BUURTSPOORWEGEN IN KLEUREN

Transcriptie

1 COULEURS VICINALES Frits van der Gragt BUURTSPOORWEGEN IN KLEUREN Inleiding Als zovele Nederlandse tramliefhebbers raakte de auteur na de Tweede Wereldoorlog gefascineerd door het grote trambedrijf van de Nationale Maatschappij van Buurtspoorwegen (NMVB) in zijn buurland België. Op een ongewone manier maakte hij kennis met dit bedrijf in een uithoek van het NMVB-tramnet: het tramnet van Eupen. In 1948 kampeerde hij met vrienden op een kampeerboerderij nabij Epen in Nederlands Limburg en maakte hij een fietstocht via de grensovergang bij Vaals en het intrigerende Moresnet naar Eupen, waar hij kennis maakte met de gedeeltelijk Duitse trams van deze NMVB-buitenpost. In dezelfde vakantie fietste hij naar Vroenhoven, even voorbij de Belgische grenspost buiten Maastricht en maakte een rit met een Autorail en twee gemoderniseerde rijtuigen van de lijn Maaseik Tongeren op zijn spaarzame (clandestiene) Belgische franks naar Tongeren. Nog steeds klinkt in zijn oren het oorverdovende lawaai dat de GM-diesel maakte, afkomstig uit een Amerikaanse tank waarmee de autorail was uitgerust. Een jaar later (en met wat meer franks) werd het tochtje herhaald en uitgebreid met een rit Tongeren Hasselt met een vierassige AR en een rit Hasselt Genk per elektrische (standaard)tram. Een tocht met een AR op de,,nieuwe lijn naar Zoetendaal volmaakte de dag. Een nieuwe liefde was geboren! Later in 1952 maakte hij met een vriend een lange tocht van een week per buurttram door heel België, beginnend in Wuustwezel en vandaar naar Antwerpen; vervolgens over Mechelen Haacht per tram naar Brussel, dan westwaarts via Aalst Sint Lievens Houtem naar Gent en daarna via Zomergem Ursel naar Brugge.Vervolgens werd de gehele kustlijn bereden van Knokke via Oostende naar De Panne en Veurne om vandaar naar Kortrijk te reizen. Op dat deel was tramdienst reeds opgeheven en moest van een vervangende bus gebruik worden gemaakt. Het grote tramnet van de Borinage en (daarna) het Centrum (La Louvière) en Charleroi werd vervolgens bereden met tenslotte een reis naar Namur, waar de Route merveilleuse werd gedaan. Per AR op lijn 10 en vandaar naar Liège (Luik) om vandaar per trein weer huiswaarts te gaan. Het NMVB-tramnet vormde een fascinerende mix van normale elektrische tramlijnen met een eindpunt in een grote stad met een eindlus op een plein of rangerend op een kopeindpunt in een straat en lichte spoorlijnen met stoomtrams op het platteland. Buiten de steden vond je talrijke tramstations, soms met een depot meestal langs een straatweg gelegen. Als zo n oude buurtlijn later was geëlektrificeerd gedroeg die,,normale tram zich als een interlokale lijn, die keurig stopte of soms met een tegenligger kruiste in zo n station. Lijn W,,Waterloo Direct was zo n lijn: beginnend op de Rouppeplaats in Brussel langs het Zuidstation en vandaar in het midden van de Steenweg op Waterloo, kilometers lang dubbelspoor, maar tenslotte enkelspoor in de straatweg met aan beide kanten het autoverkeer waartussen de tram zijn weg vond. Na het Monument Gordon veranderde de scene volkomen: nu op een eigenspoorbaan glooiend tussen de heuvels door met kleine stations met wisselplaatsen, soms een doortocht door de hoofdstraat van een dorp en eindigend in een stadsstraat van het stadje Wavre, waar met enig geluk in de herfst een bietentram voorbij kroop naar de suikerfabriek waar nog een NMVB-stoomloc wachtte.de soms geïsoleerd liggende lijnen in de Ardennen, enkele met tunnels bij Bouillon of onder Dalhem, noordelijk van Luik. Of een prachtige panoramaroute zoals,,la route merveilleuse met keerlussen en haarspeldbochten op de citadel van Namen of tussen Verviers en Spa. In Henegouwen langs eindeloze rijen arbeidershuisjes enkelspoor langs de stoep, een onverwachte oversteek tussen de huizen. Of dubbelsporig door de duinen en niet te vergeten (en nog altijd te beleven) op de dijk (de,,boulevard zouden Nederlanders zeggen) tussen Mariakerke en Middelkerke vlak langs het strand met achter elke tram een grote wolk zand. Afwisseling genoeg met telkens een ander décor. Herinneringen om nooit te vergeten. De eerste dia s De Expo van Brussel in 1958 was aanleiding om voor het eerst kleurendia s te maken. Na die tijd heeft de auteur geprobeerd systematisch de NMVB vast te leggen in kleur. Zo konden de laatste Autorails op Hamme-Mille Jodoigne nog gefotografeerd worden in de zomer van Haast was ook geboden voor Gent waar kort voor hun opheffing de laatste buurtlijnen E, N en Z op dia konden worden vastgelegd, helaas alleen nog bediend met N- en S-motorwagens. Stoomloc 1075 van de suikerfabriek Wavre kon net nog op tijd gefotografeerd worden en in de herfst van 1961 de laatste autorail-tracteurs met hun bietentreinen op Hamme- Mille Tienen. Andere gelukstreffer waren de laatste houten standaardmotorwagens (met wagennummers van de kustlijn want ze waren in onderhoud in Mariakerke!) op de laatste lijn van het net Kortrijk, die hun leven nog wat konden verlengen tot de slechte straatweg in 1963 was verbeterd. Voor zijn werkgever was de auteur van in de Nederlandse provincie Limburg gestationneerd en kon hij vandaaruit een paar keer naar Luik, waar in 1961 Luik Riemst en Jemeppe -- Verlaine verdwenen. Het zo dicht bij de grens gelegen lijntje Trembleur Warsage was menigmaal doel van een kort tripje over de grens om dit fascinerende goederentraject te zien met zijn op de hellingen zwoegende stoomlocs, de laatste voor meterspoor van België. Na de opheffingsgolf van de jaren kwam er wat meer tijd voor regelmatige bezoeken en konden ook de laatste verbouwde standaards van het,, type Eugies in de Borinage nog worden geknipt rond In die tijd reden er nog PCC s en vierassige stroomlijn,,braine le Comtes in La Louvière en Charleroi, sommige in rood/creme kleuren. Het kostte veel moeite om uit de geografie van het tramnet daar te komen. Plattegronden van de fabriekssteden in Henegouwen waren er niet en je moest alle lijnen zelf afrijden om te weten, hoe de netten van de Borinage en Charleroi in elkaar staken. Het duurde enige tijd om achter de lijnenloop van het,,1e en 2e ringspoor van Jumet te komen, die elkaar ook nog min of meer kruisten in Gohyssart. Makkelijk om

2 een,,auto van de baas te hebben! De vraag doet zich voor: hoe wist je als buitenlander waar je moest zijn? Het antwoord luidt: de onovertroffen,,officiele Reisgids van de Belgische Spoorwegen die elk half jaar verscheen en achterin een deel,, Dienstregeling der Trams en Autobussen van de NMVB had waarop het gehele NMVB-net was vermeld. Een prachtige basis om op tramreis te gaan in België, simpel en doeltreffend, nu in het,,tijdperk van de informatica per computer waarin er niet eens meer een spoorboekje bestaat, nauwelijks nog voor te stellen. Alleen als er boven een tabel van een lijn stond:,,uurregeling vatbaar voor wijziging was het uitkijken geblazen. Mogelijk was de tramlijn al verbust als je er kwam! Moeilijker was het om achter de vele materieelzaken te komen van dit grote trambedrijf. De paar Belgische trambobbyisten die we ontmoetten, waren alleen geïnformeerd over de stad waar ze woonden. Een tramhobbyist uit Antwerpen kon je alles vertellen over de stadstram en NMVB van die stad, maar wist niets van het net Henegouwen. De Nederlanders, zoals Maurits van Witsen, Edu Bouwman, Hans Stork en Uw auteur, die naar België kwamen noteerden alles, wat ze aan rollend materieel zagen, en langzamerhand begon het onderlinge verband duidelijk te worden. Een van de weinige Belgen met een landelijke interesse, Pierre Dehon, de eerste Amutra-voorzitter, beschikte over een offciële lijst van NMVB-bestellingen en de daarbij aangewezen voertuignummers. Door elkaars aantekeingen te vergelijken kon de eerste materieellijst van het elektrische materieel van de NMVB door de auteur worden gepubliceerd in Toch bleven er nog lang raadsels, zoals de belevenissen van de Antwerpse 9635 alias Nederlanders maakten veel foto s en het is opvallend dat in bijna alle Belgische boeken over (delen van) de NMVB foto s van Nederlandse fotografen hebben uit die jaren. Toch gingen er ook dingen verkeerd: speciaal voor de dreigende opheffing van Brussel Leuven toog Uw auteur in het voorjaar van 1961 op een zaterdag (je moest toen nog werken op zaterdag) om de laatste trams van lijn B, K en S te fotograferen in de middagspits. Het resultaat was, ondanks het mooie weer maar matig omdat ik me had laten verleiden een paar Gevaert-films te kopen. Normaal gebruikte ik Agfa maar 6x6 dia s maken was een dure liefhebberij en Gevaert was goedkoper. Na 10 jaar was er niets meer dan doorzichtig glas over van mijn plaatjes. Eerdere tramherineringen Niet alleen het fotograferen houdt de herinnering levend. Een rit op de langste tramlijn ter wereld: de toen 67 km lange Kustlijn van Knokke over Oostende naar De Panne met een houten standaardmotorwagen en drie of vier typische tweeassige kustbijwagens, die onderweg het lijnnummer wisselde door de plaat voorop even voor Oostende van 1 naar 2 of omgekeerd te wisselen. Een rit van toen 2 uur en 7 minuten, welke dienstregeling s zomers niet gehaald kon worden en waarbij een monteur met de tegentram al van De Panne was vertrokken en het personeel even buiten De Panne moest overstappen voor de terugreis. Routine: de voorbalkons naast elkaar en met tassen overspringen van tram naar tram. Een winterse tocht met een SO-motorwagen op de kustlijn met twee aanhangers vol schoolkinderen, die met de krappe rijtijd op die lijn steeds maar meer te laat kwam. De jonge geleider liet zich uitdagen door twee collega s, nam steeds kortere remafstanden totdat op een overweg bij Middelkerke een auto op de rails stond en zelfs elektrisch remmen naast de luchtrem niet meer hielp! Of de geleider van een S-motorwagen in Henegouwen, die tien minuten te laat de markt van Binche opreed, bij het vertrekken zijn zitje inklapte en staande in volle snelheid de helling richting Peronnes afreed, waarbij de wagen dermate begon te slingeren dat de passagiers het benauwd kregen. Er werd daar in Henegouwen, met toen nog de best geschilderde en gewassen trams (dat werd later wel anders ) van het NMVB-net hard gereden. Verreweg de meest avontuurlijke rit was die met lijn 82 van Mons Gare via La Louvière naar Charleroi met een Braine le Comte vierasser, in Bracquegnies Sainte Anne voorzien van een gelijksoortige bijwagen: een fascinerende tocht van niet minder dan 52 km met een ritduur van 2 uur en 28 minuten, waarschijnlijk de langste tramrit ter wereld. Lange stukken in de wegberm, kronkelige straatjes met enkelspoor dicht langs de mijnwerkershuizen, een plotselinge oversteek achter de huizen om, langs een stukje kanaaldijk, langs twee depots, heuvel op en af, een stijging bij Mariemont hoog naast de spoorlijn, een wisselplaats in het bos op een helling, op volle snelheid op enkelspoor in de as van de straatweg, een dorpsplein over, langs mijn-toegangspoorten en steenbergen, over hobbelige kruisingen met mijnspoorlijnen, en dit alles op topsnelheid en aanhoudend geclaxoneer, afwisselender dan je je kunt voorstellen en heel wat avontuurlijker dan de heenweg van Charleroi naar Mons via Binche met lijn 90, een rit van,,maar één uur en 43 minuten. Mee mogen rijden met een ART bij Tienen in de herfst en de kunsten gade te slaan van de geleider om spelend met de koppeling en het gas met zes volbeladen bietenwagens op gang te kunnen komen op de spekgladde rails. Een excursie voor de NVBS organiseren per trein naar Ninove en vandaar met een vierwagentrein naar Schepdaal, waarbij alle ramen van de huizen in Ninove open gingen om te kijken waar die honderden mensen op zondagochtend heenliepen. Was men soms een processie vergeten? Staande langs de weg of in een straat, de seinlichten voor de tegenrichting op rood zien springen en al van verre het,,paah-puh-paah-puh aanhoren komen. De,,wattman van een moderne Braine le Comte op zijn zitje zien zitten met klompen, waar het stro uitstak! NMVB-personeel in Henegouwen altijd gehuld in de onafscheidelijke stofjas, s zomers en s winters met de even onafscheidelijke pet scheef op het hoofd. In het grenscafé van Wuustwezel aan de bar zitten met een colaatje naast een vriendelijke man met een biertje in 1953, die als ik op mijn horloge kijk, vraagt,, moet je ergens heen? en vervolgens desgevraagd antwoordt,,die tram gaat nog niet, want ik ben de geleider en ik neem nog een pilske. Daarna een nu nauwelijks voorstelbare tramtocht naar Brussel: om met lijn 64 naar Antwerpen Rooseveltplaats, daar om met lijn 52 naar Mechelen Neckerspoel, waar je om net lijn M kon halen, die pas enkele jaren over Keerbergen en Haacht naar de Schaarbeeksepoort in Brussel reed en daar eindelijk arriveerde om Daar kon dan na een overnachting een schitterende tramzondag beginnen. Terug in de kazerne in Nederland daar maar niet over praten, want zo iets is toch niet uit te leggen. Voor Nederlanders een fantastisch (tram)land en heus niet alleen vanwege die trams.. Natuurlijk ben ik te laat begonnen met dia s maken in België, maar dat vindt iedereen van zichzelf. Geniet U van de kleurenfoto s uit de laatste 34 jaar van de NMVB en geeft U over aan pure nostalgie. Het meeste ligt al weer veertig jaar achter ons, maar is waard vastgelegd te worden. Goede reis! Frits van der Gragt

