De literair-sociologische inbedding van migrantenauteurs in Nederland en Vlaanderen

Transcriptie

1 Faculteit Letteren & Wijsbegeerte Lore Clerix De literair-sociologische inbedding van migrantenauteurs in Nederland en Vlaanderen Een vergelijking aan de hand van de debuutromans van Said El Haji en Rachida Lamrabet Masterproef voorgedragen tot het behalen van de graad van Master in de Vergelijkende Moderne Letterkunde 2015 Promotor Prof. dr. Yves T Sjoen Vakgroep Letterkunde

2

3 Woord vooraf Graag wil ik een aantal mensen bedanken die met hun steun en aanmoedigingen hebben bijgedragen tot het ontstaan van deze masterproef. In de eerste plaats natuurlijk mijn promotor, prof. Dr. Yves T Sjoen, die mij met zijn vele nuttige opmerkingen en opbouwende kritiek steeds weer op het juiste pad bracht. Bovendien wakkerde zijn enthousiasme mijn nieuwsgierigheid naar dit onderwerp nog verder aan. Daarnaast heb ik tijdens het schrijven van mijn masterscriptie erg veel steun gehad aan mijn vrienden en ik wil hen dan ook graag bedanken voor de moed die ze mij tot op het laatste moment inspraken. Zij begrepen mij als geen ander en vormden de perfecte uitlaatklep voor kleine frustraties en onzekerheden. Verder bedank ik hen voor de luchtige babbeltjes tussendoor en voor de momenten van ontspanning en afleiding. Ten slotte bedank ik mijn ouders die mij steeds hun volledige vertrouwen schonken en mij tegelijkertijd de nodige vrijheid gaven om mijn masterproef tot een goede einde te brengen. Ook in de mindere momenten wanneer het mij aan inspiratie en motivatie ontbrak, stonden zij mij bij met geruststellende woorden.

4

5 Inhoud Woord vooraf... 2 Inleiding Schets van de migrantenliteratuur in Nederland en Vlaanderen Inleiding Migrantenliteratuur als product van de multiculturele samenleving De opkomst van migrantenliteratuur Ondersteunende initiatieven van migrantenliteratuur Receptie van migrantenliteratuur Het probleem van de terminologie Kenmerken van migrantenliteratuur Enkele bemerkingen Said El Haji Korte biografie Oeuvre De dagen van Sjaitan Thematische analyse Stijl- en taalgebruik Receptieonderzoek Rachida Lamrabet Korte biografie Oeuvre Vrouwland Thematische analyse Stijl- en taalgebruik Receptieonderzoek Conclusie Bibliografie Aantal woorden:

6

7 Inleiding Op 13 mei 2015 mocht de Marokkaans-Vlaamse schrijver Fikry El Azzouzi de 65 e Arkprijs van het Vrije Woord in ontvangst nemen. De prijs wordt jaarlijks uitgereikt aan een Vlaams auteur die opvalt door zijn eigenzinnigheid en die zich inzet voor de vrijheid van meningsuiting en denken. De jury bekroont El Azzouzi omdat hij een moedige stem laat horen in de Nederlandstalige literatuur. (Hellemans 2015) Verder vermeldt het juryrapport: "Met een behendige pen en snijdende humor schetst hij het beeld van een generatie jongeren die zingeving en identiteit zoekt in onze samenleving." (Hellemans 2015) Op de website van de Arkprijs staat ook nog: Fikry El Azzouzi gooit een wereld open die dichtbij is maar helaas voor velen onbekend. Uit deze verklaringen mag blijken dat de auteur vooral werd gekozen op basis van inhoudelijke kwaliteiten en de boeiende inzichten die hij biedt. De Arkprijs bekroont El Azzouzi met andere woorden niet enkel om literaire redenen maar ook omwille van sociologische motieven: hij is een interessante stem in het maatschappelijke debat over immigratie en integratie. Graag wil ik het verband leggen tussen de Vlaamse auteur El Azzouzi en de zogenaamde Nederlandstalige migrantenliteratuur. Midden jaren negentig debuteerden in Nederland enkele auteurs met een gelijkaardige culturele achtergrond. De jonge schrijvers groeiden allemaal op in een gezin van migranten waarvan de meesten uit Marokko kwamen. De bekendste namen zijn Hafid Bouazza, Abdelkader Benali en Mustafa Stitou. Op basis van enkele gemeenschappelijke kenmerken, de ontstaanscontext van hun werk enerzijds en inhoudelijke en stilistische aspecten anderzijds, bracht men hun werk samen onder de noemer migrantenliteratuur. In eerste instantie zagen de auteurs de voordelen in van de naambekendheid die de term met zich meebracht. Na een tijd werd het etiket echter een beklemmend keurslijf dat hen afremde in hun creativiteit. Er ontstond protest tegen het begrip migrantenliteratuur dat niet enkel voorbijgaat aan de individuele verschillen tussen de auteurs maar dat bovendien vaak negatieve connotaties meedraagt. Vooraanstaande literaire stemmen riepen op geen onderscheid te maken binnen de Nederlandse letteren en ze stonden erop de nieuwe auteurs evenwaardig te beoordelen. Hugo Brems merkt in zijn literatuurgeschiedenis Altijd weer vogels die nesten beginnen. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur op dat naarmate allochtone auteurs verder hun plaats innemen in het literaire landschap, ze kritischer beoordeeld worden. 7

