph.D., bedanken voor haar vriendelijke begeleiding en waardevolle kritiek. In de tweede plaats dank ik mijn ouders en zus voor hun onvoorwaardelijke steun en begrip. Niet in de laatste plaats wil ik mijn dank uitspreken aan drie vriendinnen van mij: Tereza Maňáková, een studente romanistiek, vooral voor haar zin in lange discussies (niet alleen) over taal; Klára Švehlová, een studente rechten, en Markéta Strnadová, een studente Griekse filologie, allemaal voor hun luisterende oren en ondersteuning. In this place I would like to express my sincere and truly heartfelt thanks to my supervisor, Mgr. Alexandra Andreasová, Ph.D., for her kind supervision and valuable feedback. I would also like to thank my parents and sister for their unconditional support and understanding. At last but not least I would like to convey my thanks to three friends of mine: Tereza Maňáková, a student of French and Spanish philology, in particular for her readiness to hold long discussions (not only) about language; Klára Švehlová, a student of law, and Markéta Strnadová, a student of Greek philology, all of them for lending me a listening ear and support.

4 MOTTO Het feit dat je bereid bent zo hard op een blaadje papier te werken maakt deel uit van je talent. Je kunt niet zeggen: deze man heeft talent, maar hij is lui. Nee, hij heeft geen talent, want hij is lui. Harry Mulisch

5 VOORWOORD Dit herfstsemester heb ik de Cursus goed schrijven voor niet-bohemisten (Kurz správného psaní pro nebohemisty) gevolgd. De cursus werd door een docente van het Instituut bohemistiek, gedoceerd. Hij wordt al vier semesters aangeboeden en is vooral, maar niet alleen, bestemd voor studenten van de Letterenfaculteit die een nota, Bachelor- of Masterscriptie, of gewoon een brief, goed willen schrijven. Gezien het onderwerp van deze scriptie zou men misschien verwachten dat er in deze cursus stilistische en schriftelijke vaardigheden worden verworven. Dit is echter niet het geval. In de Cursus goed schrijven leer je vooral hoe je een tekst zonder spellingfouten moet schrijven: Hoe je het sz-probleem aan het begin van woorden, een analoog probleem tot het Nederlandse dt-probleem aan het eind van woorden, moet oplossen, hoe het met de hoofdletters en met interpunctie zit, enzovoort. Geen stilistiek dus. Zou dus de naam van deze cursus niet Cursus Tsjechische spelling en grammatica voor niet-bohemisten moeten zijn? Wat ik met dit verhaal bedoel, is een praktisch voorbeeld te geven voor wat Jana Chamonikolasová in haar artikel zegt over de verschillen tussen het schrijven in het Engels en het Tsjechisch. Uit haar onderzoek is namelijk gebleken dat in Groot Britannië en Amerika het vermogen om zinvole, coherente en stilistisch gebalanceerde teksten te kunnen schrijven als een van de basisvaardigheden van de geleerde mens wordt beschouwd. Daarentegen, zegt zij, vermoedt de meerderheid van Tsjechen dat het om goed te kunnen schrijven voldoende is als men de grammaticale regels en de spelling beheerst. Mijn ervaring is niet anders. Op het gymnasium hielden wij ons grotendeels met literatuurgeschiedenis bezig. De leraar Tsjechisch gaf ons tijdens de vier jaren slechts twee schrijfopdrachten. De eerste, in het eerste jaar, was het schrijven van een

6 verhaal. Niemand van de studenten kreeg daar feedback op. De andere opdracht was het finale essay aan het eind van het vierde jaar, die een deel van het grote eindexamen (de zog. maturita) uitmaakte. Toen ik dus Nederlandse en Engelse filologie aan de universiteit ging studeren, stond ik met de op school verworven schrijfvaardigheid op nul. Wat mij bij al die essays hielp die ik aan de universiteit moest produceren, was mijn al een paar jaar doorgaande briefwisseling met een vriendin die ver van mij woonde. Bij het schrijven van brieven had ik een beetje geleerd mijn gedachten schrijftelijk te formuleren, al was het maar in het Tsjechisch, mijn moedertaal dus. Tijdens mijn studie merkte ik dat er een stapel Nederlandse schrijfgidsen in onze bibliotheek staan en dat de Tsjechische wetenschappelijke stijl anders is dat de Nederlandse. Door persoonlijke ervaringen tijdens mijn studie, door het artikel van Chamonikolasová en ten laatste maar niet ten minste door de cursus Stilistiek Nederlands die ik ook volgde, werd ik dus voor mijn eigen behandeling in de vorm van een Bachelorscriptie geïnspireerd.