3 De fotobijschriften Tenzij anders vermeld zijn alle gepubliceerde foto s gemaakt door Frits van der Gragt. Tekst omslag: Na een rit van twee uur en 29 minuten beklimt de rood/creme Braine le Comte motorwagen van de groep Charleroi als lijn 82 (Charleroi Eden La Louvière Mons) de smalle Rue des Clercs naar de Grand Place in Mons om naar het eindpunt Mons Gare te rijden, waar na een standplaatstijd precies drie minuten over zijn om de terugreis te aanvaarden. Het was de langste tramreis (in tijd) die men kon maken in België (wellicht zelfs ter wereld) op de met 52 km de op één langste tramlijn van de NMVB. Omslag - Foto boven De eerste NMVB-foto van de auteur: Garratt-stoomloc 850 staat op een zijspoor bij Lanaken Station in augustus 1948 gereed om een korte goederentrein naar Riemst op de lijn Maaseik Tongeren (groep Limburg) te brengen. Omslag - Foto midden Houten Standaard-motorwagen 9780 op de lijn Eupen Verviers bij de kruising met de normaalspoor goederentramlijn te Dolhain omstreeks Hier lag tussen 1940 en 1945 de Belgisch-Duitse grens.(prentbriefkaart) Omslag - Foto onder Autorail AR 134 (Baume et Marpent 1934) in dienst op de lijn Hannut Namur aan de halte Meeffe op 8 april Op de achtergrond de scooters van de fotografen! Bijschrift foto pagina 5 Houten Standaard-motorwagen 9948 met tweeassige convertible rijtuigen type OB op de Kustlijn 1 aan het tramstation Wenduine op weg van Oostende naar Knokke Zoute, omstreeks De Standaardmotorwagens van de Kustlijn hadden een kopdeur om het overstappen naar de bijwagens door de conducteur mogelijk te maken (Prentbriefkaart) Bijschrift foto pagina 6 Rode Braine le Comte motorwagen op lijn 31 snelt langs de mijnwerkershuizen van Carnières in het Centrum van het kolenbekken, onderweg van Braquegnies en La Louvière naar Charleroi op 25 augustus Let op het herhalingssein aan de bovenleidingsmast. 8 - Foto boven O.L.V. Tielt, 27 october Autorail AR 181 (Haine St. Pierre 1934) met bijwagen gereed voor vertrek naar Diest en AR 186 met bijwagen op weg naar Leuven kruisen in het tramstation waar de masten voor de elektrificatie reeds zijn geplaatst, die een half jaar later op 17 mei 1953 zal worden ingevoerd. 8 - Foto midden Een houten Standaardmotorwagen met bijwagen type Kuregem onderweg van Brussel naar Wavre als lijn W direct stopt aan het typische buurtspoorstation van Maransart uit de stoomtijd daterend in het begin van de jaren vijftig. Prentbriefkaart. 8 - Foto onder Winter 1948: op een stormachtige dag is een houten Standaardmotorwagen met tweeassige bijwagen onderweg van Oostende naar De Panne als lijn 2 en berijdt het linker spoor aan de landzijde wegens de hoge golven op de dijk tussen Raverzijde en Middelkerke ANTWERPEN Onze tramreis door België begint aan de Nederlandse grens (op de achtergrond) in Wuustwezel, waar op 10 augustus 1958 motorwagen S 9759 met standaardbijwagen in de keerdriehoek als lijn 64 klaar staan voor vertrek richting Antwerpen. Vanuit Antwerpen voerden drie elektrische tramlijnen naar de grens, waarvan die naar Wuustwezel de belangrijkste was. Van 1889 tot 1937 bestond aansluiting op de Nederlandse (ZNSM)stoomtram naar Breda, waarbij ook doorgaande trams Antwerpen Breda hebben gereden. Het baanvak Brasschaat Wuustwezel werd nog in 1951 geëlektrificeerd en in 1966 opgeheven. De motorwagen ging na de opheffing van het NMVB-net in Antwerpen in 1968 naar de groep Charleroi en bleef daar nog tot het einde daar in 1988 in gebruik. De 200 S-motorwagens bestonden uit nieuwe wagenbakken en rames met gebruikmaking van Pennsylvaniadraaistellen en de elektrische installaties van de oudere Standaardmotorwagens Foto boven Op 6 km van de grens was een klein openluchtdepot met keerdriehoek voor lijn 64. Motorwagen S 9742 heeft net de standaardbijwagens en aangekoppeld om naar Antwerpen te rijden en vandaar weer een spitsuurrit terug te rijden. Het baanvak Antwerpen Brasschaat werd reeds in 1887 geopend en in 1909 door de rode tram elektrisch bereden. Als voorlaatste NMVB-tramlijn verdwenen de trams op deze lijn op 1 mei De motorwagen werd in 1971 verkocht aan de Spaanse FEVE voor het tramnet van Valencia Foto onder Motorwagen S met bijwagen op weg van Brasschaat naar Antwerpen passeert als lijn 63 de aftakking naar Schooten te Merksem op 2 augustus De tramlijn Antwerpen (Klapdorp) Merksem Oude bareel was oorspronkelijk een paardentram met 1500 mm spoorbreedte, die vanaf 1887 ook doorgaand naar Brasschaat met stoomtractie werd bereden en in 1908 elektrisch door de rode tram. Na de opheffing van het NMVB-net in Antwerpen werd de motorwagen overgebracht naar de groep Brussel, waar ze tot 1971 in dienst bleef en vervolgens naar Valencia verkocht.

4 15 - Foto boven Een prachtig S-tramstel, bestaande uit Motorwagen S 9688 en S-bijwagen van de serie , die in de op de achtergrond staande werkplaats annex stelplaats Antwerpen Merksem werd gebouwd, doet dienst op lijn 61 (Antwerpen Schooten) en heeft even voor een klein mankement het depot bezocht op 2 augustus De bijwagen met een S-wagenbak behoorde tot de kleine serie die door de op de foto zichtbare werkplaats werden vervaardigd. De mptorwagen ging na de opheffing eveneens naar Brussel in 1966 en ging ook naar Valencia in Foto onder Het eindpunt Schooten Lindenlei lag in een fraaie met bomen voorziene allee en werd in 1889 als korte zijtak vanuit Merksem geopend en meermalen verlengd. In 1908 begon de elektrische dienst door de rode tram. Als laatste NMVB-tramlijn in de groep Antwerpen, dat in zijn hoogtijdagen een elektrisch net van 207 km bezat, werd de als lijn 61 rijdende dienst Antwerpen Schooten op 25 mei 1968 opgeheven. Een dag ervoor rijdt motorwagen S 9666 om zijn S-bijwagen heen om de terugrit te kunnen aanvaarden. Zoals vele andere ging de motorwagen in 1972 naar Valencia; de bijwagen ging naar Charleroi en kreeg in 1976 het nieuwe nummer Hij bleef bewaard en maakt thans deel uit van het Antwerpse trammuseum Groenenhoek Foto boven Het Antwerpse NMVB-tramnet had twee eindlussen op het Franklin Rooseveltplein (voorheen Victorieplaats) waarheen de interlokale trams sinds 1935 door mochten rijden. In de noordelijke driesporige lus vertrekt motorwagen S 9775 met bijwagen als lijn 64 naar Wuustwezel, Standaardmotorwagen heeft als lijn 72 naar Putte (Nederlandse grens) nog een paar minuten tijd, 12 september Na de opheffing van het net Antwerpen ging de S 9775 naar het net Charleroi waar hij niet meer in dienst kwam en in 1969 werd afgevoerd Foto onder De Nederlandse vereniging van spoor-en tramvrienden NVBS maakte heel wat excursies op het NMVB-net die altijd goed bezocht werden. Ruim 300 leden zitten in een indrukwekkende Standaardtram bestaande uit motorwagen10198 en de onderling licht verschillende bijwagens 19255, en 19564, die op een rustige zondagmiddag eerst de grote lus via de Noorderlaan naar Merksem depot berijdt om daarna naar Rumst te rijden, 13 juni Het gehele tramstel werd na de opheffing van het net Antwerpen afgevoerd Foto boven De noordelijke NMVB-lijnen kruisten elkaar in Blauwhoef, waar op 12 september 1960 motorwagen 9778 als lijn 75 op weg naar Lillo Fort even moet wachten op de passage van het Standaardstel als lijn 77 op weg van Zandvliet naar Antwerpen. De lijnen in dit gebied, geopend in werden geëlektrificeerd in De Antwerpse haven breidde zich enorm uit en het tramnet, evenals de dorpen, moesten verdwijnen, hetgeen in 1961 gebeurde. De omgeving is onherkenbaar veranderd en de tracé s van de tram zijn niet meer terug te vinden Foto onder Het schilderachtige haventje van Lillo vormt op 12 september 1960 het decor voor Standaardmotorwagen 9778 op lijn 75 aan zijn eindpunt. De omgeving is hier totaal veranderd en grote kades met kranen en spoorbanen vormen nu een heel decor, waarin voor de tram geen plaats meer is. De motorwagen ging in 1966 naar de kustlijn als werkwagen, waar hij tenslotte in 1972 werd gesloopt. 18 Een grote boog achter de huizen wordt bereden door Standaardstel als lijn 77 op weg van Zandvliet naar Antwerpen. Oorspronkelijk was dit een internationale tramlijn van Antwerpen via Zandvliet over de grens naar het Nederlandse Bergen op Zoom. In 1887 kwam de lijn als Stoomtram Antwerpen-Bergen op Zoom-Tholen (ABT) in gebruik met speciaal smaller NMVB/ABT-stoomtrammaterieel. In 1921 werd het Belgische deel van 1067 mm op meterspoor gebracht en vervielen de doorgaande trams. De elektrificatie in 1927 bracht de trams tot het in Nederland gelegen Ossendrecht, een internationale elektrische tramverbinding die tot het uitbreken van Wereldoorlog II in gebruik bleef en daarna nog tot 5 november 1960 naar Zandvliet reed Foto boven Waar de noordelijke lus op het Rooseveltplein bestemd was voor de lijnengroepen 60 en 70, was de zuidelijke lus bestemd voor de 40-ers. Op 12 september 1960 staat Standaardmotorwagen met twee bijwagens als lijn 40 gereed voor vertrek naar Oostmalle, gelegen aan de 40 km lange lijn Antwerpen Turnhout, waarvan het baanvak Antwerpen Turnhoutschepoort Wijnegem Kanaal als eerste NMVB-tramlijn op 15 augustus 1885 werd geopend. Twee jaar nadat de foto was genomen werd de dienst naar Oostmalle gestaakt op 26 mei De motorwagen werd in 1967 gesloopt Foto onder In 1935 mochten de elektrische trams van de dienst Antwerpen Schilde (elektrisch in 1926) over de sporen van de stadstram doorrijden naar de Victorieplaats (later Rooseveltplein). Standaardtramstel als lijn 40 (uit Oostmalle) passeert een stadstramstel op 12 september 1960, waarbij het opvalt dat de bovenleiding zowel trolley s als pantografen toelaat Foto boven Op de (toen nog) doodstille Turnhoutse Steenweg snelt in de wegberm het Standaardstel als lijn 40 op weg van Oostmalle naar Antwerpen ter hoogte van Sint Anthonius Brecht op 19 september Deze eerste NMVB-tramlijn werd in geopend tot Turnhout. De NMVB-directie vond de 40 km lange lijn te lang voor elektrificatie en vanaf 1924 reden hier express stoomtrams bestaande uit een loc type 19 en gemoderniseerde met een Westinghouse-luchtrem bediende rijtuigen, die de 40 km lange afstand Antwerpen Turnhoutschepoort Turnhout in ruim anderhalf uur aflegden. Vijf speciaal aangeschafte

5 vierassige Autorails uit 1940 konden maar kort rijden wegens schaarste aan dieselolie en in hoog tempo werd de lijn geëlektrificeerd met, wegens gebrek aan koperdraad, alumium rijdraad en in 1941 met de nieuwste Standaardrijtuigen. Doordat er geen rechtstreekse spoorlijn tussen beide plaatsen bestaat steeg het vervoer in WO II explosief. Na de oorlog zakte het even hevig in en op 26 mei 1962 werd de tramdienst Antwerpen Oostmalle opgeheven en vervangen door (snel)bussen Foto onder Het eindpunt op de markt van Turnhout in het stadscentrum had geen omloopspoor, zodat vanaf het depot aan de stadsrand steeds een extra motorwagen meereed achter de tram uit Antwerpen. Motorwagen S 9892 is met een Standaardbijwagen aangekomen en de volgende motorwagen wordt aangekoppeld om de terugreis te aanvaarden. Het lijncijfer 41 in de film staat in een driehoekje ten teken dat onderweg niet bij alle haltes wordt gestopt. Na een sterk gestegen vervoer in WO II zakte dit in de jaren vijftig gaandeweg in, zodat de dienst tot Oostmalle werd ingekort op 31 augustus De foto werd enkele dagen ervoor genomen. Na de opheffing van het Antwerpse NMVB-net ging de S 9992 in 1966 naar het net Brussel en werd vandaaruit in 1971 verscheept naar Valencia Foto boven De tramlijn Antwerpen Zurenborg Broechem Lier werd in delen in 1889 geopend als tweede NMVB-lijn in de agglomeratie en werd in etappes geëlektrificeerd tussen 1926 en In ruil voor het doorrijden van de NMVB naar het Antwerpse stadscentrum mocht de stadstram (TAO) op een enkele NMVB-lijn doorrijden, zoals naar Silsburg op de lijn naar Broechem, waar het tramstel van lijn 24 in de eindlus wacht tot Standaardmotorwagen uit Broechem is gepasseerd op de laatste dag van exploitatie van deze lijn 42, 27 september De ging bijna tien jaar later naar de sloper in Foto onder Nadat de overige NMVB-lijnen naar de Victorieplaats mochten doorrijden werd dit ook toegestaan voor de lijnen van de 50-groep uit het zuiden naar de Comedieplaats in 1935, na 1940 bleven deze de Leien volgen om aan de Noorderplaats te keren. Ter hoogte van de Rooseveltplaats halteert het Standaardstel op lijn 50 op weg naar Rumst aan de Frankrijklei op 2 augustus Lijn 50 werd op 21 mei 1966 opgeheven. Ook deze motorwagen rekte zijn bestaan nog tot Foto boven In 1900 werd het traject Boom Rumst Mechelen geopend gevolgd een jaar later door het baanvak Antwerpen Zwemdok bij het Zuidstation. Elektrificatie volgde in 1931 en een jaar later volgde een nieuwe rechtstreekse elektrische route langs de autoweg van Aartselaar naar Boom. Het baanvak Boom Rumst lag op een bochtige dijk langs veel steenbakkerijen, die door zijsporen met de lijn verbonden waren en zwaar stenenvervoer opleverde, waarvoor de sterke Titanic vierassers werden gebruikt. Motorwagen S 9647 met bijwagen als lijn 50 onderweg van Rumst naar Antwerpen op 16 oktober De motorwagen werd gebouwd met delen van een motorwagen type Odessa in Reeds in 1960 ging hij naar de kustlijn voor pendelritten naar het Hippodrome en andere versterkingsdiensten om na de komst van de BN-gelede trams te worden afgevoerd in Rumst Mechelen (lijn 52) werd reeds in 1956 opgeheven, lijn 50 naar Rumst hield het nog tot De Renault Dauphine van de auteur heeft heel wat Belgische trams mogen zien op zijn reizen Foto onder Rumst was een typische NMVB-stelplaats na de elektrificatie. Op 29 september 1960 staan daar houten Standaardmotorwagen 9755 met later aangebrachte filmkast in de kopwand en motorwagen S 9655 met bijwagen 19560, beide gereed voor dienst op lijn 50. Ook de S 9655 werd gebouwd op onderdelen van een type Odessa en werd in 1971 naar Valencia verkocht waar hij als bijwagen gebruikt werd. Het depot werd met de opheffing in 1966 gesloten en is sindsdien als busgarage in gebruik Foto boven Noordelijk van Antwerpen in Merksem ontstond aan het eind van de 19e eeuw het NMVB-depot IJskelder, gelegen aan het Albertkanaal., waar ook een normaalsporige aansluiting op de spoorlijn Antwerpen Roosendaal werd gebouwd, die de industrieën langs het kanaal bediende. Hier deed de laatste NMVB-stoomlocomotief dienst, Tubize-loc 819 (type 20) uit 1922, die hier op 26 april 1966 kort voor haar afvoer in 1967 nog aan het werk is en al haar soortgenoten overleefde Foto onder Het baanvak Mol Station Mol Donk, onderdeel van de lijn Turnhout Zichem, in 1895 geopend en voorzien van vierrailig spoor over 4 km, bleef door het omvangrijke goederenvervoer in gebruik bij de NMVB tot 26 juni 1970 en overleefde alle andere niet geëlektrificeerde lijnen. Metersporige Autorails trokken normaalsporige goederentreinen en reden meestal als paar. Op 19 september 1958 trekken de AR 69+koppelwagen+ART 40 een goederentrein. Beide ART s overleefden en zijn museumstukken bij respectievelijk de TTA en De Lijn BRUSSEL De NMVB-directie droomde jarenlang van het elektrisch verbinden van de tramnetten van Antwerpen en Brussel via Mechelen, nadat de lijn Mechelen Keerbergen was geëlektrificeerd in twee etappes in 1931 en Vanuit Brussel werd in 1890 een tramlijn Brussel Sainte Marie naar Haacht geopend. Zowel het personen- als goederenvervoer floreerde opmerkelijk en in 1914 begon de elektrificatie, die al gauw werd gestopt te Diegem door de oorlog waarna pas tien jaar later Haacht elektrisch werd bereikt. De korte verbinding om Haacht Keerbergen werd van begin af elektrisch gebouwd en in 1949 geopend, waarover een lijn M (Brussel -- Mechelen) ging rijden. De vreugde was slechts van korte duur, want mede door het gebrek aan reizigers werd deze verbinding na tien jaar op 1 juni 1957 al weer opgeheven.. Enkele jaren later op 1 maart 1960 staat Standaardmotorwagen als lijn H te wachten op zijn vertrek te Haacht dorp. Slechts zes weken later, op 16 april werd de dienst opgeheven. Deze motorwagen behoorde tot de laatste serie Standaardwagens, uit 1944 met gelaste wagenbak.

