Scholingstraject voorbehouden-en risicovolle handelingen. module. Uitzuigen mond en keelholte (hoog)

Transcriptie

1 Scholingstraject voorbehouden-en risicovolle handelingen module Uitzuigen mond en keelholte (hoog) Opleidings Centrum Zuidwester November 2010

2 Inhoudsopgave Doel van deze module Inleiding Anatomie Bouw en functie van de keelholte De bouw en functie van het strottehoofd en luchtpijp Materialen en apparatuur Materialen Afzuigapparatuur Het uitzuigen van de neus-, mond- en keelholte Wanneer is het uitzuigen noodzakelijk? Maatregelen om het uitzuigen te voorkomen Doel van het uitzuigen Complicaties Aandachtspunten Aandachtspunten bij het uitzuigen Bevoegdheid Aseptisch werken Zelftoets Protocollen Uitzuigen van slijm in mond en keelholte Bronnen Deze module is tot stand gekomen door medewerking van: L. Wierikx J. Adriaensens S. Verwijs Dagbesteding Zuidwester Opleidings Centrum Zuidwester 2 November 2010

3 Uitzuigen mond en keelholte (hoog) Doel van de module: De deelnemer kent de anatomie van de mond-, neus- en keelholte. De deelnemer herkent de verschijnselen van het benauwd zijn van de cliënt. De deelnemer weet hoe het uitzuigapparaat werkt. De deelnemer herkent de gevaren van besmetting en kan hygiënisch werken. De deelnemer kent de verschillende uitzuigcatheters en weet de voor en nadelen hiervan te benoemen. De deelnemer kan uitzuigen en handelt volgens het protocol. De deelnemer houdt rekening met de gevoelens van de zorgvrager tijdens het uitzuigen. De deelnemer weet wat hij preventief kan doen om het uitzuigen van sputum bij de cliënt te voorkomen. Opleidings Centrum Zuidwester 3 November 2010

4 1. Inleiding. hoestreflex sputum In stoffige ruimtes gaan mensen al snel niezen, hoesten en proesten. De stofdeeltjes prikkelen het slijmvlies van de luchtwegen, waardoor er een hoestreflex wordt opgewekt. Door te hoesten wordt de oorzaak van de prikkel weggeblazen. De luchtwegen produceren bronchiaal slijm ofwel sputum om zichzelf te reinigen. Sommige cliënten hebben moeite met het ophoesten van sputum, of zijn hier niet meer toe in staat. Hierdoor kan er een belemmering in de keel en longen ontstaan. Het vrijhouden van de luchtwegen bij een cliënt is van essentieel belang voor een adequaat functioneren van zijn ademhaling. In deze module kun je lezen hoe je met behulp van een zuigcatheter die is verbonden met een uitzuigapparaat, het sputum oppervlakkig uit de neus-, mond- en keelholte kunt verwijderen. 2. Anatomie. 2.1 Bouw en functie van de keelholte. buis van Eustachius De keelholte is op te vatten als een buisvormige ruimte achter de neusholte en de mondholte. De keelholte staat links en rechts door middel van de buis van Eustachius in verbinding met het middenoor. Opleidings Centrum Zuidwester 4 November 2010