8 (Brems 2006: 672) Die natuurlijke ontwikkeling, waarbij schrijvers ongeacht hun afkomst en hun thematiek als Nederlandse schrijvers worden gezien en beoordeeld, heeft zich inderdaad ten dele voorgedaan. (Brems 2006: 673) Op het eerste gezicht zie ik Brems stelling bevestigd: de term migrantenliteratuur die de basis vormde voor de scheiding binnen de Nederlandse letteren, wordt nu zo goed als niet meer gebruikt. Zo verwijst de journalist in het artikel dat verslag uitbrengt over de uitreiking van de Arkprijs weliswaar wél naar de Marokkaanse cultuur van El Azzouzi maar hij pint hem niet vast op zijn migrant-zijn. Toch wil ik in alle voorzichtig stellen dat er in sommige gevallen nog steeds een andere perceptie is rond auteurs met een migratieverleden en dat hun literatuur ook nog op een andere manier wordt beoordeeld. Hoewel de toekenning van de Arkprijs aan El Azzouzi absoluut een stap in de goede richting is, heb ik toch mijn bedenkingen. Eerder haalde ik al aan dat de prijs werd uitgereikt op basis van dubbele motieven. Verder zou er binnen de jury grote onenigheid bestaan hebben en tot slot heeft deze prijs een grote precedentwaarde: het is de eerste belangrijke prijs voor een Vlaming met andere roots, na de Debuutprijs voor Vrouwland van Rachida Lamrabet. De prijs lijkt zo meer weg te hebben van een maatschappelijke aanmoediging dan van een literair statement. Dit alles sterkt mij in mijn mening dat de literatuur van auteurs met een migratieverleden nog niet helemaal aanvaard is. Bovendien denk ik dat er op dit vlak een groot verschil waar te nemen is tussen Nederland en Vlaanderen. In Nederland vormde er zich een hele hype rond migrantenliteratuur wat een intens debat met zich mee bracht. De auteurs ontketenden als het ware een revolutie waardoor ze hun plaats in het Nederlandse literaire systeem opeisten. In Vlaanderen behoort Fikry El Azzouzi samen met Rachida Lamrabet en Mustafa Kör tot een select groepje van belangrijke allochtone stemmen in de literatuur. De meeste Vlamingen, zelfs die met een interesse in literatuur, hebben nog nooit van deze namen gehoord. Zowel in de ontstaanscontext, de perceptie en receptie van migrantenliteratuur als in de maatschappij zelf zijn er dus grote verschillen aan te wijzen. In deze masterproef onderzoek ik in hoeverre deze verschillen ook echt aanwezig zijn in de literatuur van auteurs met een migratieverleden. Daarom analyseer ik het debuutwerk van twee auteurs met een Marokkaanse achtergrond: De dagen van Sjaitan (2000) van de Nederlander Said El Haji en Vrouwland (2007) van de Vlaamse Rachida Lamrabet. Ik tracht met dit onderzoek de verschillen en gelijkenissen tussen de literair- 8