6 26 Dezelfde motorwagen op de splitsing van de Helmetstraat en de Waelhemstraat te Brussel op weg naar Schaarbeekse Poort met motorwagen 1109 van de Brusselse lijn 56 op dezelfde dag onderweg naar Evere. Op de foto onder staat een S-motorwagen met een Standaardbijwagen in de eindlus Schaarbeekse Poort, die sinds 1954 bestond, aan een afdaling lag, niet ver van het Brusselse Noordstation op 7 april Hoewel de dienst al is ingekort tot Haacht, voert de tram nog de lijnletter K (Keerbergen) om aan te geven, dat er een aansluitende busverbinding is. 27 In de oostelijke voorsteden van Brussel werd in 1891 een NMVB-tramlijn Brussel Daillyplaats Sterrebeek geopend, die in 1897 werd verlengd naar Vossem. Een andere lijn Leuven Vossem Tervuren werd geopend in 1897 en sloot aan op de stadstramlijnen in Tervuren. Beide lijnen kwamen later apart in de groep Leuven terecht, die ook de lijn Brussel Haacht exploiteerde. Beide lijnen gebruikten pantografen en waren onderling verbonden maar niet met de andere NMVB-lijnen van de groep Brussel. Elektrificatie van eerstgenoemde lijnen was een traag proces dat zich afspeelde van 1930 tot 1937 en pas in 1940 werd een doorgaande lijn B Brussel Sint Joost Leuven ingevoerd, die al spoedig de hoofdverbinding werd tussen beide plaatsen omdat de treinverbinding traag en verouderd was. Standaardmotorwagen op lijn B nadert in de Naamsestraat de Markt van Leuven op 19 juli 1960 en heeft tot de opheffing, veroorzaakt door de verbeterde elektrische treindienst, op 19 mei 1961 nog minder dan een jaar te gaan. De motorwagen zou daarna op het trolleynet van de NMVB in Brussel blijven en nog tot eenmanwagen Type Eugies worden verbouwd en tenslotte in 1969 worden afgevoerd Foto boven De elektrische stadstramlijnen van Leuven werden geopend in 1912 en het traject naar Linden werd geëlektrificeerd in 1932 als deel van de lange stoomtramlijn Leuven Tielt Diest, geopend in Juist in de periode dat de stadstrams werden verbust werd deze lijn als laatste in de regio geëlektrificeerd in , als deel van een geplande elektrische verbinding met het net van Hasselt. Op het stadstraject naar Linden bleef een pendeldienst rijden als lijn L. Standaardmotorwagen 10352,die we al eerder op lijn H tegenkwamen rijdt op 17 december 1958 over de Steenweg op Diest Foto onder Een echt Belgisch trambeeld uit de jaren 60: Standaardmotorwagen snelt als lijn D (Tielt Leuven) langs de verlaten steenweg tussen Tielt en Kessel-Loo op 19 juli De elektrificatie van 1953 was geen succes en de tram werd reeds na drie jaar te toegang tot het stadje Diest ontzegd en op 12 juni 1955 werd de dienst tot Tielt ingekort. De elektrische tram had hier nog drie jaar gereden. De inmiddels geïsoleerde lijn Leuven Tielt verdween als laatste lange verbinding in de groep Leuven tenslotte op31 maart Rond 1958 waren er niet veel meer niet geëlektrificeerde lijnen voor reizigersvervoer in dienst, een van de uitzonderingen was het traject Tienen Hamme-Mille van de lijn Tienen Leuven, waar op 19 augustus 1959 AR 195 (met stalen wagenbak in 1936 door FUF Haine Saint Pierre gebouwd) even stopt bij een halte nabij Bevekom drie maanden voor de opheffing op 29 november. De lijn werd in drie etappes tussen 1897 en 1905 geopend en bleef relatief lang in dienst wegens de slechte toestand van de wegen Foto boven De suikerfabriek van Tienen was een van de grootste van België en werd vanuit drie richtingen door NMVB-tramlijnen bediend, waarop elke herfst een omvangrijk bietenvervoer plaats vond. Ook na de opheffing van de reizigersdienst op de in drie etappes geopende lijn Vossem Hamme Mille Tienen vanaf 1959 bleef de bietentramdienst in de herfst bestaan. ART 85 ( in de werkplaats Kuregem uit een stoomtramrijtuig vervaardigd) met een bietentram op weg van Vossem naar de fabriek in Tienen tussen Vossem en Sint Joris Weert op 17 december Foto onder Autorail ART 126 behoorde tot een kleine serie die door de werkplaats Kuregem werden vervaardigd en is op 21 november 1958 met gemoderniseerd stoomtramrijtuig 1776 in Opheylissem onder weg naar Jodoigne om bietenwagens op te halen. Vanaf 1947 rustte de NMVB 78 autorails uit met GM-motoren van 150 pk om de nog resterende stoomlocomotieven te vervangen, waarbij de ook van ballast werden voorzien om een betere trekkracht te verkrijgen Foto boven Ook na de opheffing van de reizigersdienst op de in 1907 geopende lijn Tienen Sint Truiden in bleven de bietentrams nog rijden in de herfst tot het eind van Op 21 november 1958 kruipt ART 83 met vijf zwaar beladen wagens met bieten en een bagagewagen over de gladde sporen bij Hakendover onderweg van Halle-Booienhoven naar Tienen Foto onder Op het emplacement van de suikerfabriek van Tienen zorgde een eigen La Meuse-stoomlocomotief voor het rangeren van de bietenwagens, die per NMVB waren aangevoerd; 21 november Foto boven Van de vijf vertrekpunten, die de NMVB had in de hoofdstad Brussel, was Brussel Noord het belangrijkste, waar op de Bolwerklaan een kopeindpunt bestond. In 1957 werd een lus aangelegd via een overdekking van het riviertje de Zenne en werd het Rogierplein in feite het beginpunt. Op 13 september 1960 staat Standaardmotorwagen met bijwagen 19293, uitgerust als lijn H, met houten lijnborden, gereed voor een rit naar Humbeek en een N-motorwagen op lijn F naar Zuun, terwijl aan de andere zijde van de straat een Standaardstel van de MIVB op lijn 56 passeert.

7 32 - Foto onder Twee N-motorwagens, de op lijn G naar Grimbergen en de op lijn BW (ex W) naar Wemmel, beide als eenmanswagens met gele schijf 1 agent rijden op naar het Rogierplein in de lus via de smalle Matheusstraat op 16 juni De N in 1976 vernummerd in 9273 zal twee jaar later naar Oostende gaan, daar nooit worden gebruikt en in 1981 worden afgevoerd. Een aantal N-motorwagens bleef in gebruik in Brussel tot Foto boven Intussen is het grootste deel van de NMVB-lijnen verdwenen en wordt buiten de spitsen slechts op de lijnen naar Wemmel en Grimbergen met N-motorwagens in eenmansdienst gereden. Motorwagen 9282 (nieuwe nummering, ex 10479) met gele schijf 1 agent gereed voor vertrek op lijn BW naar Wemmel. Wegens dubbelbezetting door vele NMVB-buslijnen werd de lijn naar Wemmel van dubbele letters voorzien zoals ook vele busdiensten. De stadstrams zijn ook verplaatst naar de westzijde van het Rogierplein, waar MIVB-motorwagen 5006 met PCC-wagenbak op lijn 81 te zien is; 20 september Na de opheffing van de laatste drie NMVB-tramlijnen in Brussel werd de 9282 naar Charleroi overgebracht in 1979 maar daar nooit gebruikt en later afgevoerd Foto onder Na de aanleg van een autotunnel werden de tramsporen van NMVB en MIVB naar de noordzijde van de Bolwerklaan verschoven, waar op 16 juni 1973 op het drierailige spoor N-motorwagen op lijn BW op weg is naar Wemmel en PCC 7155 van MIVB-lijn 16 kruist op weg naar Bosvoorde. De N werd in 1976 vernummerd in 9277 en werd in 1978 naar Charleroi overgebracht om twee jaar later te worden afgevoerd zonder gebruikt te zijn Foto boven Op de Bolwerklaan nabij het Rogierplein speelde zich vele jaren het intensieve NMVB-tramverkeer af met dagelijks tenminste acht lijnen, F, G, H, L, M, N, S en W met spitsuuraanvullingen, waardoor er in de spitsen zo n 50 trams per uur vertrokken vanaf een kopeindpunt, dat uitliep op een stukje enkelspoor. Standaardmotorwagen van lijn G komt uit Grimbergen en is op weg naar de in 1957 gebouwde lus. Op het normaalspoor van de MIVB komt PCC 7064 van lijn 16 onder het autoviaduct, gebouwd voor de Expo en sindsdien weer verdwenen, uit op weg naar Bosvoorde; 28 september Foto onder De semi-stadslijn Brussel Noord Wemmel was vanaf de opening in 1911 elektrisch en had zijn eigen kleine depot en stationsgebouw aan het eindpunt Wemmel. Op 30 mei 1961 staat N-motorwagen als lijn W gereed voor naar Brussel. De lijn werd als een van de laatste twee NMVB-lijnen in de regio Brussel op 31 juli 1978 opgeheven, de motorwagen gind reeds in 1970 naar de sloper Foto boven De wereldtentoonstelling Expo in 1958 gaf de Brusselse NMVB-lijnen een extra impuls en de auteur aanleiding dia s te gaan maken. Op 13 september 1958 ontmoeten op de verdiept aangelegde trambanen van NMVB en MIVB aan de Dikke Linde Standaardmotorwagen met bijwagen als lijn S op weg van Strombeek Het Voor naar Brussel Noord. MIVB-tweeassige Standaardmotorwagen 1899 met bijwagen 2167 op de speciale lijn B Esplanade -- Zuidstation Foto onder Een week voor de opheffing van de laatste NMVB-tramlijnen in de groep Brussel op 31 juli 1978 vertrekt N-motorwagen 9271 (ex 10441) te Grimbergen richting Brussel Noord. Hiermee werd een historie van 90 jaar buurtspoorwegen in de Belgische hoofdstad beëindigd. 21 N-motorwagens werden reeds in de jaren verbouwd tot bijwagens voor de Kustlijn en 30 stuks, waaronder de 9271 werden na de opheffing in 1979 naar Charleroi overgebracht, waar ze zonder ooit te zijn gebruikt in werden afgevoerd Foto boven In 1952 werd een korte zijtak van Strombeek aan de lijn naar Grimbergen gelegen naar de nieuwe woonwijk Het Voor geopend als laatste uitbreiding van het NMVB-net van de groep Brussel. De daarop rijdende trams kregen de aanduiding S (Strombeek) die enkele jaren voor de opheffing in 1978 werd gewijzigd in lijn G-doorstreept. N-motorwagen in eenmandienst met gele schijf 1 agent als lijn G/ komend van Het Voor nader de splitsing in Strombeek op 16 juni Foto onder Op dezelfde dag staat in het buurtspoorstation van Grimbergen Standaardmotorwagen 10284, verbouwd als type Eugies met de Kuregem-bijwagens en gereed voor vertrek voor een extra rit voor leden van de Nederlandse NVBS over de nog overgebleven NMVB-lijnen van de groep Brussel.De is bewaard als museumwagen en maakt deel uit van de collectie van de ASVi in Thuin. 37 De lijn Laaken Grimbergen Humbeek, geopend in 1889, werd twee jaar later verlengd naar Brussel Noord. In 1909 werd de lijn geëlektrificeerd tot Grimbergen, waarbij ook een nieuwe stelplaats in dienst kwam. Humbeek werd pas in 1925 elektrisch bereikt. Op 30 mei 1961 wacht Standaardmotorwagen uitgerust met dakborden van lijn H het moment van vertrek af aan het eindpunt Humbeek Sas aan het Kanaal van Willebroek om naar Brussel te gaan. Vijf maanden later, op 31 oktober 1961 zal lijn H worden opgeheven en de tramdienst Grimbergen Humbeek worden opgeheven. 38 De lijn Brussel Londerzeel werd in etappes geopend in als een aftakking van de vorige lijn aan de Dikke Linde. Elektrificatie tot Wolvertem vond plaats in 1926, het laatste minder gebruikte deel naar Londerzeel in Standaardmotorwagen