5 slikreflex huig strotteklepje Omdat de keelholte zowel een deel is van het ademhalingsstelsel als van het spijsverteringskanaal, moet worden voorkomen dat tijdens het slikken voedseldeeltjes in de luchtpijp komen. Het slikken is een reflexbeweging. Wanneer er vast voedsel of vocht achter in de mondholte komt, voeren we automatisch een slikbeweging uit. De lippen en tanden worden op elkaar gehouden, de tong wordt tegen het harde gehemelte geduwd en het zachte gehemelte met de huig wordt omhoog getrokken zodat de inwendige neusholte wordt afgesloten. Het strotteklepje gaat naar beneden waardoor de luchtpijp wordt afgesloten. De spijsbrok glijdt hierdoor vanzelf in de slokdarm. 2.2 De bouw en functie van het strottehoofd en luchtpijp. Het strottehoofd ligt in de hals en vormt de verbinding tussen de keelholte en de luchtpijp. kraakbeenstukken schildkraakbeen bekerkraakbeentjes Wanneer je de hals van voren bekijkt ligt de luchtpijp voor de slokdarm. Het strottehoofd is opgebouwd uit kraakbeenstukken die door spieren en banden met elkaar verbonden zijn. Wij onderscheiden aan het strottehoofd: Het beweeglijke schildkraakbeen, waarvan de vooruitstekende punt de adamsappel wordt genoemd. Twee bekerkraakbeentjes die bewegelijk vastzitten aan het ringkraakbeen. Zij spelen een belangrijke rol bij het aanspannen van de stembanden en het vergroten of verkleinen Opleidings Centrum Zuidwester 5 November 2010

6 strotteklepje stembanden stemspleet bronchus trilhaarepitheel bindweefsel glad spierweefsel hoefijzer van de stemspleet. Het strotteklepje dat bestaat uit elastisch kraakbeen en dat tijdens het slikken de luchtpijp afsluit om te voorkomen dat er voedseldeeltjes in terechtkomen. Wanneer er toch iets anders dan lucht in de luchtwegen komt, gaan we hoesten. De stembanden bevatten dwarsgestreepte spieren en bevinden zich tussen het schildkraakbeen en de bekerkraakbeentjes. De spleetvormige ruimte tussen de stembanden noemen we de stemspleet. Door middel van uitgeademde lucht worden de stembanden in trilling gebracht, waardoor er geluid ontstaat. De luchtpijp is gelegen in de hals en de borstholte. In de borstholte splitst de luchtpijp zich in twee luchtpijptakken: een linker en rechter bronchus. Het vormt de verbinding met de longen. De wand van de luchtpijp bestaat van binnen naar buiten uit de volgende onderdelen: Trilhaarepitheel met slijmcellen; dit is zeer gevoelig, waardoor bij prikkeling door stof al een hoestreflex ontstaat. Bindweefsel met veel bloedvaten en zenuwen. Glad spierweefsel. Hoefijzervormige kraakbeenstukken die de luchtweg steeds openhouden. 3. Materialen en apparatuur. 3.1 Materiaal. lengte Ch Verbindingsstukken Afzuigcatheters worden éénmalig gebruikt. Ze zijn meestal van PVC gemaakt. De lengte kan variëren van 45 tot 60 cm. De diameter wordt in mm en in Ch. aangegeven. De meeste gebruikte Ch maten voor volwassenen zijn 12, 13, 14 en 16 Ch. Afzuigcatheters hebben meestal een centrale opening (open tip) en twee zij-openingen. Het uiteinde kan trechtervormig zijn of taps toelopen. Het al of niet gebruiken van verbindingsstukken bepaalt de keuze. Ook zijn er afzuigcatheters met een vacuümbreker. Hiermee kan de zuigkracht geregeld worden. Er zijn ook tussenstukjes waarop een vacuümbreker is aangebracht. vacuümbreker Opleidings Centrum Zuidwester 6 November 2010

7 3.2 Afzuigapparatuur. vacuüm Er zijn verschillende manieren van uitzuigen, maar de werking van de apparatuur berust altijd op hetzelfde principe: het creëren van onderdruk (vacuüm). bacteriën gebruiksaanwijzing De installatie is via een dikke slang verbonden aan een pot. In deze pot, de opvangfles, wordt het afgezogen sputum opgevangen. Om het schoonmaken te vergemakkelijken doe je in de opvangfles altijd een laagje water. Het slijm hecht zich dan niet aan de bodem. De opvangfles wordt in ieder geval gewisseld als hij driekwart vol is, om beschadiging aan het apparaat te voorkomen. De opvangfles is een prima voedingsbodem voor bacteriën. Elke 24 uur moet de opvangfles leeggemaakt worden en gereinigd met heet water en eventueel desinfectans. Aan de opvangfles zit een tweede slang vast, waaraan je een zuigcatheter bevestigt. Er zijn verschillende modellen op de markt. Het is dan ook belangrijk de gebruiksaanwijzing goed te lezen zodat, je weet hoe het apparaat werkt. De meeste modellen hebben een accu en kunnen zonder netspanning gebruikt worden. Voor het behoud van het apparaat is het echter beter om het apparaat aan te sluiten op netspanning. Opleidings Centrum Zuidwester 7 November 2010