7 INHOUDSOPGAVE I. INLEIDING Een hypothese Het doel en de centrale vraag Afbakening van basisbegrippen Structuur, metodologie en de keuze van vakliteratuur...5 II. BEGRIPPEN STIJL EN STILISTIEK De Tsjechische stilistiek Het begrip stijl en stilistiek in de Tsjechische taalkunde De natuur van de Tsjechische stilistiek De Nederlandse stilistiek Bronnen Nederlandse stilistiek Het begrip stijl en stilistiek in de Nederlandse taalkunde Taalbeheersing Vergelijking...22 III. DE STRUCTUUR VAN WETENSCHAPPELIJKE TEKSTEN De structuur van Nederlandse wetenschappelijke teksten De logische opbouw Onderdelen van een wetenschappelijk werk Hoofdstuk en alinea Het schrijfproces Algemene gerichtheid van Nederlandse wetenschappelijke teksten Eisen aan de formele kant

8 3.2 De structuur van Tsjechische wetenschappelijke teksten in vergelijking met de Nederlandse Omschrijving en functie Karakteristieke eigenschappen De opbouw en het schrijfproces Onderdelen van een wetenschappelijk werk Hoofdstuk en alinea Algemene gerichtheid van Tsjechische wetenschappelijke teksten...36 IV. CONCLUSIE...37 V. LITERATUURLIJST...40 BIJLAGE BIJLAGE

9 I. INLEIDING The White Rabbit put on his spectacles. `Where shall I begin, please your Majesty?' he asked. `Begin at the beginning,' the King said gravely, `and go on till you come to the end: then stop.' Ik vermoed dat dit citaat door de auteur van Hoe schrijf ik een scriptie of these?, een academische schrijfgids, werd gebruikt om samen te vatten wat de meesten van ons, universitaire studenten, zouden willen. Ik leg mijn vermoeden zometeen uit. We zijn namelijk allemaal beginnende schrijvers. Er wordt van ons vereist dat we, met de academische grond onder de voeten, in staat zijn op een of andere manier de resultaten van ons onderzoek te presenteren, binnen het wetenschappelijke gebied waarin we ons bewegen. Maar dat presenteren, dat meestal in de vorm van een nota of een scriptie voorkomt, is toch een moeilijk en eenzaam avontuur met vele ups en downs, verzuchten we (Heuvel 60). Daarom denk ik dat de meeste universitaire studenten zouden willen dat het schrijfproces zo eenvoudig zou zijn juist als Lewis Carroll het in Alice in Wonderland voorstelt (Heuvel 56). Het lukt echter nauwelijks iemand om op deze manier te schrijven, meen ik. Ik vraag me af hoe de adviezen uit het oogpunt van de Tsjechische en de Nederlandse taalkundige discipline stilistiek luiden. Wat zeggen de Tsjechische en de Nederlandse publicaties over het schrijven van wetenschappelijke teksten? Daar gaat mijn scriptie over. Maar allereerst formuleer ik een hypothese. 1.1 Een hypothese Bij het formuleren van de hypothese ga ik uit van mijn persoonlijke ervaringen met het lezen van wetenschappelijke teksten tijdens mijn studie: Ik neem aan dat er kennelijke verschillen bestaan tussen de opvatting van stilistiek in de Nederlandse - 3 -