8 10147 als lijn L volgt in Meise de oude autoweg naar Antwerpen en is op weg naar Brussel onder het wakend oog van een flink aantal Nederlandse fotografen op excursie op 28 september Foto boven Ook Wolvertem, gelegen aan de lijn Brussel Londerzeel had een typisch buurtspoorstation en diende als eindpunt na de inkorting in Op 30 september 1969 staat Standaardmotorwagen als lijn L/ op zijn vertrektijd te wachten. Op 26 juni 1970 werd ook deze dienst opgeheven Foto onder Een typische spitsuurtram van lijn L op weg van Brussel naar Londerzeel, bestaande uit Standaardmotorwagen type Eugies met rond bord 1 agent en twee Kuregem-bijwagens, de trekkend tussen Impde en Londerzeel op 24 mei Een klein half jaar later op 4 oktober zal de tramdienst worden ingekort tot Wolvertem 40 - Foto boven De NMVB-tramlijn Brussel Aalst ontstond pas in 1936 toen aan de in geopende lijn Asse Aalst Oordegem ten westen van de hoofdstad een ekektrische verbindingslijn Brussel Leopoldlaan Zellik Asse werd toegevoegd, waarvoor de NMVB liefst 15 jaar moest wachten op toestemming. In 1937 volgde de elektrificatie van Asse Aalst en pas toen kon de lange lijn doorgaand worden geëxploiteerd. Op 30 mei 1961 vindt een tramkruising plaats tussen het tramstel S op lijn A¹ op weg van Brussel Noord naar Aalst als direct die tot Zellik niet alle haltes aandoet en N-motorwagen op lijn B die hier van zijn beginpunt Zellik vertrekt. Op 12 februari 1962 werd de dienst ingekort tot Brussel -- Hekelgem Foto onder Op een natte avondspits op 26 mei 1962 is Standaardstel op weg van Hekelgem terug naar Brussel. Deze spitsdienst zal het nog tot 26 juni 1970 uithouden, de motorwagen werd reeds voordien in 1968 gesloopt Foto boven De NMVB-lijn Brussel Ninoofschepoort Ninove werd in delen geopend: Brussel Schepdaal in 1887 (de eerste NMVB-lijn in de hoofdstad), Schepdaal Eizeringen in 1890 en tenslotte naar Ninove in De lijn volgde de steenweg en was een buurtlijn à la lettre. De lijn werd in de westelijke voorsteden als stadstram gebruikt en het traject Brussel Scheut werd al in 1905 geëlektrificeerd.en in 1910 verlengd naar Dilbeek. Tussen 1925 en 1927 volgde de elektrische tractie op de rest van de lijn, die een sterk stijgend vervoer kende en waarop de NMVB met trek-duwtrams experimenteerde. In 1963 werd om de sterk gestegen personeelskosten te bestrijden op de motorwagens de eenmansdienst ingevoerd, waarbij in de bijwagens nog één ontvanger liep. Een maand voor de opheffing van het baanvak Eizeringen en Ninove staat op 24 mei motorwagen SE 9738 met rode schijf 1 agent klaar met de bijwagens en als lijn Ni naar Ninove in de lus bij de Ninoofsepoort in Brussel. De motorwagen zal in 1976 in 9093 worden vernummerd en werd in 1978 naar Oostende overgebracht, waar wellicht nog een toekomst museumwagen wacht Foto onder Op 13 september 1960 is motorwagen S op weg van Ninove naar Brussel met vier tweeassige bijwagens een zeldzame combinatie in een tijd dat er vrijwel geen tweeassers meer op het NMVB-net meer dienst deden.de motorwagen werd na de opheffing van de NMVB-lijnen in Luik naar Brussel overgebracht en ging in 1978 naar Henegouwen om tenslotte als museumwagen in het Luikse trammuseum Natalis te worden opgesteld. Bijwagen ging achtereenvolgens naar Han s/lesse, het trammuseum Woluwe en tenslotte naar de ASVi in Thuin Foto boven De tegentram van lijn Ni op 19 september 1960 mag er ook zijn en bestaat uit motorwagen S met de Standaardbijwagens en is voorzien van het bord direct aangevende dat tussen Brussel en Dilbeek niet aan alle haltes wordt gestopt. De tram stopt wel aan de stelplaats annex buurtspoorstation te Dilbeek aan de Ninoofse Steenweg, eindpunt van verschillende voorstadslijnen. In 1966 zal de motorwagen worden verkocht aan de Ferrocarril de Careno in Gijon in Noord-Spanje, vanwaar de wagen in 1981 zich bij zijn soortgenoten in Valencia zal voegen. De laatste S-wagens daar reden in Foto onder Het tramstation met stelplaats van Dilbeek lag zo als gebruikelijk aan de Ninoofsesteenweg en diende als eindpunt van verschillende voorstadsdiensten. N-motorwagens en op lijn A (Dilbeek Anderlecht Brussel Zuid) en V (Dilbeek Zuid Sint Job) op 18 augustsu Op de straat staat de die een extra rit voor de Nederlandse NVBS verzorgt. Lijn A werd in 1965 opgeheven, lijn V volgde in De zal in 1968 verbouwd worden tot bijwagen voor de Kustlijn; beide andere N-wagens zullen in 1970 afgevoerd worden Foto boven Voor de Nederlandse NVBS werd op 16 juni 1963 een schitterend tramstel samengesteld bestaande uit houten Standaardmotorwagen 9733 van de eerste serie houten Standaards met de bijwagens , waarvan de eerste bijwagen de vroegere motorwagen is en de tweede de enige bijwagen type Destelbergen van de groep Brussel. Komend uit Ninove langs de wegberm zal het tramstel de reis hier in Schepdaal in de as van de Ninoofsesteenweg voortzetten richting Brussel. De buurtspoorwegen op hun best! 43 - Foto onder Langs de Ninoofsesteenweg met herhalingsein aan de bovenleidingsmast: Belgischer kan het niet! Motorwagen S 9737 met bijwagens en als lijn Ni in volle vaart op weg van Ninove naar Brussel nabij Eizeringen op 24 mei 1968 kort voor de opheffing op 28 juni. Het baanvak Brussel Eizeringen werd tenslotte op 22 februari 1970 opgeheven. De motorwagen zal in 1976 in 9092² worden vernummerd en nog tot 1983 in de groep Henegouwen blijven rijden.

9 44 - Foto boven In 1910 werd een elektrische verbindingslijn geopend tussen het Noordstation en de Ninoofsche Steenweg, waarover een nieuwe voorstadslijn kon gaan rijden: lijn M via Scheut naar de wijk Moortebeek in Dilbeek aan de lijn naar Ninove. Op 15 juli 1965 is N- motorwagen onderweg als lijn M van Moortebeek naar Noord bij het Weststation. Lijn M verdween op 16 september De omgeving is hier intussen onherkenbaar veranderd. De motorwagen zal in 1968 tot bijwagen worden verbouwd voor de Kustlijn Foto onder In 1924 werd een elektrische verbindingslijn geopend tussen de Ninoofschesteenweg in Scheut en de kanaalbrug in Anderlecht aan de lijn naar Leerbeek Edingen, waarvan de aanleg reeds in 1915 was begonnen maar door de oorlog was vertraagd. Hierover konden drie nieuwe voorstadslijnen gaan rijden: lijn F van Noord via Scheut en Anderlecht naar Het Rad, lijn N en S van het Rouppeplein naar Scheut. (Lijnletter F zou volgens sommigen worden verklaard door het (niet uitgevoerde) plan de lijn naar de voorstad Vorst (Forest) te voeren. Rond 1957 werden de lijnen S en Rh (Sint Genesius Rhode aan de lijn naar Waterloo) gecombineerd tot een lijn R (Dilbeek Rode). Op 15 juli 1965 draait N-motorwagen als lijn R vanaf de Ninoofsesteenweg de enkelsporige boog de Scheutlaan in om via het kruiswissel op de voorgrond weer op het rechterspoor te komen. Lijn R werd op 19 december 1969 opgeheven. Ook de werd bijwagen (19705) op de Kustlijn. 45 De tramlijn tussen het Zuidstation en de Kanaalbrug in Anderlecht was drierailig uitgevoerd om de chocoladefabriek Côte d Or voor normaalsporige goederenwagens bereikbaar het maken. In 1940 werd voor dit vervoer een normaalsporige elektrische tracteur gebouwd die rond 1962 een geheel nieuwe opbouw kreeg en ook van een dieselmotor werd voorzien. Op 10 september 1962 staat de loc met een goederenwagen in de werkplaats Kuregem Foto boven Werkmotorwagen 9464 behoorde tot het type Manage serie en werd in 1934 van een nieuwe Standaard -achtige wagenbak voorzien voor de Brusselse voorstadslijnen en staat hier op de stelplaats Het Rad op 1 maart Een jaar zal de wagen worden gesloopt. 46 -Foto onder Voorbij depot Het Rad is het houten Standaardstel als Direct op lijn L op weg van Brussel naar Leerbeek op 13 september Deze lijn, geopend in 1888 tussen Brussel Kuregem en Edingen was de tweede buurtlijn in de Brusselse agglomeratie. Het baanvak Rouppeplaats en Het Rad werd in 1909 geëlektrificeerd, in volgde het traject naar Leerbeek. De motorwagen was oorspronkelijk bijwagen 19139, de beide bijwagens werden uit de motorwagens 9752 en 9737 vervaardigd om de laatste tweeassers te vervangen en vormen samen met de motorwagen een fraai homogeen tramstel Foto boven De elektrische dienst van lijn L Brussel Rouppeplein Leerbeek werd als laatste op het zuidelijke deel van het Brusselse NMVB-net op 1 september 1972 opgeheven en enkele weken ervoor op 10 november snelt motorwagen S (het hoogste wagennummer voor reizigersmaterieel van de NMVB) met Standaardbijwagen op lijn L langs de straatweg in een typisch Brabants landschap tussen Gooik en Sint Kwintens Lennik Foto onder Hetzelfde tramstel steekt in Gooik de straatweg over om enkele honderden meters verder op het emplacement van de stelplaats Leerbeek zijn rit te beëindigen. De motorwagen met het hoogste wagennummer van de NMVB zal zijn carrière vervolgen als bijwagen 19730, het hoogste bijwagennummer van het bedrijf om te eindigen als 9316, een van de laatste bijwagens van het net Henegouwen Centrum Foto boven De NMVB-lijn Halle Leerbeek Ninove verbond drie radialen vanuit de hoofdstad en de lijn Halle Leerbeek werd in 1906 geopend en kende slechts een beperkt vervoer. Toch werd in 1953 het baanvak Halle Leerbeek nog geëlektrificeerd, waardoor er in feite een grote driehoek ontstond, waarvan twee poten werden gevormd door de elektrische lijnen H en Ni en er van beide zijden werd doorgereden. Motorwagen S 9977 met twee bijwagens is via Halle uit Brussel gekomen en koerst nu, nog steeds als lijn H, in de wegberm richting Leerbeek nabij Pepingen. Ook dit baanvak werd op 16 september 1966 een week na het maken van deze foto opgeheven Foto onder Aankomst te Halle, Brusselsepoort, van motorwagen S 9977 met de Standaard-bijwagens op lijn H, 10 september Hoewel de tram op deze zaterdagmiddag bepaald niet over belangstelling heeft te klagen is het nauwelijks voorstelbaar dat hij de volgende zaterdag niet meer zal komen, want op 16 september vond de laatste rit plaats. De motorwagen zal in 1976 nog worden vernummerd in 9099² en in 1978 naar Charleroi overgebracht om daar in 1983 ongebruikt te worden afgevoerd Foto boven Het dorp Zuun was eindpunt van de voorstadsdiensten F en Z. Prototype N-motorwagen op lijn F, N-motorwagen op lijn H, komend uit Halle en Standaardmotorwagen op lijn Z op de wisselplaats, 30 mei Foto onder Houten Standaardmotorwagen uit de eerste serie stalen vierassers met houten lijnbord op het dak is met bijwagen als lijn H onderweg van Brussel Rouppeplaats naar Halle op de Bergense Steenweg tussen Het Rad en Zuun op dezelfde dag.

10 50 - Foto boven Het Rouppeplein kan als het grote eindpunt worden beschouwd van de buurtspoorlijnen naar het zuiden en zuid/westen van de hoofdstad. Net als in Brussel Noord was ook dit beginpunt als kopeindpunt uitgevoerd, waarop door liefst tien lijnen werd gerangeerd. Pas in 1958 werd een lus op het plein in gebruik genomen, waarover op 16 augustus 1969 het tramstel SE als lijn W keert om naar Wavre te gaan. Opmerkelijk is dat alle trams naar Waterloo en verder alle de witte borden of films van deze lijn W (Rouppeplein Waterloo) droegen, aangevuld, zoals op de afgebeelde tram, met een bord direct en een geel bord Wavre aan het balkon om de echte bestemming aan te geven. De SE 9753 behoorde tot een spciale serie van tien motorwagens uitgerust met een rheostatische (elektrische) rem als type SE waarmee de afdalingen op de lange hellingen van de lijn naar Wavre zeer soepel kon worden bijgeremd. Na de vernummering in 9095² ging de wagen in 1978 naar de Kustlijn om versterkingsritten te rijden, zoals naar het Hippodrome Wellington in Oostende en werd in 1981 het slachtoffer van een ongeval en nog in hetzelfde jaar gesloopt Foto onder Het Rouppeplein diende ook als beginpunt voor verschillende lijnen naar de westelijke voorsteden, zoals lijn A naar Anderlecht, waarop N-motorwagen weldra zal vertrekken, gevolgd door de op lijn Z naar Zuun; 30 mei De zal in 1976 nog worden vernummerd in 9280 en in 1978 na de opheffing van het NMVB-tramnet in Brussel naar Charleroi worden overgebracht om met een groot aantal andere wagens ongebruikt te worden afgevoerd in Foto boven Op de lijn Brussel Waterloo werd met speciale trams ook de post vervoerd. Op het Baraplein nabij het Zuidstation staat tweeassige Braine le Comte motorwagen 9722 met post-bagagewagen 2315 om als Special op 16 oktober 1958 richting Waterloo te gaan Foto onder Op 5 juni 1894 kwam als eerste elektrische NMVB-lijn de lijn Rouppeplaats Kleine Hut in dienst, nadat reeds op 1 oktober 1891 tot de Groene Jager al met stoomtractie was begonnen. Men koos voor (experimentele) elektrische tractie omdat de lijn een flinke helling had, die met stoom maar moeilijk bedwongen kon worden. Nadat de lijn wegens groot succes al van dubbelspoor was voorzien, kwam in 1910 een verlenging naar Waterloo Kerk in dienst, waarbij de elektrische trams niet verder dan de Midden Hut reden en vanaf 1911 een experimentele dienst Midden Hut Waterloo met benzine-elektrische motorwagens ( Benzo s ) werd uitgevoerd. In 1927 kwam een kort zijlijntje van Vivier d Oie (Diesdelle) naar Saint Job in gebruik waarover een lijn V vanaf de Roueppeplaats ging rijden. N-motorwagen op lijn V passeert op 24 mei 1968 de Hallepoort Foto boven Terwijl PCC 7058 van de Brusselse stadstramlijn 10 passeert, staat N-motorwagen als lijn V aan het eindpunt Sint Job, waar de ontvanger net de voorste trolley heeft neergehaald; 17 mei Lijn V werd op 20 februari 1970 opgeheven als laatste lijn over de Steenweg op Waterloo, nadat de lijnen W reeds in 1964 en lijn R in 1969 waren opgeheven Foto onder In 1913 wordt een zijtak Midden Hut Sint Genesiusrode in gebruik genomen, waarop N-motorwagen als lijn R afbuigt van de Steenweg op Waterloo op 25 augustus Op 19 december 1969 werd lijn R opgeheven. De N beëindigde zijn carrière als bijwagen aan de kust Foto boven In de zomer van 1969 staat N-motorwagen aan zijn eindpunt Sint Genesius Rode tegenover het spoorstation van de NMBS. Op 19 december van dat jaar werd lijn R opgeheven. Foto: Olivier Geerinck 53 - Foto onder In 1923 werd het traject Midden Hut Waterloo Kerk van bovenleiding voorzien en verlengd naar Mont Saint Jean als lijn W, nadat de Benzo s reeds in de oorlog waren verdwenen. Het vervoer naar Waterloo steeg vooral op zondagen en het was de glorietijd van de Titanics die met drie open rijtuigen over het in 1928 dubbelsporig geworden traject in de as van de steenweg reden. Voorbij de kerk van Waterloo werd het weer enkelspoor, waarover op 7 december 1963 motorwagen S 9977 als lijn W onderweg is naar Braine-l Alleud. Deze dienst zal drie maanden later op 31 maart 1964 worden opgeheven. 54 De driehoek bij het Monument Gordon, gewijd aan de slag bij Waterloo, was de aftakking van de Waterlose lijn naar Braine-l Alleud, waar op de achtergrond motorwagen S 9983² met bijwagen klaar staat om naar Brussel te rijden en op de voorgrond motorwagen S 9981 de aansluitende eenmans-pendeldienst naar Wavre verzorgt op 25 augustus Deze S-motorwagen zal in 1976 in 9101² worden vernummerd en in 1978 naar Oostende worden overgebracht om versterkingsritten te rijden. Sinds 1982 wordt de wagen als toekomstige (?) museumwagen bewaard in een loods te Diksmuiden Foto boven Het Palais de lémpire een bioscoop gewijd aan de beroemde slag bij Waterloo dient als achtergrond voor het tramstel S als lijn W onderweg van Braine l Alleud naar Brussel. Het bord Braine l Alleud is omgedraaid en toont zijn achterzijde. Standaard-motorwagen met bijwagen klimt als lijn W (met alleen Rouppeplein Wavre als aanduiding) bij Belle Alliance omhoog naar het Monument Gordon onderweg van Braine-l Alleud naar Brussel Rouppeplein op 7 december 1963, drie maanden voor de opheffing op 31 maart Het traject Braine-l Alleud Wavre werd in geopend en tussen Monument Gordon en Braine-l Alleud in 1930 geëlektrificeerd.