8 4. Het uitzuigen van de neus-, mond- en keelholte. 4.1 Wanneer is het uitzuigen noodzakelijk? indicatie nadeel vicieuze cirkel niet toegestaan Er zijn verschillende indicaties voor het uitzuigen: Wanneer een cliënt zelf niet goed kan ophoesten of slikken: b.v. een bewusteloze of een uitgeputte cliënt, een cliënt met een hoge dwarslaesie, cliënten met ernstige longproblematiek. Wanneer er medische problemen zijn, zoals afwijkingen van het hart en van de hersenen, dat ophoesten of een houdingsdrainage een onaanvaardbaar risico met zich meebrengt. Wanneer de algemene conditie van de cliënt zo slecht is dat alle andere oplossingen voor het vrijmaken van de luchtwegen als extra belasting worden gezien. Aan het uitzuigen met behulp van een uitzuigapparaat is een nadeel verbonden: door het uitzuigen worden luchtwegen geprikkeld tot een verhoogde productie van sputum. Zo krijg je een averechts effect. Er ontstaat een vicieuze cirkel van sputumproductie en -verwijdering. Uitzuigen gebeurt daarom alleen als preventieve maatregel om de luchtwegen doorgankelijk te houden niet helpen. In de volgende gevallen is uitzuigen van de neus-, mond- en keelholte niet toegestaan: Een verhoogd risico op neus- en keelbloedingen. Lekkage van hersenvocht in het neus- en keelgebied door schedeltrauma. Een fractuur aan het aangezicht: de cliënt zal tijdens het uitzuigen te veel pijn ondervinden. 4.2 Maatregelen om het uitzuigen te voorkomen. preventieve maatregelen houdingsdrainage algemene toestand Trendelenburg Om te voorkomen dat het slijm afgezogen moet worden, wordt in eerste instantie de uitscheiding van sputum gestimuleerd door houdingsdrainage, ademhalings- en hoesttechnieken en medicatie. Bij een houdingsdrainage wordt om te beginnen bepaald waar het sputum precies zit. Dit doet een arts met behulp van een stethoscoop. Soms gebeurt het d.m.v. een röntgenfoto. Afhankelijk van de locatie van het sputum wordt de cliënt in een bepaalde houding in bed geholpen. Dit gebeurt op zo n manier dat het sputum door de zwaartekracht afvloeit naar de grotere luchtwegen. De houdingsdrainage is wel afhankelijk van de algemene toestand van de cliënt. Tijdens een houdingsdrainage ligt de cliënt in Trendelenburg. Dit houdt in dat zijn hoofd iets lager ligt dan de rest van het lichaam. Opleidings Centrum Zuidwester 8 November 2010