10 taalkunde en de Tsjechische. Deze verschillen zouden zich in de drie volgende werkelijkheden manifesteren. De ene werkeljkheid zou een kwantitatief verschil zijn: het aantal werken over stilistiek in Nederland en België zou gering zijn. In Tsjechië, integendeel, zouden er veel werken over bestaan. De tweede werkelijkheid zou ook een kwantitatief verschil zijn. Dat betreft deze keer het aantal praktische schrijfgidsen: het aantal praktische schrijfgidsen zou in Nederland en België aanzienlijk zijn tegen Tsjechië. De laatste werkelijkheid zou een kwalitatief verschil zijn. De verschillen tussen de opvatting van stilistiek zouden zichtbaar zijn in de schrijfgidsen die bij het schrijven van wetenschappelijke teksten ondersteuning bieden. 1.2 Het doel en de centrale vraag Ik stel mezelf ten doel om de bovenstaande hypothese of te bevestigen of te weerleggen. De centrale vraag die ik met mijn scriptie hoop te beantwoorden, luidt als volgt: Welke kenmerken heeft uit het oogpunt van stilistiek in de Nederlanstalige landen en in Tsjechië een tekst die als een goed geschreven wetenschappelijke tekst wordt beschouwd? Om deze vraag te kunnen beantwoorden wil ik onderzoeken waarin precies de verschillen tussen de definities van stijl en stilistiek in beide taalgebieden liggen en hoe deze verschillen zich in de handboeken voor het schrijven van wetenschappelijke teksten manifesteren. Met andere woorden wil ik onderzoeken wat voor vereisten er op de wetenschappelijke teksten worden gesteld. 1.3 Afbakening van basisbegrippen Ik vind het belangrijk om te bepalen wat ik onder de term stilistiek in deze scriptie versta. Ik beperk me dus tot stilistiek als een discipline binnen de taalkunde

11 Iedereen is waarschijnlijk vertrouwd met de term literaire stijl of de stijl van een auteur maar met letterkunde hou ik hier geen rekening. Wat de schrifgidsen betreft, bespreek ik, zoals reeds vermeldt, alleen degenen die voor schrijvers van wetenschappelijke teksten bestemd zijn. Wat beschouw ik als een wetenschappelijke tekst? Een wetenschappelijke tekst is volgens mij een presentatie van iemands wetenschappelijk onderzoek en de resultaten daarvan. Meestal worden wetenschappelijke teksten aan universiteiten en andere onderzoeksinstituten geschreven. Studenten treffen wetenschappelijke teksten meestal aan in de vorm van nota s en scripties. De Tsjechische en Engelse term daarvoor is odborný styl en academic writing, respectievelijk. 1.4 Structuur, metodologie en de keuze van vakliteratuur Als de eerste stap tot het antwoord op mijn centrale vraag ben ik te werk als volgt gegaan. In het tweede hoofdstuk ben ik de definities van stijl en stilistiek op spoor, die men in de Tsjechische en Nederlandse bronnen kan vinden. Wat de Tsjechische vakliteratuur betreft, heb ik de belangrijkste werken, de zogenaamde standaardwerken, op het gebied van de Tsjechische stilistiek geraadpleegd. De keuze werd mij door Michal Křístek uit de Masaryk universiteit bevestigd. Het kiezen van de belangrijkste werken op het gebied van de Nederlandse stilistiek bleek echter bijzonder problematisch te zijn. Ook mijn begeleider wist haar geen raad. Behalve Renkema en Burger bestaan er namelijk geen bekende standaardwerken zoals in Tsjechië. Er zijn wel werken die heel bekend zijn maar die vallen eerder onder de noemer schrijfgidsen. Voor het tweede hoofdstuk heb ik mij dus de volgende vraag gesteld: Ik weet dus wel waar ik voor de Tsjechische stilistiek terecht kan, maar waar kan ik naar stilistiek in de Nederlandse taalkunde zoeken? - 5 -