11 55 - Foto onder Op dezelfde winterdag heeft het tramstel op lijn W Braine l Alleud verlaten en daalt af naar de befaamde Leeuw van Waterloo. De zijtak Monument Gordon -- Braine l Alleud werd in 1930 geëlektrificeerd en werd op 31 maart 1964, ruim drie maanden na het maken van deze foto opgeheven. 56 Verlicht door de laatste zonnestralen tijdens de vallende schemer spoed motorwagen S 9740 zich als pendeldienst W van Wavre naar het Monument Gordon even voorbij Rixensart op 28 september In juni 1964 werd de dienst opgeheven. Deze motorwagen had nog een lange carrière voor zich: na te zijn vernummerd in 9094² in 1976 werd hij twee jaar later overgebracht naar Charleroi en deed daar dienst om in 1982 tot het type SJ te worden verbouwd, welk werk werd onderbroken om tenslotte bovenleidings-inspectiewagen 9591 met een uitrusting van Siemens te worden in welke hoedanigheid hij nog steeds bestaat bij de TEC Foto boven Ook in Wavre staat een belangrijke suikerfabriek, die van twee richtingen door buurtspoorlijnen werd bediend en waarover in de herfst een intensief bietenvervoer plaats vond. Op de lijn Braine-l Alleud Wavre, die tussen 1930 en 1933 was geëlektrificeerd, werden de bietentreinen getrokken door elektrische motorwagens, zoals op 9 november 1962 geschied door Braine le Comte tweeasser 9723 die hier de wisselplaats van Limal oprijdt. Het laatste bietenvervoer per tram vond in de herfst van het volgende jaar plaats Foto onder In de suikerfabriek van Wavre stoomt op 9 november 1962 stoomlocomotief 1076 (type 18, gebouwd in 1920 door de machinefabriek Hornu) de poort uit om bietenwagens van de elektrische goederentram uit Braine-l Alleud op te halen. De loc ging in 1967 naar de TTA en kreeg daar de naam Elise, afkorting van Koningin Elisabeth. Een tweede loc, eigendom van de fabriek, droeg de naam van Koning Albert en ging als loc 1000 via het trammuseum Schepdaal en de TTA naar het Antwerpse trammuseum CHARLEROI In principe was het mogelijk om vanuit Wavre of Leuven per (stoom) tram te reizen naar Incourt en vandaar via Chastre naar Mellet door dunbevolkte streken, waar hoogstens drie maal per dag een AR reed. Al veel vroeger, in 1887 werd een stoomtramlijn Charleroi Prison Lodelinsart geopend, in 1901 geëlektrificeerd en in 1912 elektrisch verlengd naar Jumet en in 1905 naar Gosselies Calvaire.en in 1932 naar Mellet. Beide tramnetten waren toen verbonden zij het bepaald niet erg frequent. In 1957 werd het baanvak Gosselies Mellet opgeheven. Op 8 mei 1984 vertrekt SM-motorwagen 9150 (ex 10278) van de stelplaats Gosselies, via het overgebleven stukje van de lijn naar Mellet, als lijn 57 naar Charleroi Sud. Veertig motorwagens werden in als prémetro tram voorzien van opklapbare treeplanken en een groene snor. De lijn Charleroi Gosselies Courcelles Trazegnies met vier lijnnummers werd op 4 april 1988 opgeheven en vormde in feite het laatste normale tramtraject van de NMVB in Charleroi Foto boven Op 24 mei 1968 bereikt motorwagen S op de ringlijn 61 ook wel aangeduid als de ring van Courcelles, Gosselies Calvaire op zijn rondrit naar Charleroi. In 1928 werd het baanvak Gosselies Calvaire Courcelles geëlektrificeerd, waarover een lijn 61 Charleroi Priosn Courcelles ging rijden, die in 1932 werd verlengd over een nieuw traject naar Trazegnies, waar aansluiting bestond op de lijnen van het Centrum. In 1952 ontstond een ringlijn 61 (terug 64) van Charleroi Sud Gosselies Courcelles Souvret Roux Jumet Charleroi Eden, die samen met doorgangslijn 59/63 een frequente dienst over de Chaussée de Bruxelles tussen Charleroi en Gosselies boden en vandaar naar Courcelles. De historie van al deze lijnen is door de regelmatige wijzigingen en steeds andere lijnencombinaties te gecompliceerd om hier te vermelden. Ringlijn 61/64 werd op 1 februari 1978 opgeheven Foto onder Op dezelfde dag staat een S-motorwagen te wachten te Gosselies Calvaire aan de halte op weg als lijn 59 van Fontainel l Évêque via Gosselies en Charleroi naar Mont-sur-Marchienne Point du Jour. Deze lange verbinding door de westelijke en noordelijke voorsteden van Charleroi kreeg een dubbel lijnnummer, waarbij het nummer 63 voor de terugweg werd gebruikt tot 1974 toen door de inkorting tot Charleroi het nummer 59 verdween en heen en terug als 63 werd gereden tot de opheffing op1 november Rood/creme S-motorwagen op ringlijn 65 komend van het beginpunt Eden halteert aan de halte Charleroi Viaduc op weg naar Lodelinsart-Gohyssart-Jumet Heigne op 25 augustus Dit baanvak werd in 1906 met elektrische trams geopend waarna in de ring werd gesloten, die in feite als stadslijn naar en in de westelijke voorsteden van de stad fungeerde. De kleine ring of tweede ring werd bereden door de lijnen 65 en 66 (elk in één richting) waarop motorwagen S in de rood/creme kleur van de groep Henegouwen als lijn 66 in Gohyssart Place Ferrer aan de halte staat op 1 november De groep Henegouwen werd tussen 1957 en het begin van de jaren zestig in de autobuskleuren gestoken tot de hoofddirectie deze eigengereidheid verbood Foto boven Het NMVB-tramnet in Charleroi had drie belangrijke beginpunten. Een ervan die in de lus via de Rue Turenne in de binnenstad gelegen, Charleroi Eden was genaamd, voor de lijnen naar het oosten, noorden en westen van het net bestemd was en in 1910 werd geopend. Op 9 augustus 1958 staan hier S-motorwagen op lijn 76 naar Montignies, PCC op ringlijn 64 en eenrichting-standaard op lijn 31 naar Bracquegnies.

12 62 - Foto onder Vier jaar later, op 25 augustus 1962 overheersen S-motorwagens, de 9652 op lijn 67 naar Namen, de op lijn 41 naar Trazegnies en de op lijn 92 naar Thuin wachten hun tijd af. In de beste tijd had den op Charleroi Eden ruim twintig regelmatig rijdende lijnen hun beginpunt, waarvan drie als ringlijnen onder elk twee nummers, die dan vaak Charleroi Sud als eindpunt hadden en vandaar weer begonnen om het publiek niet te verwarren (of juist wel.). Het beginpunt Eden verdween dat op 29 mei 1983, toen het vierde baanvak van de pre-metro werd geopend met het station Beaux Arts Foto boven De tramlijnen naar het oosten van Charleroi waren wat eenvoudiger te volgen. In werd een stoomtramlijn geopend, die in Lodelinsart aftakte en via Gilly Chãtelineau naar Chãtelet Saint Roch voerde en in 1901 geëlektrificeerd werd. Op het baanvak Gilly Quatre Bras Chãtelineau Gare reden vanaf 1918 ook de trams van de TEPCE (Tramways Électriques du Pays de Charleroi et Extensions), zoals te zien is op 6 september 1960 als S-motorwagen op lijn 56 motorwagen 403 op TEPCE-lijn 4 tegenkomt in de Rue de Gilly bij het station van Châtelet. Lijn 56 werd opgeheven op 28 mei 1967, lijn 4 op 31 mei Foto onder Nabij het kruispunt Gilly Quatre Bras ontmoeten de S-motorwagens en van lijn 56 elkaar op 25 augustus Foto s boven en midden In 1918 werd een elektrische lijn geopend tussen Gilly Haies en Ransart, die eerst als lijn R, later als 68 werd aangeduid en in 1938 werd verlengd naar Ransart Place. Op 25 augustus 1962 komt Braine le Comte motorwagen langs de Chaussee de Gilly bij de aftakking naar de Chaussée de Bruxelles in Gilly. Dezelfde wagen doorloopt op die dag ook de lus te Ransart Place. Lijn 68 werd op 1 maart 1968 opgeheven Foto onder Eind 1945 werd een tramlijn Mont sur Marchienne Point du Jour Charleroi Sud Ransart ingesteld als lijn 55, de retourrit werd als lijn 54 uitgevoerd. In 1950 werd de lijn twee haltes verlengd naar Ransart Bois, waar op 6 september 1960 S-motorwagen aan het eindpunt staat als lijn 55. Op 28 mei 1961 verdween lijn 54/55 van het toneel Foto boven In werd het baanvak Ransart Fleurus gebouwd en de bestaande lijn Fleurus Onoz van de groep Namur geëlektrificeerd. Hierover kwam een nieuwe lijn 67 Charleroi Eden Namur te rijden, die tussen Onoz en Namur de bestaande elektrische lijn 9 van Namur verving. De lijn kwamop 17 mei 1953 in gebruik, precies 24 uur nadat in Namur de laatste elektrische NMVB-tram reed. In Fleurus is gelegenheid tot overstappen op motorwagen 424 van TEPCE-tramlijn 7 net als NMVB-motorwagen S 9652 op weg naar Charleroi op 25 augustus Foto onder Op 17 mei 1959 is de rood/creme S-motorwagen als lijn 67 op weg van Charleroi naar Velaine op de grens met de provincie Namur, tot waar de tram sinds 1 januari 1959 was ingekort. Het is typerend voor de NMVB-organisatie, dat terwijl de ene groep nog een uitbreiding van haar tramnet realiseerde een aangrenzende groep op hetzelfde moment de tram ophief. Lijn 67 was allesbehalve welkom in Namur en de lijn kwam er maar zes jaar. Op 26 mei 1963 werd ook het restant van lijn 67 opgeheven Foto boven Het tweede belangrijke beginpunt voor NMVB-tramlijnen was de grote lus voor het spoorstation Charleroi Sud. Het was oorspronkelijk het beginpunt van drie eerste stoomtramlijnen, die in 1887 en 1901 werden geopend in zuidelijke richting. Een nieuwe brug over de Sambre maakte in 1938 een verbinding mogelijk met lijnen die aan de stadszijde van de rivier bij de gevangenis hun eindlus hadden. Het opblazen van de brug in 1940 maakte dat de oude situatie werd hersteld totdat in 1945 een tijdelijke brug (tot 1968) werd gebouwd en kwam er een eindlus met vier (later drie) sporen, waarop zo n tiental lijnen hun beginen eindpunt hadden. In 1952 zijn het twee PCC-motorwagens, twee jaar tevoren aangeschaft, die op (voor)stadslijnen dienst doen: lijn 60 naar Mellet en lijn 62 naar Gosselies, terwijl een S-motorwagen op lijn 55 naar Point du Jour. Foto: Jack Wyse 66 - Foto onder Zes jaar later is het beeld geheel anders en hebben op 9 augustus 1958 drie S-motorwagens het vervoer in handen: op ringlijn 65, lijn 64 (naar Souvret Trazegnies) en ringlijn 66 te zien naast de rode Braine le Comte motorwagen op ringlijn 85 wachtend op hun vertrektijd Foto boven De drie S-motorwagens nader bekeken: S op ringlijn 65, S op lijn 49 (naar Nalinnes) en S op ringlijn 66, terwijl op de achtergrond nog een PCC en een Braine le Comte tram te zien zijn. In 1968 verdween de lus en werd vervangen door het eerder gebruikte beginpunt Prison aan de andere zijde van de Sambre Foto onder De rood/creme geschilderde PCC op ringlijn 63 naar Fontaine-l Évêque op de noodbrug over de Sambre bij Charleroi Sud symboliseert de grote vrijheid die de gewestelijke NMVB-directies hadden. Vanaf 1957 begon men de trams te schilderen in de kleuren van de autobussen, een activiteit die oogluikend werd toegestaan.de PCC s reden voornamelijk op de (voor)stadslijnen van Charleroi en La Louvière, omdat ze op de lange interlokale baanvakken te onrustig reden, zoals een mislukte proef op de lijn Brussel Leuven aantoonde. In 1960 konden de 24 PCC s aan Belgrado worden verkocht. Foto: Jack Wyse Foto boven Van 1887 tot 1945 bevond het beginpunt van de NMVB-lijnen naar de noordelijke voorsteden zich bij de gevangenis (Charleroi Prison). Nadat via een nieuwe brug deze lijnen naar de lus bij het spoorstation waren verlegd in 1945, maakte de bouw van de