9 ademhalingshoesttechnieken medicatie De arts kan een cliënt verwijzen naar een fysiotherapeut om ademhalings- en hoesttechnieken aan te leren. De arts kan ook ondersteunende medicatie voorschrijven. B.v. medicijnen die het slijm verdunnen en het ophoesten vergemakkelijken. Wanneer al deze preventieve maatregelen te weinig effect hebben, gaat men alsnog over tot het uitzuigen van het sputum met behulp van een uitzuigapparaat. 4.3 Doel van het uitzuigen. doel pneumonie atelectase aspiratie Het hoofddoel van het (oppervlakkig) uitzuigen van de neus-, mond- en keelholte is het vrijmaken van de bovenste luchtwegen van sputum, speeksel, maaginhoud of bloed, zodat de ademweg weer doorgankelijk wordt. Dit kan worden bereikt door het manipuleren met de catheter. Hierdoor kan er een hoestprikkel worden opgewekt en zal de cliënt sputum ophoesten. Daarnaast kan het uitzuigen van sputum uit de neus-, mond- en keelholte pneumonie (longontsteking) en atelectase voorkomen. (Atelectase is een geheel of gedeeltelijk luchtledig zijn van de longblaasjes, waardoor deze niet of niet goed uitzetten. Atelectase komt voor bij afsluiting van de bronchiën.) Ook kan door het uitzuigen aspiratie van sputum worden voorkomen. (Aspiratie is het opzuigen of inademen van schadelijke stoffen in de longen.) 4.4 Complicaties. Uitzuigen van de luchtwegen moet niet te snel toegepast worden. Het kan namelijk ernstige complicaties met zich meebrengen, zoals cardiale problemen, beschadiging van het weefsel, infectie en overprikkeling. cardiale problemen Het uitzuigen kan een prikkeling veroorzaken van de luchtwegen, met als gevolg reflexen die via de nervus vagus (zwervende zenuw) lopen. De nervus vagus is een hersenzenuw die invloed heeft op ademhaling, spijsvertering en hartwerking. Omdat deze zenuw door het hele lichaam loopt, ontstaan allerlei reacties, zoals braakneigingen, overgeven en een vertraagde hartwerking of bradycardie. Het is dus noodzakelijk je cliënt hierop steeds te controleren. Je moet de polsgolf regelmatig tellen! Pauzeer tussen twee uitzuighandelingen, om de hartslag te laten herstellen: houd circa iedere tien seconden één minuut rust! Opleidings Centrum Zuidwester 9 November 2010

10 beschadiging van weefsel infectie hoestaanvallen Door het manipuleren met de zuigcatheter kan het slijmvlies van de neus-, mond- en keelholte beschadigd worden. Vooral lang uitzuigen in één positie kan bloedingen tot gevolg hebben. Vooral bij cliënten die een stoornis hebben in de samenstelling van het bloed en bij cliënten die antistollingsmiddelen krijgen, moet voorzichtigheid betracht worden. Door toedoen van de catheter kunnen bij het uitzuigen bacteriën van de neus- of mondholte naar de keelholte gebracht worden, en vervolgens door inademing in de diepere luchtwegen terechtkomen. Hierdoor is er een grotere kans op infectie. Door overprikkeling van het weefsel kunnen ook hoestaanvallen ontstaan. Deze kunnen zeer ernstig zijn. De cliënt kan gaan overgeven en loopt hierdoor risico op aspiratie. Door grote spanning op de buikspieren kan ook spontane lozing van urine en/of feces optreden. Wanneer de cliënt een dergelijk hoestaanval krijgt, moet natuurlijk direct worden gestopt met het uitzuigen. 4.5 Aandachtspunten. Bij sommigen cliënten bestaat vanwege hun ziekte en vergroeiingen een grotere kans dat het uitzuigen van het sputum nodig is. Bij hen is er tegelijk ook een verhoogd risico op complicaties tijdens het uitzuigen. Te denken valt daarbij aan cliënten met verminderd bewustzijn, neuro-musculaire aandoeningen, longemfyseem, cardiale klachten en longoedeem. verminderd bewustzijn neuro-musculaire aandoeningen longemfyseem Cliënten met een verminderd bewustzijn kunnen niet goed aangeven wanneer zij het benauwd krijgen. Met hen kan je geen teken afspreken om aan te geven dat de handeling gestopt moet worden. Cliënten met neuro-musculaire aandoeningen kunnen dieper gelegen slijm minder goed ophoesten. De reflex om te hoesten is er meestal wel, maar het ontbreekt de cliënt aan kracht. Wees daarom extra alert en bedenk dat hoesten in dit geval een waarschuwingsteken is. Cliënten met ernstig longemfyseem hebben vaak een snelle, oppervlakkige ademhaling. Deze manier van ademen gaat hen het beste af, maar leidt wel tot ernstige vermoeidheid van de ademhalingsspieren. Het uitzuigen is daarom een extra belasting, vooral gezien het vele hoesten waarmee het uitzuigen gepaard kan gaan. Het is mogelijk om in overleg met een arts cliënten extra zuurstof te geven, alvorens met uitzuigen te beginnen. Opleidings Centrum Zuidwester 10 November 2010