12 Om deze vraag te beantwoorden ging ik in de electronische catalogi van één Nederlandse en twee Belgische grote bibliotheken zoeken. Ik zocht naar het aantal Nederlandstalige werken waarin Nederlandse stilistiek in onderwerpen, trefwoorden of titelwoorden voorkomt. Vervolgens heb ik op dezelfde manier in de catalogus van de Tsjechische nationale bibliografie naar Tsjechische stilistiek gezocht. Ik ben tot een opvallend verschil in aantal werken gekomen. Ik heb een nader onderzoek binnen de catalogi gedaan en er conclusies van uitgetrokken. Ik heb onder andere geleerd dat ik stilistiek in de Nederlandse taalkunde onder andere namen moet zoeken. Voor het onderzoek naar de Nederlandse definities koos ik uiteindelijk vooral de eerdergenoemde bekende Renkema en Burger. Aan het eind van het tweede hoofdstuk probeer ik de overeenkomsten en verschillen tussen de definities in de Tsjechische en Nederlandse taalkunde te vergelijken. Als de tweede stap tot het antwoord op mijn centrale vraag besteed ik in het derde hoofdstuk aandacht aan de structuur van wetenschappelijke teksten. Ik vergelijk wat over het schrijven van wetenschappelijke teksten de Nederlandse stilistiek zegt, en wat de Tsjechische. Ik wil daardoor te weten komen waarop de nadruk in de Nederlandstalige en Tsjechische publicaties wordt gelegd. In het vierde hoofdstuk vat ik de verzamelde informatie samen. Ik hoop daarin mijn centrale vraag te kunnen beantwoorden. Qua metodologie moet ik nog een paar belangrijke stappen uitleggen. Alle Tsjechische citaten en titels zijn door mij naar het Nederlands vertaald. De Tsjechische zinsbouw in de wetenschappelijke stijl kenmerkt zich vaak door veel bijzinnen. Bij het vertalen naar het Nederlands heb ik af en toe een lange samengestelde zin in meer zinnen verdeeld opdat die leesbaarder en begrijpelijker voor de lezer zou worden. Engelse citaten heb ik in het origineel gelaten

13 Om de structuur en metodologie samen te vatten, val ik in mijn scriptie op geen bepaalde strategie van onderzoek terug. Wie mij wel geinspireerd had, was het artikel van Jana Chamonikolasová. Overigens ben ik te werk zelfstandig gegaan. Ten laatste moet ik nog benadrukken dat ik geen volledigheid in deze scriptie nastreef. Deze scriptie zou als het begin van mijn verdere onderzoek kunnen dienen

14 II. BEGRIPPEN STIJL EN STILISTIEK Als de eerste stap tot het antwoord op mijn centrale vraag wil ik in dit hoofdstuk onderzoeken wat er in de Nederlandse en Tsjechische taalkunde onder de termen stijl en stilistiek wordt begrepen. Daarbij wil ik nog een algemene gerichtheid van deze discipline in de respectieve taalgebieden te schetsen en een vergelijking maken. Ik begin dus met de Tsjechische definities en wat men eigenlijk in de theoretische werken kan vinden, vervolgens ga ik met de Nederlandse definities en met de algemene oriëntering van stilistiek in dat taalgebied door en ter afsluting van dit hoofdstuk probeer ik de uitslagen van mijn onderzoek te vergelijken. 2.1 De Tsjechische stilistiek Het begrip stijl en stilistiek in de Tsjechische taalkunde Hieronder volgen enkele Tsjechische definities van de termen stijl en stilistiek en de samenvatting daarvan. Ik vind het wenselijk om te benadrukken dat het woord stijl meerdere betekenissen heeft en dat ik voor de bedoeling van deze scriptie volsta alleen met degenen die met taalkunde te maken hebben. Deze beslissing geldt ook voor 2.2. Laten we eerst zien wat voor een definitie het Academische woordenboek van leenwoorden ons biedt. STILISTIEK het bestuderen van stijl, in het bijzonder de stijl van de taal. (Academický slovník cizích slov) Deze definitie legt de term uit aan de hand van het woord stijl. Het lemma stijl wordt enkele lemma s eerder in het woordenboek uitgelegd als de manier waarop talige middelen worden gekozen en gebruikt die typerend voor een bepaalde functie, uitspraak of een individu is: talige stijl, artistieke stijll, functionele stijlen[ ]. (Academický slovník cizích slov) Een andere relevante bron waar ik een definitie heb opgezocht, is het Encyclopaedische woordenboek der Tsjechische taal, een groot werkstuk met veel - 8 -