13 pre-metro daar dat het beginpunt Prison weer in gebruik werd genomen met nu een lus voor de lijnen 57 t/m 66 en 85/86 van 1968 tot juni 1976, waarna een nieuw kopeindpunt voor het spoorstation in gebruik werd genomen. Kort na de weer ingebruikname, op 23 juni 1968 staat een S-motorwagen op lijn 62 bij de beginhalte Prison aan de Quai de Flandre Foto onder Het in 1976 in gebruik genomen kopeindpunt Charleroi Sud van het eerste pre-metro-baavak lag iets dichter bij het Gare du Sud dan de vroegere lus en was ook maar tijdelijk in gebruik. Op 9 mei 1986 staat SJ-motorwagen 9180 (ex S-bijwagen 9311 ex S- motorwagen 9735) als lijn 80 met nieuwe blauwe richtingsfilm, na aankomst uit Maurage, een rit van bijna 40 km. Nadat de lijn was verlegd via Gosselies werd ze op 31 oktober 1986 ingekort tot Trazegnies Sentier Madame en werd de rest naar Maurage tijdelijk verbust. Als een van de laatste werd de dienst, waarvoor aanvankelijk niet minder zes lijnnummers gebruikt werden (de busaansluitingen aanduidend) als laatste straattramlijn het net Charleroi op 4 april 1988 opgeheven. De SJ 9180 verbleef in 1989 enige tijd in Gent om als proef het wagenpark van de stadstram te versterken, een proef die mislukte Foto boven De lijnen naar Mont-sur-Marchienne en Marcinelle reden vanaf Charleroi Sud rechtstreeks na kruising met de spoorbaan naar het zuiden en deden de stad niet aan. De lijn naar Mont-sur-Marchienne werd in 1887 geopend en in 1901 geëlektrificeerd, waarbij er twee takken naar Marcinelle werden geopend met stoomtractie, die een jaar later elektrisch werden tot Marcinelle Haies en Marcinelle Ferme Bal. In 1904 werd met stoomtractie door gereden via Nalinnes naar Bultia en in 1907 op de andere tak elektrisch tot Point du Jour. In 1935 tenslotte werd elektrisch doorgereden tot Nalinnes Centre, het resterende deel naar Bultia werd toen gestaakt. Op 16 juli 1965 passeert de S 9748 op lijn 49 de kolenmijn Bois du Cazier, waar zich in augustus 1956 een ernstige mijnramp voordeed, die aan tientallen mijnwerkers het leven kostte. De naargeestige achtergrond is typisch voor dit gebied. De fotograaf rijdt inmiddels in een Opel Rekord Foto onder Onderweg naar La Bruyère is de omgeving wat landelijker en snelt motorwagen S 9779 op lijn 50 nabij La Bruyère naar zijn eindpunt La Bruyère op 17 mei 1967.Op 1 maart 1968 eindigde de tramdienst op de lijn Charleroi Sud Nalinnes Foto boven De aparte tak naar Mont-sur-Marchienne Point du Jour werd door heel wat verschillende lijnen bediend, vaak gecombineerd met lijnen van Charleroi naar het noorden. Zo werd op 28 mei 1961 de ringlijn van Courcelles 61/64 vanaf Charleroi Sud naar Point de Jour verlengd. Op 16 juli 1965 is S-motorwagen als lijn 61 zo juist aangekomen op het kopeindpunt Point du Jour. Op 1 maart 1968 werd de dienst naar dit eindpunt samen met de lijn naar Nalinnes opgeheven Foto onder Vanaf 1 november 1986 werd de dienst Charleroi Sud Jumet Gosselies Courcelles Trazegnies, als laatste straattraject van het tramnet van Charleroi uitgevoerd met zes (later vier) lijnnummers, die aan moesten geven op welke buslijnen er in Trazegnies kon worden overgestapt. Het publiek begreep hier inmiddels niets meer van en het gaf aan hoe ver de directie van de werkelijkheid af stond. Op 27 februari 1986 kruisen de SJ 9171 (ex 9065² ex S 10257) als lijn 59 de S 9173 (ex 9122 ex S 9749) als lijn 82 (beide met nieuwe lijnfilms!) op de wisselplaats Courcelles Motte nadat er enkele maanden was gestaakt door het personeel tegen de afbraak van het tramnet en de laatste passagiers definitief waren afgeschrikt. Op 4 april 1988 reden de laatste trams op dit laatste traditionele tramtraject van de groep Henegouwen, waar nu nog slechts de pré-metro lijnen over waren Foto boven SM-motorwagen 9149² (nieuwe nummering ex 10275) met opklapbare treeplanken en snor op ringlijn 66 stopt in juli 1980 in het station Villette op het pre-metro-viaduct tussen Charleroi Gare Ouest en Gare du Sud, dat op 22 juni 1976 in dienst kwam Foto onder Bij het Gare Ouest kwam de pre-metro-baan weer op de begane grond, waarop SJ-motorwagen 9172 (ex 9096² ex S 10287) op ringlijn 85 in juli 1980 naar het Gare du Sud rijdt. De 14 gemoderniseerde SJ-motorwagens droegen de nieuwe oranje kleur van de autobussen, iets dat dit maal door de hoofddirectie blijkbaar was toegestaan. Lijn 85/86 werden op 23 mei 1982 opgeheven Foto boven Een S-motorwagen op lijn 75 is op de Route de Mons in Marchienne au Pont onderweg van Charleroi Eden naar Thuillies op 24 mei 1968 waarbij de sombere gebouwen en constructies van de staalfabrieken van Providence de typisch industriële entourage voor de industriestad Charleroi vormen Foto onder In de berm van de boomrijke steenweg snelt S-motorwagen op lijn 75 tussen Gozee en Thuillies onderweg van Charleroi Eden naar Thuillies op 24 mei 1968, twee dagen voor de opheffing van de tramdienst. 73 Geheel in tegenstelling met de industrie van Charleroi en Montigny is het landelijke buurtspoorstation uit de stoomtramtijd van Thuillies dat als entourage dient voor S-motorwagen die net uit Charleroi is aangekomen op 24 mei In 1887 werd een stoomtramlijn van Charleroi Prison naar Montigny-le-Tilleul geopend, in 1895 verlengd via Gozee naar Thuillies. In 1901 wordt het traject tot Montigny-le-Tilleul geëlektrificeerd en wordt het vertrekpunt in Charleroi Boulevard Janson. In de jaren werd de elektrische dienst verlengd naar Thuillies. Twee dagen later op 26 mei 1968 verdwenen de elektrische trams tussen Marchienne en Thuillies.

14 74 - Foto boven Aftakkend van de Route de Mons in Marchienne-au-Pont werd in 1933 een nieuwe elektrische verbinding met Roux en Courcelles gecreëerd, waarover een nieuwe lijn 80 (Charleroi Courcelles Trazegnies) ging rijden, die in 1935 werd verlengd via La Louvière naar Bracquegnies en daarmee lijn 9 van de toen nog aparte groep Centre verving. Lijn 80 werd hiermee een van de langste lijnen van het net. Op 19 juli 1960 is Braine le Comte motorwagen met een postbus voorop als lijn 80 onderweg naar Bracquegnies langs de Rue de Roux tussen Marchienne en Roux. Toen op 3 juni 1984 het pre-metro-baanvak Marchienne Fontaine-l Éveque in gebruik kwam, was het niet meer mogelijk hiervan af te takken naar Roux en werd lijn 80 verlegd via Gosselies naar Charleroi om tenslotte in april 1988 geheel te verdwijnen Foto onder In januari 1984 stopt SM-motorwagen 9123 bij de halte Roux Plomcot op weg naar Trazegnies. Lijn 41 werd in 1932 ingestelt en bleef 30 jaar dezelfde route volgen om tenslotte in 1985 te worden ingekort tot Roux. Een jaar later volgde de inkorting tot Gohyssart, waarbij zelfs twee BN-gelede trams de dienst uitvoerden om tenslotte als een van de laatste stadslijnen op 29 februari 1988 definitief te worden opgeheven. 75 Nadat de laatste scholieren zijn uitgestapt, wringt het rood/creme Standaardstel van de slechts éénmaal per dag rijdende scholierenlijn 83 (Charleroi Eden Roux) als aanvulling op lijn 41, over de spoorwegkruising te Roux Plomcot leeg naar het depot Trazegnies op 6 september Het grote aantal lijnnummers van de groep Charleroi kan deels worden verklaard, doordat ook voor slechts enkele ritten per dag rijdende trams voor scholieren of markten aparte lijnnummers in gebruik waren. 76 In 1929 werden de NMVB-netten van Charleroi en het Centrum verbonden door het elektrische baanvak Marchienne-au-Pont Fontaine-l Évêque, waarover een lijn 77 (Charleroi Fontaine) ging rijden. Het baanvak Fontaine Anderlues bestond al sinds 1910 behorende tot het tramnet Centre II en werd in 1930 bij het net Charleroi gevoegd waardoor in 1931 een doorgaande dienst Charleroi Binche Mons als lijn 90 ontstond, een van de langste tramlijnen van het NMVB-net, rond 40 km lang. S-motorwagen met bijwagen is als lijn 90 onderweg naar Charleroi en steekt de viersprong Nouveau Philippe over in Fontaine-l Évêque op 25 augustus 1962.Ongeveer gelijktijdig komt uit de andere richting de rood/creme S-motorwagen als lijn 93, die de uurdienst van lijn 90 verdubbelt tot Binche en in 1983 kwam te vervallen Foto boven In de Rue de l Indépendance van Fontaine-l Évêque staat op dezelfde dag S-motorwagen op lijn 59 klaar voor vertrek naar Mont-sur-Marchienne Point du Jour langs de gecompliceerde route Roux Souvret Courcelles Gosselies -- Charleroi. Om het publiek op deze lange rit niet te veel in verwarring te brengen (of juist wel.) werd deze lijn 59, ingevoerd in 1961, in de andere richting als lijn 63 gereden. Lijn 59 verdween in 1976, het lijnnummer 63 bleef toen nog enkele jaren voor beide richtingen in gebruik tot de opheffing op 1 november Foto onder Typisch NMVB-scêne op een regendag in november Bij de kruising op de wisselplaats van Forchies-la-Marche wisselen de geleiders van de S-motorwagens van lijn 78 op weg naar trazegnies Pont-à-Celles en op lijn 63 op weg naar Fontaine Foto boven Op de tramkruising Souvret-Forrières ontmoet S-motorwagen 9652 op lijn 63 onderweg naar Charleroi Point du Hour de slijpmotorwagen op 16 juli 1965 in de stromende regen. Het baanvak Souvret Fontaine werd in 1910 geopend, destijds een onderdeel van de grote ring van het tramnet Centre II vanuit Mariemont via Trazegnies. Het traject Souvret Roux ontstond pas in Foto onder De stelplaats Trazegnies vertoont op 21 september 1986 drie museumtrams van de ASVi. Van links naar rechts: de gerepatrieerde PCC uit Belgrado nog in zijn Joegoslavische kleur en de Standaardmotorwagen en type Eugies DE stelplaats werd gesloten in 1989, drie jaar na de opheffing van lijn 41 uit Trazegnies. Foto: Luc Koenot 79 - Foto boven Tussen de stelplaats en het eindpunt Trazegnies écoles kruiste de buurtspoorlijn die van de NMBS-spoorlijn 112A met een viaduct, waarover op 12 mei 1985 SM-motorwagen 9150 van lijn 41 passeert. De spoorlijn werd in juni 1984 opgeheven Foto onder Nadat in 1952 het korte traject Trazegnies Gouy was geopend en in 1953 was verlengd naar Pont-à-Celles, werd de lijn op 1 juni 1956 nog 300 meter verlengd naar de Rue de Courcelles, als laatste nieuwe tramlijn van de NMVB. Het nieuwe eindpunt was, vooral bij regen, een verlaten oord, wat blijkt uit de foto van motorwagen S 9781 op lijn 78, welke lijn sinds 1952 tussen Fontaine en Trazegnies reed. Op 6 februari 1967 werd het nieuwe traject al weer opgeheven en lijn 78 tot haar oorspronkelijke route verkort om ten slotte op 1 februari 1978 geheel te worden opgeheven Foto boven Op allerlei plaatsen in het Henegouwse tramnet bogen tramlijnen af tussen de huizen door, om daarna weer plotseling op een steenweg uit te komen. Braine le Comte stel van lijn 82 op weg van Maurage naar Charleroi Eden bij een halte in Chapelle-lez-Herlaimont op 23 juni Het baanval Mariemont Chapelle-lez-Herlaimont kwam als elektrische lijn van het net Centre II in 1903 in gebruik en werd in 1908 verlengd naar Trazegnies. Motorwagen is museumwagen bij de ASVi in afwachting van restauratie.

15 80 - Foto onder Op 27 mei 1983 snelt S-motorwagen 9057 (nieuwe nummering ex 10230) met Braine le Comte eenrichtingsbijwagen 9552 (ex 19462) op lijn 80 van Charleroi op weg naar Maurage in de as van de steenweg en nadert de kruising met Route Nationale 59 bij Morlanwelz. Op 1 november 1986 werd lijn 80 ingekort tot het traject Charleroi Sud Trazegnies en werd La Louvière niet meer via Mariemont bediend. 81 Hetzelfde tramstel van lijn 80 nadert hoog over de heuvel parallel aan de dieper gelegen spoorlijn, waarvan het station Morlanwelz op de achtergrond te zien is, de splitsing Mariemont Foto boven Op 1 juni 1984 draait SM-motorwagen met snor 9152 (ex S 9033 ex S 9674) op lijn 90 onderweg van La Louvière naar Charleroi Sud te Anderlues Monument van de Chausée de Mons de Rue Paul Janson in naar Anderlues Jonction. Op 2 juni 1973 werd de doorgaande dienst Charleroi Mons van lijn 90 voorbij Binche opgeheven en werd lijn 90 naar La Louvière gevoerd Foto onder In de Rue Paul Janson in Anderlues vindt een kruising plaats tussen gelede BN-motorwagen 6140 uit 1982, die eerst een jaar aan de Kustlijn was gebruikt, op lijn 89 onderweg naar zijn eindpunt buiten het dorp en een S-motorwagen op lijn 30 op weg van Bracquegnies naar zijn eindpunt bij het depot Jonction, 27 mei Foto boven De TEC te Charleroi gebruikt regelmatig een aantal SJ-motorwagens voor het onderhoud van het pré-metro net. SJ 7884 (ex 9184 ex S 9082 ex 41003) van de dienst Voies et Travaux in de stelplaats Anderlues, 17 maart Foto: Olivier Geerinck 83 - Foto onder De lijn Anderlues Lobbes werd in 1914 met elektrische trams geopend als lijn 10 van het tramnet Centre II. In 1930 verlengd naar Thuin Ville basse en werd vanuit Charleroi Eden bediend door lijn 92, later door een pendeldienst vanaf Anderlues als lijn 91. Het was de laatste NMVB-lijn die nog met een staf beveiligd werd voordat de seinlichten hun intrede deden. Op 9 februari 1983 beklimt de SM 9153 de lange helling op eigen baan van l Entreville in een besneeuwd landschap. Foto: Luc Koenot 84 - Foto boven In juni 1979 is motorwagen S 9064² (ex S 10246) onderweg van Thuin naar Lobbes en berijdt de brug over de Sambre parallel aan de internationale spoorlijn Charleroi Jeumont. Op dit baanvak exploiteert de ASVi haar museumdienst in de zomerse weekends. Foto: Olivier Geerinck 84 - Foto onder Op een zomerse dag in 1983 wacht motorwagen S 9058² (ex S 10231) op lijn 91 aan het vredige eindpunt Thuin Ville Basse. De lijn Anderlues Thuin zal op 31 december van dat jaar worden oipgeheven, waarna tussen Lobbes Entreville en Thuin de ASVi (l Association pour la Sauvegarde du Vicinal) een museumdienst kon starten. Foto: Olivier Geerinck 85 - Foto boven S-tramstel (nieuwe nummering) is op 27 mei 1983 op lijn 30, als laatste bijwagen-tramstel in de normale dienst onderweg van Bracqegnies naar Anderlues Jonction en kruist te Anderlues Monument de Chaussée de Mons, terwijl links SMmotorwagen 9154 op lijn 89 onderweg naar Charleroi wacht Foto onder De lijn Anderlues Morlanwelz kwam in twee etappes als ektrische lijn in gebruik: Morlanwelz Carnières in 1900 en werd in 1910 verlengd, waardoor een lange ringlijn Mariemont Trazegnies Fontaine-l Évêque Anderlues Morlanwelz als het net Centre II ontstond. In 1936 werd een lijn 30 ingesteld Anderlues La Louvière Maurage, waarop het door minimaal onderhoud danig verwaarloosd S-tramstel (nieuwe nummering) op de wisselplaats Carnières Collarmont onderweg is van Bracquegnies naar Anderlues op 27 mei Foto boven Hoe fraai het golvende landschap tussen Morlanwelz en Anderlues was blijkt uit deze opname van 25 april 1962 toen Braine le Comte-motorwagen in rood/creme uitmonstering op lijn 30 de Collarmont-heuvel bij Carnières passeert op weg van Bracquegnies naar Anderlues Foto onder Een typisch beeld van het net Henegouwen: S-motorwagen 9032 op lijn 31 ratelt door de verlaten Rue d Anderlues op zondagmiddag op weg van Maurage naar Anderlues, tussen Carnières en Anderlues op 28 september Er is niemand op straat en ook de tram heeft slechts één reiziger.over ruim een maand is dit beeld historie en is het voorbij met de lijnen 30/31 op 1 november. 87 S-motorwagen 9031² (nieuwe nummering ex S 9670) op de Place te Morlanwelz is op zondag 28 september 1986 is als lijn 31 onderweg naar Anderlues met het fraaie raadhuis op de achtergrond. Hoewel vooral in de weekeinden de trams vrijwel leeg reden, was het steeds wijzigen van de lijnnummers en de eindpunten Bracquegnies en Maurage op weekeinden en werkdagen iets dat niet te volgen was voor het publiek. Nog ruim een maand duurt het voor de lijnen 30/31 op 1 november zullen zijn opgeheven, officieel slechts tijdelijk.