11 cardiale klachten longoedeem Zoals eerder beschreven kan tijdens het uitzuigen een prikkeling van de nervus vagus optreden. Deze prikkeling kan ervoor zorgen dat de hartslag vertraagt. Als er al cardiale klachten zijn, zoals atriumfibrillatie (het onregelmatig samentrekken van de hartboezems) en decompensatio cordis ( hartfalen), kan de cliënt de gevolgen van deze trage hartactie niet compenseren en kan hij bewusteloos raken. Bij deze cliënten dienen er extra controles uitgevoerd te worden: blijft de polsslag en de bloeddruk in orde en is er een toename van benauwdheidklachten? Uitzuigen bij cliënten met longoedeem heeft geen zin! Het is niet het sputum dat hier het probleem vormt, maar het oedeem. 4.6 Aandachtspunten bij het uitzuigen. slijmvlies Daar de ademhalingswegen bekleed zijn met slijmvlies bestaat de kans op beschadiging door mechanische ingrepen. Daarom mag de catheter nooit met kracht tegen de huid worden geduwd. Je sluit de catheter ook pas af als je met de top in de slijmprop zit. Je gaat met een open catheter in de mond en je gaat met een open catheter weer terug naar buiten. Op die manier verklein je de kans op beschadigingen. Ga je met een gesloten catheter naar binnen, dan is de kans groot dat je de huid vast zuigt. Het uitzuigen gebeurt tot in de keelholte. beleving Je ziet als het ware de top van de catheter. Wanneer het uitzuigen dieper moet plaats vinden, (intertracheaal) wordt de handeling door een arts gedaan of de cliënt moet opgenomen worden in het ziekenhuis. Tijdens het uitzuigen vragen niet alleen de technische aspecten van de vaardigheid, maar ook de beleving en begeleiding van de cliënt jouw aandacht! Opleidings Centrum Zuidwester 11 November 2010