15 auteurs waaronder Michal Křístek en Marie Krčmová. Het woordenboek verschaft de volgende definitie: STILISTIEK 1. [ ] 2. Een taalkundige discipline (ook linguïstilistiek genoemd) die zich bezig houdt met het gebruik van de taal in verschillende communicatieve situaties en functies, en ook met het onderzoeken van de invloeden die de eigenschappen van sprekers op het gebruik van de taal hebben. [ ] Soms gebruikt men i.p.v. linguïstilistiek de term talige stilistiek. Het argument daarvoor is in die zin dat de term in algemene termen het onderwerp van het stijlonderzoek bepaalt, met name de taal [ ]. De taal als een systeem heeft géén stijl. Hierover praat men pas i.v.m. de actuele toepassing van de taal, d.w.z. parole. Stilistiek interfereert echter met grammatica en lexicologie doordat er in deze disciplines bij individuele uitdrukkingen de stilistische kenmerken worden vermeld (bv. [de infinitief van het Tsjechische werkwoord] moci wordt als plechtig gepercipieerd terwijl moct als spreektalig [ ] ). [ ] Stilistiek behandelt de competitie van uitdrukkingen [d.w.z. talige middelen], de voorwaarden van hun gebruik en functies, en vooral de resultaten die van de werkzaamheid van stijlcreërende factoren afhankelijk zijn. [ ]. (Encyklopedický slovník češtiny) Ook hier treffen we het concept stijl of stijlcreërende factoren aan. Hoe definieert het Encyclopaedische woordenboek stijl? STIJL in de taalkundige opvatting [is] de uitkomst van het stijlcreërende proces [ ] er mag over stijl alleen i.v.m. parole worden gesproken, [ ]. Stilistische kenmerken manifesteren zich dan ook bij de toepassing van het talige systeem (langue) op verschillende communicatieve doelen en ook bij het gebruik van de taal door verschillende sprekers. [ ]. (Encyklopedický slovník češtiny) De Tegenwoordige Tsjeschische stilistiek (2003) definieert allereerst stijl: Talige stijl [ ] is de manier waarop talige middelen opzettelijk worden gekozen en georganiseerd die bij de schepping van de tekst wordt uitgeoefend. Deze manier manifesteert zich daarna in de voltooide taaluiting als het principe van de organisatie van talige elementen. Dit principe van de organisatie vormt uit onderdelen en items een eenheid die overeenkomstig is met de communicatieve intentie van de auteur. (Čechová et al ) 1 Voor de etymologie en andere betekenissen van het woord stijl zie hetzelfde - 9 -

16 Stilistiek is vandaar een taalkundige discipline die de stijl bestudeert en de algemene regelmatigheden van het formuleren van taaluitingen op basis van de analyse van individuele teksten vaststelt (Čechová et al. 18). Křístek vermeldt in zijn artikel de bovengenoemde definitie van Krčmová (in Čechová et al.), die nadruk legt op het onderscheid tussen het proces van de schepping van de tekst en de analyse van de taaluiting (Křístek 3). Ook Stilistiek van het Tsjechisch (1991) bevat deze definitie (Chloupek 15-16) waarvan ik kan afleiden dat De Tegenwoordige Tsjechische stilistiek juist op Stilistiek van het Tsjechisch gebaseerd is 2. Milan Jelínek, die zich al lang met de problematiek van de omschrijving van stilistiek bezighoudt en die het hoofdstuk Stilistiek in het Handboek Tsjechische grammatica (1996) heeft geschreven, definieert stijl als het resultaat van de selectie van talige middelen uit een groep van concurrentiele middelen. Het is dus een kwestie van parole (Jelínek 701, aangehaald in Křístek 3). Ter afsluting van dit subhoofdstuk probeer ik de belangrijkste punten samen te vatten die uit de bovenstaande definities kan worden afgeleid: 1. De Tsjechische stilistiek behandelt de actuele toepassing van het systeem: het studieonderwerp is dus niet langue, maar parole. 2. De schrijver/spreker weegt bij de creatie van teksten het kiezen van talige middelen af die elkaar concurreren. 3. De talige middelen worden door de schrijver/spreker gekozen om een bepaalde functie te vervullen. Met andere woorden moeten ze overeenkomstig met een bepaalde communicatieve situatie en functie zijn. Bovendien moeten ze de communicatieve intentie van de schrijver/spreker dienen. 2 N.B. Bevestigd in Čechová et al. 12, er is dezelfde groep auteurs aan het werk