16 88 De splitsing van de tramlijnen naar Anderlues en Trazegnies bij Mariemont vereisten nog al wat grondwerkzaamheden. De tot éénrichtingwagen verbouwde Standaard op lijn 31 richting Anderlues is juist uit de enkelsporige tunnel onder de spoorbaan van lijn 112 en die van tramlijn 80 en een 60 cm industriespoortje gekomen op 25 augustus De motorwagen behoort tot een serie van zeven eenrichtingtrams waartoe ook de rood/creme behoort, die in de winter van 1957 aan de halte Station Vicinal te Mariemont Etat op lijn 31 onderweg naar Bracquegnies stopt. Foto: Jack Wyse 89 - Foto boven Over de hoog gelegen enkelsporige baan van lijn 80 parallel aan de spoorlijn arriveert op 19 juli 1960 Braine le Comte motorwagen bij de splitsing Mariemont Etat. Op de voorgrond het dubbelspoor naar beneden van de lijnen 30/31 richting Anderlues, waar de vorige foto is genomen Foto onder De twee hoofdassen van het Centre-tramnet begonnen als stoomtramlijnen: Houdeng-Aimeries La Louvière Jolimont Mariemont Morlanwelz en Manage Jolimont Haine Saint Pierre, die in 1891 werden geopend. Er waren twee keerpunten wegens de steile hellingen bij Jolimont. In 1895 kwam er een kort stukje naar Bracquegnies bij, waar vanaf 1903 een stoomtramlijn vanuit Binche eindigde. In 1898 werden de beide lijnen geëlektrificeerd. In 1930 kreeg de lijn Bracquegnies Morlanwelz het lijnnummer 1 en ging doorrijden naar Anderlues. In 1936 werd de lijn vernummerd in 30 en op 28 augustus 1973 staat motorwagen S 9787 met Braine le Comte bijwagen op deze lijn aan de halte Mariemont Etat op weg naar Anderlues. Lijn 30 werd op 1 november 1986 tijdelijk opgeheven Foto boven De vier vrij korte stadslijnen 32, 33, 35 en 39 op lijn Manage Fayt -- La Louvière La Croyère -- Famillereux vormden in feite een tramnet in de vorm van de letter A en voerden een nogal gecompliceerde dienst uit. Ze waren ontstaan uit de lijnen 2 en 3 van het Centre-net uit en hadden tezamen slechts zes trams, waarvan S-motorwagen op lijn 32 op het kopspoortje van de eindlus bij het station van Famillereux op zijn vertrekmoment wacht Foto onder Op lijn 32 (Famillereux Fayt Manage) staat de rood/creme PCC bij de halte Pont de Thiriau in La Croyère. Op de achtergrond passeert de eveneens rood/creme S op lijn 35 op 19 juli De PCC s zullen in 1960 aan Belgrado worden verkocht, de stadslijnen van La Louvière, ook wel het net van Manage genoemd, zullen worden opgeheven op 27 mei Foto boven De stadslijnen van La Louvière 32, 33, 35 en 39 waren het domein van PCC-motorwagens Op 19 juli 1960 toen PCC op lijn 39 in de Rue Deschamps in Fayt-lez-Manage onderweg van La Croyère via La Louvière naar Manage Foto onder In de driehoek van de Pont du Thiriau begint de rood/creme PCC op lijn 39 zijn rit naar Manage via La Louvière en wacht nog op een late reiziger Foto boven In 1948 werd Standaardmotorwagen 10299, de eerste wagen met gelaste stalen wagenbak, als proef verbouwd tot eenrichtingwagen met zittende conducteur en luchtbediende deuren (met analoge bijwagen 19399) om als prototype te dienen voor toekomstig materieel. Met Braine le Comte bijwagen staat de wagen op lijn 31 (Bracquegnies Anderlues -- Charleroi Eden) in La Louvière bij de halte depot in de Rue Houdeng op 1 november Foto onder Standaardmotorwagen werd in Antwerpen op analoge wijze verbouwd in 1952 om daar dienst te doen met de uit Charleroi gekomen Braine le Comte bijwagens, die daar tijdelijk verbleven. Met bijwagen zo n Braine le Comte bijwagen vormt het een tramstel op lijn 30 in Houdeng, dat slechts tot Anderlues rijdt op dezelfde dag Foto boven In 1931 werden de NMVB-netten Charleroi en Mons met elkaar verbonden door het baanvak Binche Bray dat door een nieuwe lijn 90 Charleroi Eden Binche Mons. Het baanvak had meer een symbolische functie, het aantal doorgaande reizigers op de nu 40 km lange lijn 40 rechtvaardigde niet meer dan een uurdienst. Motorwagen S op lijn 90 is komende uit Wasmes in de Borinage onderweg van Mons naar Charleroi en passeert de Grand Rue in Binche waar de tramsporen zo dicht tegen elkaar zijn gelegen, dat geen passerende trams mogelijk zijn; 7 maart Drie maanden later zal lijn 90 niet meer naar Mons rijden maar richting La Louvière Foto onder Langs de Route de Mons verlaat de rood/creme motorwagen S op lijn 90 op weg naar Mons de wisselplaats Saint Symphorien Crèmerie op 25 augustus De stoomtramlijn Mons St. Symphorien werd in 1887 geopend, in 1923 verlengd naar Bray en in 1930 geëlektrificeerd, waarna in 1931 een doorgaande dienst Charleroi Mons als lijn 90 ging rijden over een afstand van 40 km en een ritduur van 1 uur en 43 minuten. In 1973 werd het 168 In Strépy Place begon een korte verbindingslijn naar Triviéres (aan lijn 36 Binche La Louvière gelegen) met een ritduur van 9 minuten. Op 19 juli 1960 staat de rood/creme geschilderde Standaardmotorwagen als lijn 40 te wachten op reizigers, die op zondag bepaald niet talrijk waren. Lijn 40 werd in 1937 geopend en reed tot 1 januari 1962.traject Mons Bray Binche opgeheven.

17 94 - Foto boven De lijn Binche Saint Vaast Bracquegnies werd in 1908 geopend met stoomtractie en sloot in laatstgenoemde plaats aan op een lijn van het Centre-net, terwijl vanaf St. Vaast een zijtak rechtstreeks naar La Louvière voerde. In werden beide lijnen geëlektrificeerd. In 1930 werden lijnnummers ingevoerd, 6 en 7, die in 1936 in 36 en 37 werden veranderd. Op 16 juli 1965 is Braine le Comte motorwagen op lijn 36 onderweg van La Louvière naar Binche Gare en kruist bij het Station Vicinale in Péronnes een beruchte drukke weg, plaats van enkele flinke ongelukken tussen trams en kruisend wegverkeer Foto onder Op een regenachtige dag, 1 november 1961 wacht Standaardmotorwagen type Eugies op lijn 37 in Saint-Vaast Bifurcation op aansluiting met lijn 36 onderweg van La Louvière naar Bois du Luc. Op 1 april 1962 werd lijn 37 opgeheven Foto boven Vanaf 3 juni 1973 werden de lijnen 90 en 36 gecombineerd tot een nieuwe dienst Charleroi Binche La Louvière Gazomètre en het baanvak Binche Mons van lijn 90 opgeheven. Tijdens de spitsuren was de lijn zo druk dat bijwagens werden gebruikt. Op 29 augustus 1973 passeert op een sombere dag het S-tramstel S op lijn 90 Ressaix. De bijwagen van de serie ontstond in uit N-en S-motorwagens en werden in 1983 alle afgevoerd Foto onder Dat er in het industriegebied mooie stukjes natuur voorkomen blijkt uit de passage van BN-motorwagen 6104 op lijn 90 bij Saint- Vaast op weg naar La Louvière. Na de opheffing van de NMVB op 1 januari 1993 bleef het traject Anderlues Binche La Louvière nog in gebruik tot 29 augustus De TEC Mons had geen belangstelling voor tramexploitatie, ondanks de modernisering van de lijn, waarvoor de investeringen in baan en nieuwe moderne bovenleiding dus voor niets waren geweest Foto boven Het baanvak La Louvière Maurage voert een stukje langs het Canal du Centre in Houdeng-Aimeries. Op 19 juli 1960 passeert eenrichtingwagen in rood/creme uitmonstering langs de noordoever onderweg als lijn 31 van Bracquegnies naar Charleroi Foto onder Op 6 oktober 1981 passeert S-motorwagen 9078 (ex N van Brussel-Leuven) op lijn 80 de opstelsporen van Bracquegnies waar S-bijwagen 9440 (nieuwe nummering ex ex N-motorwagen 10436) gereed staat voor een spitsuurrit met scholieren. Goed zichtbaar is de onderstreepte 9 van het wagennummer, dat aangeeft dat het hier om een wagennummer gaat van de nieuwe nummering uit Foto: Luc Koenot 97 - Foto boven De rood/creme Braine le Comte motorwagen op lijn 31 nadert Bracquegnies Sainte-Anne op 25 augustus Het lijnnummer 31 werd voor het eerst gebruikt in 1936 toen een nieuw baanvak Bracquegnies Strépy in gebruik kwam, waarmee een tweede verbinding ontstond met het NMVB-net van Mons. Lijn 31 ging toen rijden op het traject Anderlues La Louvière Mons, in 1940 zelfs vanuit Charleroi, een parcours van 52 km met een ritduur van liefst 140 minuten. In 1952 ging lijn 82 naar Mons rijden en werd lijn 31 ingekort tot Bracquegnies. In 1977 kwam het lijnnummer 31 te vervallen Foto onder In de zomer van 1978 verlaat S-motorwagen 9035 (ex S 9764 uit Luik) de straatweg Roeulx-Maurage en vervolgt op eigen baan zijn rit richting Bracquegnies La Louvière. Opvallend is de moderne kettingophanging van de bovenleiding zoals die na de jaren vijftig meer en meer werd toegepast. Foto: Olivier Geerinck 98 De Place in Strépy is het vertrekpunt van de korte pendellijn 40 naar Trivières, waar op zondag 19 juli 1960 de rode Standaardmotorwagen zijn tijd afwacht. Deze korte lijn. Geopend in 1937 bleef in gebruik tot 1 januari Foto boven Op 2 januari 1986 wacht S-motorwagen 9068 (nieuwe nummering ex S 10269) in de keerdriehoek, aangelegd voor de eenrichtingtrams, in Maurage op lijn 31. De wagenomloop op zondag maakte dat dan lijn 30 doorreed naar Maurage, waarvoor het lijnnummer 31 weer in ere werd hersteld. In de week kwam daar lijn 80, die op zondag tot Bracquegnies was ingekort. Het was maar goed dat er vrijwel geen reizigers meer waren, want die snapten niets van dit soort regelingen. Foto: Olivier Geerinck 99 - Foto onder Op een stille zondag 19 juli 1960 snelt de rood/creme Braine le Comte motorwagen als lijn 82 van Mons naar Charleroi via La Louvière langs de steenweg naar Havré. Een losse motorwagen en een uurdienst waren voldoende op het baanvak Mons Bracquegnies, daarna werd het drukker. De lijn ontstond uit korte lijntje Mons Havré in 1910, dat in 1931 werd geëlektrificeerd en in drie etappes elektrisch verlengd naar Maurage Bracquegnies in waardoor het mogelijk werd om als lijn 31 een directe lijn Mons -- Maurage La Louvière Anderlues te exploiteren, in 1940 verlengd naar Charleroi. In 1952 werd lijn 31 ingekort tot Bracquegnies en ging er een nieuwe lijn 82 rijden die wederom Mons en Charleroi verbond maar nu via Roux in plaats van Anderlues MONS BORINAGE Na een rit van 2 uur en 29 minuten blijven er precies drie minuten stationnement over (te weinig om de lus via het Stationsplein te berijden) voor Braine le Comte motorwagen op lijn 82 om de 2½ uur lange terugreis te aanvaarden op 19 juli Het personeel wordt onderweg in La Louvière afgelost. De reiziger kan, als hij dat wil, de langste tramrit van Belgie (en wellicht ter wereld) zonder overstappen maken op de 52 km lange, op de kustlijn na, langste Belgische NMVB-tramlijn. Nog twee jaar kwam