9 sociologische inbedding van migrantenauteurs in Nederland en Vlaanderen te begrijpen. Om op basis van deze twee auteurs algemene uitspraken te doen over de verschillen tussen Nederland en Vlaanderen is natuurlijk onmogelijk en daar ben ik mij van bewust. Ik heb daarom niet de intentie een totaalantwoord te bieden. Dit onderzoek dient meer als aanzet voor verdere studies. Ik wijs hieronder graag op enkele bedenkingen die mijn onderzoek oproept. Zo lijkt de afstand in tijd tussen het debuut van El Haji en Lamrabet op het eerste gezicht problematisch bij een vergelijkend onderzoek. Toch is dit niet zo. Het verschil past binnen de ontstaanscontext van migrantenliteratuur aangezien het in Vlaanderen tien jaar langer duurt alvorens er migrantenauteurs debuteren. Verder kan men tegenwerpen dat er al veel onderzoek is gevoerd naar migrantenliteratuur. Toch is het onderzoek dat ik in deze masterproef voer vernieuwend omwille van de nieuwe insteek die ik bied. Ik kies voor de relatief onbekende auteurs El Haji en Lamrabet om zo een nieuw licht te werpen op wat we al weten over het werk van bijvoorbeeld Bouazza of Benali. Bovendien vallen De dagen van Sjaitan en Vrouwland na de hype van de migrantenliteratuur en is het dus mogelijk om eventuele verschuivingen waar te nemen. Daarnaast tracht ik een vernieuwende bijdrage te leveren aan de problematiek door een onderzoek te voeren dat zowel literairsociologisch als comparatief is. Tot slot zou een kritische opmerking kunnen zijn dat mijn onderzoek niet echt actueel is. De eerste migrantenauteurs zoals Benali en Bouazza debuteerden ondertussen toch al zo n twintig jaar geleden. Toch ben ik van mening dat het onderwerp nog altijd aan de orde is. Dit blijkt enerzijds uit de toekenning van de Arkprijs aan Fikry El Azzouzi en anderzijds uit het maatschappelijk debat: het onbegrip tussen verschillende culturen lijkt enkel maar groter te worden met de massale opkomst van extreemrechtse partijen in Europa en de radicalisering van vele moslimjongeren. Deze masterproef bestaat uit drie grote delen. In het eerste hoofdstuk benader ik migrantenliteratuur vanuit algemeen oogpunt. Ik geef een overzicht van alle elementen die hebben bijgedragen tot de opkomst en verdere ontwikkeling van het fenomeen. Ik heb hierbij vooral oog voor verschillen tussen Nederland en Vlaanderen. In mijn overzicht komt Nederland steeds eerst aan bod en ik vul waar nodig aan met waardevolle informatie uit Vlaanderen. Ik maak deze keuze omdat het fenomeen in Nederland startte en daar ook veel omvangrijker was. Na een korte inleiding benader ik migrantenliteratuur als een product van de multiculturele samenleving. Ik behandel zowel de verschillende 9