17 4. De lezer percipieert daarna de tekst als een georganiseerd geheel dat bij de communicatieve situatie past en een bepaalde functie heeft. Deze eigenschap noemt men stijl De natuur van de Tsjechische stilistiek In dit onderdeel ga ik van het werk De Tegenwoordige Tsjechische stilistiek uit, dat door Čechová et al. is geschreven. Dit werk is zowel op Chloupek als op Jelínek gebaseerd. Het werk, en men kan ook de Tsjechische stilistiek zeggen, is eerder theoretisch en beschrijvend gericht. Om de lezer te helpen een voorstelling daarover te maken, zal ik in dit onderdeel het zwaartepunt van het bovengenoemde werk proberen te voorstellen. Het feit dat het werk eerder theoretisch en beschrijvend gericht is, wordt meteen in het eerste hoofdstuk getoond, dat ongeveer dertig pagina s telt, want het gaat alleen over de terminologie. In De Tegenwoordige Tsjechische stilistiek staat de theorie van functionele stijlen centraal. Een stijl wordt functioneel genoemd omdat hij een bepaalde functie in de communicatie vervult. Hij staat in tegenstelling tot een subjectieve, of een personele, stijl. De subjectieve stijl wordt in de Tsjechische theoretische stilistiek niet behandeld. De traditionele basisindeling van teksten is in vier functionele stijlen: met name een mededelingsstijl (prostěsdělovací styl), een wetenschappelijke (odborný), een journalistieke (publicistický) en een artistieke (umělecký) stijl 3. Later werden er ook andere stijlen toegevoed, bij voorbeeld de administratieve, conversationele, essayistische, de stijl van reclame, enzovoort (Čechová 39, zie ook Strejčková 25). 3 cf. vertalingen van Strejčková in Strejčková

18 De afbakening van individuele stijlen stamt af van de existentie van specifieke functies die de teksten, of taaluitingen, in een bepaald gebied van communicatie vervullen. De teksten worden in de Tsjechische stilistiek communicaten genoemd en het bepaalde gebied van communicatie stijlsfeer. Voor het vervullen van de functie heeft de taal specifieke lexicale middelen (stijllayer) en specifieke normen (stijltypen) nodig die de opbouw van de tekst bepalen en die min of meer vast zijn (Čechová 39). Verder houdt de Tsjechische stilistiek zich met stijlcreërende factoren bezig. Dat zijn objectieve en subjectieve werkelijkheden die op de tekst invloed uitoefenen. Ter illustratie is de stilisatie anders bij een monoloog en een dialoog, een geschreven en een gesproken tekst, een voorbereid en een niet-voorbereid, een publieke en een privétekst, enzovoort (Čechová 40). Samenvattend gezegd, de Tsjechische stilistiek beschrijft hoe teksten eruitzien, wat voor functie ze hebben, wat voor uitdrukkingen er voorkomen, wat voor normen ervoor gelden en wat voor factoren op de teksten invloed hebben. 2.2 De Nederlandse stilistiek Bronnen Nederlandse stilistiek Gezien wat ik in 1.4 over de keuze van literatuur zeg, namelijk dat er geen richtinggevend werk voor de Nederlandse stilistiek bestaat, heb ik mij de volgende vraag gesteld: Ik weet dus wel waar ik voor de Tsjechische stilistiek terecht kan, maar waar kan ik naar stilistiek in de Nederlandse taalkunde zoeken? Beter gezegd, wat voor bronnen bestaan er voor de Nederlandse stilistiek? Door het antwoord daarop te zoeken, streef ik er in dit hoofdstuk met andere woorden na om een deel van mijn hypothese (1.1) te bewijzen. Tot dit doel ben ik als volgt te werk gegaan. Ik was met name op zoek naar het aantal Nederlandstalige