18 lijn 82 in Mons om op 20 augustus 1962 te worden vervangen door de autobus. Op weg naar Mons Gare steekt de rood/creme Braine le Comte motorwagen op lijn 82 de Boulevard Albert Elisabeth over om via de Grand Place het station te bereiken. 102 Op 19 juli 1960 rijdt lijn 90 nog naar Mons Gare en staat de rood/creme S-motorwagen op het Place Léopold klaar voor vertrek voor zijn rit op lijn 90 naar Charleroi. Er naast staat Standaardmotorwagen TE op lijn 8 naar Erquennes Fayt-le-Franc aan de Franse grens gelegen. Even later arriveren voor het station de Standaardmotorwagens en met beide de zelfde bestemming: Dour. Eerste genoemde als lijn 9 via Boussu, de tweede als lijn 2 via Frameries en Wasmes. Beide wagens behoorden tot de laatste serie Standaards met gelaste stalen wagenbak , die grotendeels dienst deed bij de groep Mons en in 1954 werden uitgerust met een zittende ontvanger en luchtbediende deuren als TE (Type Eugies) naar de plaatselijke werkplaats, die ze verbouwde. 103 Alvorens bij het station te komen, maakten de trams van lijn 2 nog een tour door Mons via het Grand Place, waar op 19 juli 1960 het gelaste stalen Standaardstel aan de halte staat. Een deel van de TE-motorwagens ging na opheffing van het Borinagenet in naar de groep Brussel om nog een paar jaar op de lijn AL (Asse) en L (Londerzeel) te gaan rijden Foto boven Standaardtramstel op lijn 1 onderweg van Mons naar Saint Ghislain via Frameries Pâturages Wasmes op 19 juli 1960 even buiten Mons. De lijn Mons Frameries werd geopend in en werd aanvankelijk bereden door drie Benzomotorwagens totdat in 1914 de elektrificatie plaats vond met het in de Borinage al eerder ingevoerd wisselstroomsysteem, hier Monophasé genoemd, wat met deze verbinding zijn maximale omvang van 16 km bereikte. In 1921 werd het met twee rijdraden uiitgeruste elektrische net op 600 volt gelijkstroom omgebouwd. Het lijnnummer 1 verving in 1934 de voordien gebruikte letter P. De teruggang in de mijnbouw en industrie begon in de Borinage al vroeg en het tramnet werd na 1956 in snel tempo opgeheven. Lijn 1 verdween als voorlaatste op 15 maart Foto onder Het industriegebied van de Borinage bestond uit sterk geaccidenteerd terrein, reden om al zo vroeg elektrische tractie te gebruiken voor de NMVB-lijnen. S-motorwagen 9789 met Standaardbijwagen klimt als lijn 2-doorstreept (Wasmes Mons) omhoog langs de Sint Roch zijde in Wasmes en stopt hier bij de halte Rue Royale; 15 juli Foto boven Hetzelfde tramstel beklimt de Saint Roch-helling in Wasmes tenmidden van tuinderijen Foto onder Motorwagen S 9767 met Standaardbijwagen op lijn 1-doorstreept (Mons Pâturages Wasmes) te Wasmes aan de voet van de steenberg oostelijk van het dorp, 15 juli Na de opheffing van het Borinage-net ging de motorwagen naar La Louvière en werd bijwagen 19720, In 1976 werd deze vernummerd in 9306, waarna de bijwagen in 1981 werd verbouwd tot SJ-motorwagen Dit is een aardig voorbeeld van verbouwingen en vernummeringen van een NMVB-voertuig in 15 jaar tijd Foto boven De splitsing in Bois Temple bij Dour wordt op 19 juli 1960 bereden door Standaardmotorwagen TE op lijn 2 op weg van Mons naar Dour Foto onder Twee torens van mijnliften vormen in Wasmes, Rue de Maubeuge de achtergrond voor Standaardmotorwagen TE op lijn 2 op weg van Mons naar Dour op 19 juli Het elektrische monophasé tramnet van de Borinage werd in geopend en bestond uit de lijnen Quaregnon Pâturages Wasmes Eugies Wasmes Eugies. Na een uitbreiding naar Mons werd het wisselstroomsysteem in 1921 vervangen door 600 volt gelijkstroom. Het lijnnummer 2 verving de letter E (Eugies). In 1963 ging de motorwagen naar de groep Brussel, waar hij nog tot1971 op de lijnen AL en L (Londerzeel) in dienst was Foto boven Op dezelfde dag kruisen de Standaardmotorwagens TE op lijn 2 en de op lijn 5 op weg van Baudour naar Saint Ghislain (via Quaregnon -- Pâturages Wasmes) in Wasmes, Rue de Maubeuge. De TE behoorde tot de laatste serie Standaardmotorwagens met gelaste wagenbak uit 1947 en ging in 1962 ook naar Brussel, waar hij met de identieke 10361van nummer wisselde en in 1970 werd afgevoerd Foto onder In 1899 opende de spoorwegmaatschappij Etat Belge een 11 km lange tramlijn van Mons naar Boussu met primitieve tweeassige motor- en bijwagens.tijdens de Eerste Wereldoorlog kwam het gebied in Duitse handen en het Duitse leger verlengde de lijn naar Quiévrain om aldus een doorgaande verbinding te realiseren met de Franse Chemins de fer Economiques du Nord in Valenciennes voor het vervoer van militaire goederen. Na de oorlog werd deze verlenging weer opgebroken. De Etat-lijn werd in 1928 overgenomen door de NMVB, die de lijn wederom verlengde in 1931 via Dour naar Fayt le Franc bij de Franse grens als lijn F (later 8). Het gebied rond Jemappes is vlakker maar stond beklend als het zwarte land en kende nog een sterke industrie: de steenberg die het decor vormt voor TE-motorwagen op lijn 8 op weg richting Erquennes Fayt le Franc op 19 juli 1960 en de nabijheid van een kolenmijn vermoeden doet. Ook deze motorwagen kwam naar Brussel en bleef daar tot 1966 in gebruik. De blauwe Opel Rekord verraadt de aanwezigheid van de fotograaf

19 108 - Foto boven Omdat op de hoofdas Mons Boussu vier NMVB-lijnen (6, 7, 8 en 9) samen een kwartierdienst reden werd hier dubbelspoor in het midden van de straatweg toegepast. TE-motorwagen onderweg als lijn 7 van Quiévrain naar Mons kruist in Quaregnon een mijnspoorweg op19 juli Foto onder Hier vlak op dezelfde dag bevond zich de stelplaats Quaregnon waar we tweeassige Braine le Comte motorwagen 9919 als werkwagen zien. Deze motorwagen behoorde tot een kleine serie van vier wagens met een breedte van 2,40 meter gebouwd voor de Kustlijnen. Voorzien als museumwagen werd de tram in 1968 daar toch gesloopt in Foto boven In de loop van de jaren zestig ontving ook het tramnet in de Borinage S-motorwagens. De met Standaardbijwagen op weg in Quaregnon als lijn 7 van Mons naar Quiévrain was van origine een N-motorwagen van de lijn Brussel-Leuven en werd een jaar tevoren naar Mons overgebracht na op Pennsylvania-draaistellen met vier motoren te zijn gezet. Na de opheffing van het Borinagenet in 1973 ging de wagen naar Charleroi en werd daar in 1974 verbouwd tot bijwagen In 1976 vernummerd in 9310 bleef hij in gebruik tot Foto onder De ontvanger van S-motorwagen op lijn 6, onderweg van Élouges via Dour en Boussu naar Mons draait met zijn sleutel het seinlicht op groen. Doordat hier drie enkelsporige trajecten samenkwamen, was bediening via de bovenleiding hier niet mogelijk; 15 juli 1965` Foto boven Dour Trichères was een ingewikkeld trampunt met sporen naar vier richtingen, waar de wissels met de hand bediend moesten worden. De wattman van een TE- Standaardwagen op lijn 9 is zojuist van zijn beginpunt vertrokken en hanteert bekwaam het puntijzer op 19 juli Foto onder De oude Etat lijn werd in 1931 verlengd van Boussu naar Erquennes aan de Franse grens gelegen als lijn F, vernummerd in 8 in TE-motorwagen is onderweg naar Erquennes Fayt le Franc langs een verder uitgestorven straatweg met de voor le Pays noir karakteristieke steenberg van een kolenmijn, 19 juli Foto boven Vijf jaar later, staat op15 juli 1965 S-motorwagen op lijn 8 eenzaam in het veld aan het eindpunt Fayt le Franc, vlak bij de Franse grens. Veel publiek zal deze uurdienst niet hebben getrokken, een verlenging over de grens kwam nooit tot stand. Een jaar later, op 2 juli 1966 reed de laatste tram. De motorwagen ging naar La Louvière en werd daar in 1976 vernummerd in 9055² n daarna gebruikt als depannagewagen in Anderlues Foto onder Ook de andere tak vanaf Dour naar Quiévrain trok geen groot publiek, wanneer op 18 mei 1959 Standaardmotorwagen TE op lijn 7 onderweg is van Mons over Dour naar Quiévrain en op de splitsing van de niet geëlektrificeerde lijn naar Roisin in Baisieux even stopt bij de halte. De lijn Quiévrain Roisin lag geïsoleerd en werd in 1890 en sloot aan op de CEN (Chemin de fer Éconimique du Nord)-lijn naar Valenciennes. Het traject Dour Quiévrain van lijn 7 werd eveneens op 2 juli 1966 opgeheven Foto boven Om het heuvelachtige industriegebied van de Borinage te kunnen bedienen bouwde de NMVB als proef een elektrisch tramnet met wisselstroom, monophasé genoemd in De lijnen met dubbelpolige bovenleing uitgevoerd waren: Quaregnon Pâturages Frameries Eugies -- Wasmes Saint Ghislain. In 1921 werden lijnen en materieel omgebouwd tot het gebruikelijke 600 volt gelijkstroomsysteem. In 1938 werd tussen Quaregnon Gare en Baudour een elektrische lijn geopend, waarover een lijn 5 ging rijden in een halve ring: Baudour Quaregnon Pâturages Wasmes -- Saint Ghislain ging rijden. Op 19 juli 1960 kruist Standaardmotorwagen TE op lijn 5 de oude Ëtat -lijn in Quaregnon Quatre Pavez met de gebruikelijke steenberg als achtergrond Foto onder Op dezelfde dag berijdt Standaardmotorwagen TE op lijn 5 de ophaalbrug over het Canal Mons-Condé in Rivage. Beide afgebeelde TE-wagens gingen in 1968 naar Brussel en bleven daar nog tot 1969 in dienst. 113 Rond Baudour is het landschap vlakker en nadert Standaardmotorwagen TE op lijn 5 tussen Douvrain en Rivage op 19 juli 1960 in de as van de steenweg. De nonette op haar fiets geeft het beeld een bijzonder aspect van vervlogen tijden! 114 Op 15 juli 1965 is ART 97, uitgerust met spoorwegbuffers voor het vierrailige baanvak Tertre Baudour, op weg met een partij rails op schamelwagens. De autorail is goed bezet met werklieden, die blijkbaar een klus hebben verricht en na een paar honderd op Standaard-werkwagen stoten, die op de wisselplaats voor de stelplaats Saint Ghislain staat te wachten op de diensttram. 115 In 1952 kwam een ontbrekende schakel in het Borinage-net tot stand: Saint Ghislain Baudour, waarbij een grote ringlijn 11 (terug 12) in gebruik kwam: Saint Ghislain -- Baudour Ghlin Mons Frameries Pâturages St. Ghislain. Op 17 mei 1959 rijdt

20 Standaardmotorwagen op lijn 11-doorstreept onder het spoorwegviaduct van Wasmes. Twee weken later op 31 mei werd de ringlijn opgeheven. 116 TE-Standaardmotorwagen op ringlijn 12 arriveert op de Grand Place van Saint Ghislain onderweg via Wasmes Frameries naar Mons op 17 mei 1959, twee weken voor de opheffing van deze grote ring op 31 mei. De auteur rijdt nog in zijn Dauphine Foto boven Een van de tramlijnen die vanuit Mons niet naar de Borinage voerde was Mons Casteau, waarvan het eerste stuk als een van de oudste NMVB-lijnen tot Maisières al in 1887 werd geopend en in 1890 werd verlengd naar Casteau. Eleketrificatie volgde in Aan het lijnnummer 15 was nog de letter A voorafgegaan. De omgeving was er veel landelijker dan in de Borinage en langs de uitgestorven Chausse de Mons nadert op 17 mei 1959 een Standaardmotorwagen op lijn 16, twee weken voor de opheffing op 31 mei Foto onder Laatste tramlijn van de groep Mons-Borinage was lijn 2, waarop ook directe trams reden als 2D, die niet alle haltes bediende onderweg. Exploitatief gingen de trams van lijn 90 te Mons gare op lijn 2 over. Op 7 maart 1973 staat motorwagen S als lijn 2-doorstreept zijn vertrek af te wachten in Wasmes Rue de Maubeuge om naar Mons te rijden. De opheffing vond drie maanden later plaats op 2 juni De ging vervolgens naar La Louvière en beëindigde zijn leven als 9061² KORTRIJK Hoewel Kortrijk in Oost Vlaanderen ligt, was het in principe mogelijk tot 1954 om per tram via Quevaucamps Mainvault naar Tournai te reizen en vandaar naar Kortrijk. Hier werd in een lijn Kortrijk Moeskroen geopend, in 1906 verlengd tot Monta-Leux aan de Franse grens. In 1939 werd de lijn geëlektrificeerd als laatste lijn van het Kortrijkse net, waar de elektrficatie al in 1932 was begonnen. Het elektrische net verdween tussen 1954 en 1957 met als uitzondering de lijn KMx Kortrijk Moeskroen Mont-a-Leux grens waar de wegen zich in zo n slechte toestand bevonden dat busverkeer niet mogelijk was. Op 16 mei 1959 staat de houten Standaardmotorwagen 9730² (ex 9783) op lijn KMx bij het station van Kortrijk. De vier voor de dienst noodzakelijke motorwagens waren in onderhoud bij de werkplaats Mariakerke aan de kust en drie ervan kregen daarom de nummers van niet meer bestaande brede kustmotorwagens: 9729², 9730², 9817². De 9750 werd toen 9752² om niet duidelijke redenen Foto boven De weg is duidelijk al verbeterd als op dezelfde dag een andere Standaardmotorwagen onderweg is van Mont-a-Leux naar Mortrijk nabij Bellegem Foto onder Houten Standaardmotorwagen 9730² op lijn KMx vertrekt van zijn beginpunt in Mont-a-Leux naar Kortrijk op 16 mei De Franse grens bevindt zich op de achtergrond bij de (Franse) vlaggen. Het traject Mont-a-Leux Moeskroen werd op 29 mei 1961 opgeheven, Kortrijk Moeskroen op 25 maart Het was ook mogelijk om van Kortrijk per elektrische tram KM naar Geluwe te reizen en vervolgens per Autoraill naar Ieper en vandaar naar Veurne, waar aansluiting op de Kustlijn bestond. De lijn Ieper Veurne werd in 1889 geopend en tijdens de Eerste Wereldoorlog druk gebruikt. Op 4 october 1954 werd de dienst gestaakt. Ruim twee jaar eerder in de zomer van 1962 staat AR 253 met (ex stoomtram) bijwagen voor het spoorstation van Veurne gereed voor vertrek richting Ieper. Op de achtergrond motorwagen 9472 van lijn 20 die vanuit De Panne aansluiting heeft gegeven. Foto: Jack Wyse KUSTLIJN Twee-assige OB -motorwagen 9472 van lijn 20 is een van de 2,55 meter brede motorwagens van de lijn Oostende Blankenberge van de pachter Chemin de fer Electrique d Ostende à Blankenberghe et Extensions (OB) die in 1909 was geëlektrificeerd. Om bij krachtige wind toch contact te houden met de bovenleiding werden de sleepbeugels voorzien van een verticale plaat die bij tegenwind de beugel sterker tegen de lijn drukte. Na de komst van de vierassige Standaardwagens op de hoofdlijn gingen de tweeassers naar de secondaire lijnen aan de kust, waaronder lijn 20 (De Panne Veurne). Deze lijn werd in 1901 geopend en in 1930 geëlektrificeerd als lijn 8, na en bleef tot 5 september 1954 in gebruik. Foto: Jack Wyse Foto boven In 1897 opende de Tramway Electrique d Ostende Littoral toebehorend aan de Engelsman Colonel North, een elektrische tramlijn Oostende Middelkerke langs de zeedijk, verlengd naar Westende in Het was een typische seizoenlijn, die in 1905 aan de NMVB werd verkocht. Er waren drie open motorwagens, vooral gebruikt voor het vervoer naar de Hippodrome Wellington, die bij de NMVB de nummers kregen. De 9998 werd op het Van der Sweepplein in Oostende gefotografeerd op 26 juli 1952 door Jack Wyse. Drie jaar later werden ze afgevoerd Foto onder OB -motorwagen 9474 rijdt op 26 juli 1952 op stadslijn 8 van Oostende langs de haven naar de Vismijn en was op 30 juni 1958 ook de tram die de laatste rit op lijn 8 maakte. Deze wagens waren ook de laatste van de serie 2,55 meter brede tweeassers , die in 1911 voor de verlenging naar Knokke van de elektrische lijn Oostende Blankenberge waren gebouwd. De windplaat op de beugelveer is goed zichtbaar. De wagen werd later in 1958 gesloopt. Foto: Jack Wyse