12 angst mechanische obstructie alert Het is voor de cliënt onplezierig om de handeling te ondergaan. Begeleiding in de vorm van uitleg, indien mogelijk, en steun is daarom van belang. Er zijn cliënten die het uitzuigen van slijm als een vrij eenvoudige handeling zien, die niet vaak genoeg kan plaatsvinden, omdat zij na afloop weer voldoende lucht hebben. Er zijn echter ook cliënten die al angstig worden bij het zien van de apparatuur. Deze angst op zich kan al een benauwdheid veroorzaken, die niets met de mechanische obstructie te maken heeft. Vaak heeft deze cliënt negatieve ervaringen achter de rug zoals overprikkeling, hoestbuien of het gevoel van te stikken. Probeer deze cliënt gerust te stellen, uiteindelijk kan het uitzuigen een opluchting voor de cliënt betekenen. Ook niet uitzuigen kan heel erg angstig zijn voor de cliënt. Stel je maar eens voor dat heel je keelholte vol zit met sputum en taai slijm en je krijgt het niet weg. Veel taai slijm kan je soms in tijdnood brengen. Je mag volgens protocol maar 10 seconden uitzuigen en dan moet je 1 minuut stoppen, zodat het lichaam zich weer kan herstellen. Maar wat te doen als het slijm nog niet weg is? Je moet dan van twee kwaden het minst kwade kiezen. Zuig 10 seconden en stop even 10 seconden. Probeer zo het slijm weg te krijgen. Maar wees extra alert op complicaties. 4.7 Bevoegdheid. Uitzuigen is een risicovolle handeling! Alleen zorgverleners die bekwaam zijn in het uitvoeren van deze handeling, mogen hem ook daadwerkelijk toepassen. 4.8 Aseptisch werken. bacteriën infectie Sputum is rijk aan bacteriën. Voorkom tijdens het uitzuigen een besmetting, door aseptisch te werken. Draag altijd handschoenen tijdens het uitzuigen. Soms kan het nodig zijn een mondmasker te dragen en een schort. Dit wordt dan in een speciaal protocol bij die betreffende cliënt vermeld. Om infecties te voorkomen mag de zuigcatheter maar eenmalig gebruikt worden. De opvangfles moet, ongeacht hoe vaak er uitgezogen moet worden, eenmaal per 24 uur worden gereinigd. Het bekertje water dat je gebruikt om de slang tijdens het uitzuigen door te spoelen, moet geleegd en omgespoeld worden. Stilstaand water is snel vol met bacteriën. Opleidings Centrum Zuidwester 12 November 2010

13 5. Zelftoets Iedereen kan een voorbehouden en risico volle handeling leren. Sommige handelingen zoals uitzuigen van keel en mondholte kunnen simpel lijken. Hierdoor ga je al gauw voorbij het feit dat hier toch risico s aan verbonden zijn. De zelftoets is bedoeld als een hulpmiddel om jezelf te toetsen op je kennis en inzichten wat betreft het uitzuigen. De vragen zijn bedoeld om je verder aan het nadenken te zetten en je hier zelf nieuwe vragen bij te stellen. Maak daarom eerst de zelftoets, voor je de reader gaat bestuderen. Op die manier kun je je antwoorden controleren. Het antwoord is alleen juist wanneer het antwoord compleet is. Juist Onjuist 1. Hoesten is een reflex dat door het lichaam opgewekt wordt om stof uit de luchtwegen te krijgen. 2. De huig sluit bij het slikken de luchtpijp af zodat de spijsbrok de slokdarm ingaat. 3. De opvangfles is een prima voedingsbodem voor bacteriën. Je maakt de fles schoon als hij gebruikt is. 4. De vacuümbreker wordt afgesloten om een vacuüm op te wekken. 5. Als een cliënt niet de kracht heeft om sputum op te hoesten zodat er een infiltraat dreigt is dit een indicatie om deze cliënt uit te zuigen. 6. Uitzuigen kan leiden tot een verhoogde productie van sputum. 7. Tijdens een houdingsdrainage ligt de cliënt in anti- Trendelenburg op zijn linker of rechterzij. 8. Wanneer je met de tip van de uitzuigcatheter in een slijmprop zit zuig je enkel slijm en geen lucht op. 9. Uitzuigen mag nooit langer duren dan 10 seconden. 10. Je gaat met een open vacuümbreker bij de cliënt in de mond en komt met een open vacuümbreker weer naar buiten. Opleidings Centrum Zuidwester 13 November 2010

14 7. Bronnen Voor het schrijven van deze module is gebruik gemaakt van de volgende bronnen: Weston 2000 T. Weston, Atlas van de anatomie, Lisse: Rebo Productions Ormel & De Wit 2002 A. Ormel & M. de Wit, Verplegende elementen II, Hoofddorp: Noordhoff Wolters BV Zadkine contract activiteiten B.V Zadkine contract activiteiten B.V., Zorg in uitvoering. Geprotocolleerde verpleegtechnische vaardigheden, Rotterdam e druk: januari e druk: augustus 2005 Opleidings Centrum Zuidwester 14 November 2010