19 werken waarin Nederlandse stilistiek in onderwerpen, trefwoorden of titelwoorden voorkomt. Ik ben er achter gekomen dat er in Nederland en België veel minder werken zijn verschenen waarin Nederlandse stilistiek in onderwerpen, trefwoorden of titelwoorden voorkomt, dan in Tsjechië. Ter illustratie daarvan: één Nederlandse en twee Belgische grote bibliotheken leveren er in het geheel 38 op. Het jaar van publicaties heb ik beperkt tot vanaf 1958 tot 2008, de laatste vijtig jaar dus (zie Bijlage 1 voor volle details). De Tsjechische nationale bibliografie bevat daarentegen 128 werken waarvan de sleutelwoorden het Tsjechisch en tegerlijkertijd stilistiek zijn 4. Deze uitslag bevestigt een deel van mijn hypothese, namelijk het eerste kwantitatieve verschil. Er wordt inderdaad in de Nederlandse taalkunde weinig, in vergelijking met Tsjechië, met het begrip stilistiek gewerkt. Deze ontdekking doet bij mij een andere vraag opkomen: Kan men dan überhaupt over Nederlandse stilistiek spreken? Ik antwoord echter meteen dat men dat wel kan en ik leg het naderhand uit. Al schijnt het op het eerste gezicht dat er weinig werken over de stilistiek van het Nederlands bestaan, het is niet waar. Een nader onderzoek naar de gevonden titels verklaart dat Nederlandstalige werken over stilistiek simpelweg andere titels hebben 5. Er zijn publicaties zoals Schrijfwijzer, In goed Nederlands, Schrijven in eenvoudig Nederlands, Hoe schrijf ik een boek, Klare taal: efficiënt leren schrijven, De taalgids en Het gaat niet om wat je zegt. Het gaat erom wat zij begrijpen. Als men nog verder naar de boekenbeschrijvingen kijkt 6, vindt men onder de andere onderwerpen van die werken ook begrippen als Nederlandse taal: taalgebruik en Schrijven. Verder zoeken naar andere 4 Jaar van publicatie weer ook Andere filtratie: de code van de taal: cze. Zie Česká národní bibliografie october Zie pagina met de 26 resultaten voor het samengestelde zoeken ( Zoeken.Bibliotheek.be en filtratie dezelfde als in Tabel 1 Bijlage 1) rechterkolom Verfijnen Titel october Dezelfde pagina als in de vorige voetnoot

20 trefwoorden in de catalogi (Bijlage 1 kolom Catalogi) brengt dus tientallen andere resultaten op. Ter illustratie van het net gezegde: het zoeken naar schrijfvaardigheid in titel- en trefwoorden, dat tot het zoeken naar werken uitsluitend over de Nederlandse taalkunde beperkt werd, leverede in maar één catalogus 38 resultaten op 7. Bij het zoeken in dezelfde catalogus en door dezelfde filtratie naar taalbeheersing was het aantal 56. Een andere catalogus vindt andere 13 werken met taalgebruik en schrijven tegerlijkertijd in onderwerpen 8. Dit impliceert dat men moet er rekening mee houden dat men misschien geen boek met de woorden Nederlandse stilistiek in de titel aantreft. Ook Šárka Strejčková die haar scriptie over journalistieke stijl heeft geschreven en werken zoals Čechová heeft gebruikt, schreef dat naar haar weten geen dergelijk werk op het gebied van de Nederlandse stilistiek beschikbaar is (20). Er zijn echter wel op het gebied van de Nederlandse taal talrijke werken verschenen die eerder bij voorbeeld schrijfvaardigheid, taalgebruik, taalvaardigheid of behandelen. We zullen verderop zien dat al die begrippen onder een zelfstandige discipline vallen, en die is taalbeheersing genoemd Het begrip stijl en stilistiek in de Nederlandse taalkunde Nu weet ik dus wel dat ik Nederlandse stilistiek onder andere namen moet zoeken. Hoe wordt dus stijl en stilistiek in de Nederlandse taalkunde gedefinieerd? 7 22 october Welkom in de KB-catalogus boeken en tijdschriften october Zoeken.Bibliotheek.be. Geavanceerd zoeken: Onderwerp:taalgebruik Taal: Nederlands Type: Non-fictie Materiaal: Boek. Filtratie: Nederlandse taal Laatste 50 jaar volwassenen Schrijven

21 Zoals in 2.1 behandel ik alleen die definities die tot taalkunde betrekking hebben. Van Dale Groot woordenboek der Nederlandse taal verschaft de volgende definitie van het lemma stilistiek. 1 kunst der schriftelijke voordracht, syn. stijlleer 2 wetenschappelijke analyse van de stijl, syn. stijlonderzoek (Van Dale) Laten we eerst kijken wat er met de eerste betekenis eigenlijk wordt bedoeld. Wat is stijlleer? Stijlleer wordt in hetzelfde werk gedefinieerd als een groep voorschriften die men in overweging te nemen heeft bij het opzettelijk vormen en verwoorden van gedachten, of door spreken of door schrijven. Laten we verder ook naar de tweede zin kijken. Twee vragen vallen mij op. De eerste vraag luidt: Wat zou men zich onder de term stijlonderzoek moeten voorstellen? Om dat te beantwoorden haalt Van Dale W. G. Hellinga aan. Hellinga vermeldt de volgende definitie: [Stijlonderzoek] is onderzoek naar wat taalvormen doen in een bepaalde situatie en in hun betrokken-zijn op die situatie. (Hellinga in Van Dale) 9 De tweede vraag is: En wat is eigenlijk stijl? Om dat te ontdekken, heb ik stijl in Van Dale opgezocht. De definitie daaruit volgt: 2 stijl 1 wijze van zich in geschrifte uit te drukken, syn. schrijfwijze. [ ] iemands stijl [is] de hem eigene en hem kenmerkende schrijftrant. 2 (pregn.) goede stijl: stijl hebben, goed schrijven of goed geschreven zijn (Van Dale) Ik kan concluderen dat deze woordenboekdefinitie weinigzeggend is. Ik zal dus Van Dale verlaten en naar vakliteratuur zoeken. Peter Burger en Jaap de Jong bespreken de Wat-is-stijl-kwestie in het eerste hoodstuk van hun Handboek Stijl: Adviezen voor aantrekkelijk schrijven. Ze nemen 9 Zie lemma stilistiek

22 Erasmus van Rotterdam als voorbeeld 10. Er wordt uitgegaan van een door Erasmus bedachte stijloefening waarop schrijvers in de twintigste eeuw nog steeds hun stilistische vaardigheden kunnen trainen, aldus Burger en De Jong. De opdracht van Erasmus luidde: 'Maak zoveel mogelijke variaties op een gegeven zin'. Het ging om een Latijnse zin: 'Uw brief heeft me buitengewoon verheugd' (Twae literae me magnopere delectarunt). Erasmus had zelf wel bijna tweehonderd versies daarvan geformuleerd. Burger en De Jong vermelden er in hun boek zes, beter gezegd hun vertalingen daarvan. Wie echter alle tweehonderd zinnen leest, moet zich verwonderen over de rijkheid van de taal, zeggen Burger en De Jong. Met deze stijloefening van Erasmus als de basis van hun redenering komen deze twee stijlonderzoekers tot hun eerste poging tot de omschrijving van stijl als de keuze van woorden, syntaxis en structuur. Al die elementen geven vorm aan de mentale voorstelling van de schrijver (20). Vervolgens brengen de auteurs een oude definitie Style is the dress of thought in herinnering (Burger 21) waarmee wordt bedoeld dat de schrijver zijn gedachte in een neutrale vorm verwoordt en daarna die gedachte met een stijlfiguur verfraait. Burger en De Jong weerleggen echter dit concept van stijl als versiering. Stijl is niet slechts versiering, of dress of thought, maar incarnation of thought: soms heeft ook een kleine verandering in de stijl ingrijpend invloed op de inhoud van een gedachte. Vorm en inhoud zijn [namelijk] onlosmakelijk met elkaar verbonden. (22) 11 Bovendien moet men met nog andere objectieve werkelijkheden rekening houden. De finale definitie van Burger en De Jong luidt dus: 10 Erasmus van Rotterdam leek de stijl van de Middeleeuwse Latijnse geschriften barbaars en hij bestreed de slechte stijl in het algemeen als docent en schrijver van leerboeken (Burger 20). 11 Voor een voorbeeld zie dezelfde