10 migratiestromen als de aanpassingsmoeilijkheden die in een samenleving met diverse culturen ontstaan. In de twee volgende paragrafen bekijk ik de doorbraak van enkele allochtone auteurs en de instellingen die bijdroegen tot hun opkomst. Vervolgens bestudeer ik de manier waarop de literaire kritiek reageerde op deze nieuwkomers. Onder paragraaf 1.6 schets ik de problematische aard van termen als allochtone literatuur en migrantenliteratuur. Deze benamingen werken stigmatiserend en roepen slechte connotaties op. Ik maak dan ook enkele kritische kanttekeningen bij de termen. Toch kies ik er voor om in deze scriptie de benamingen te gebruiken om niet in terminologische onduidelijkheden te vervallen. Wanneer ik de begrippen gebruik is dit dus wel altijd met de opmerkingen uit het eerste hoofdstuk in gedachten. Verder laat ik ook enkele kenmerken van migrantenliteratuur aan bod komen die betrekking hebben op taalgebruik, thematiek, vertelling en setting. Graag wil ik onderstrepen dat deze opsomming van losse kenmerken geen totaalbeeld vormt van de literatuur van migrantenauteurs. Deze eigenschappen helpen mij enkel bij de interpretatie van De dagen van Sjaitan en Vrouwland in hoofdstuk twee en drie. Het is binnen dit algemene kader dat ik in hoofdstuk één schets dat de afzonderlijke analyses moeten worden geïnterpreteerd. Ik sluit het inleidend hoofdstuk af door enkele kritische bemerkingen te maken. Na het algemene overzicht, concentreer ik mij in hoofdstuk twee en drie op specifieke casestudies van het debuut van El Haji en Lamrabet. In hoofdstuk twee zoom ik in op de Marokkaans-Nederlandse Said El Haji. Ik open dit deel met een korte beschrijving van de biografie en het oeuvre van de auteur. Hierin passeren ook zijn opvattingen over poëtica en identiteit. Vervolgens spits ik mij volledig toe op zijn debuutroman De dagen van Sjaitan. Mijn analyse is hoofdzakelijk thematisch met oog voor personages, setting en verteltechnische elementen. Daarna breng ik El Haji s stijl en het taalgebruik onder de aandacht. Het derde hoofdstuk is op dezelfde manier opgebouwd als het voorgaande en legt zich toe op de Marokkaans-Belgische Rachida Lamrabet. Ik onderzoek haar debuut Vrouwland ook vanuit thematisch standpunt maar leg andere accenten. In de analyses probeer ik te achterhalen op welke manier beide auteurs het hele discours over migrantenliteratuur in hun werk hebben geïntegreerd en in welke mate de veronderstelde kenmerken aanwezig zijn. Na beide analyses volgt een aansluitend receptieonderzoek. Hierin onderzoek ik hoe De dagen van Sjaitan en Vrouwland door de literaire pers zijn ontvangen en in hoeverre er in de recensies wordt verwezen naar de 10

11 Marokkaanse achtergrond van de auteurs. Hierbij ben ik vooral geïnteresseerd in mogelijke verschillen in receptie tussen Nederland en Vlaanderen. In de conclusie breng ik de twee analyses die ik afzonderlijk presenteerde samen en vergelijk ik de manier waarop beide auteurs omgaan met de problematiek. Ik focus hierbij op de opmerkelijkste gelijkenissen en verschillen. Vervolgens vat ik de belangrijkste resultaten van mijn onderzoek nog eens samen en probeer ik te bekijken op welke manier de literair-sociologische inbedding van El Haji en Lamrabet verschilt. Tot slot geef ik nog enkele aanzetten voor verder onderzoek op het gebied van de migrantenliteratuur. 11

12 1 Schets van de migrantenliteratuur in Nederland en Vlaanderen 1.1 Inleiding In dit hoofdstuk tracht ik een algemeen beeld te schetsen van het fenomeen van de migrantenliteratuur in Nederland en Vlaanderen. Zoals de term aangeeft, is dit soort literatuur het resultaat van een historisch en sociologisch proces: de migratie. Door de vele migratiestromen na de Tweede Wereldoorlog ontwikkelde de Nederlandse en Vlaamse maatschappij zich geleidelijk aan tot een multiculturele samenleving. In deel één bespreek ik migrantenliteratuur binnen dit kader. In een tweede deel ga ik in op de opkomst van de allochtone literatuur of migrantenliteratuur. Het containerbegrip migrantenliteratuur omvat erg uitlopende auteurs maar ik concentreer mij in wat volgt enkel op de literatuur van jonge Nederlandse en Vlaamse schrijvers van voornamelijk Marokkaanse en Turkse afkomst. In het midden van de jaren negentig debuteerden in Nederland een heel aantal auteurs van vreemde origine en er was sprake van een heuse hype. In Vlaanderen duurt het veel langer alvorens er allochtone auteurs op de voorgrond treden. Bovendien zijn het individuele stemmen en in Vlaanderen is er dus geen fenomeen. De bevordering en receptie van allochtone auteurs speelden een grote rol bij de opkomst van migrantenliteratuur, daarom bespreek ik ze aansluitend onder 1.4 en 1.5. Het zesde deel handelt over het problematische karakter van de term migrantenliteratuur. Zowel recensenten en literatuurwetenschappers als de auteurs zelf hebben zich verzet tegen het gebruik van dit begrip onder meer omdat het stigmatiserend zou werken. Toch ben ik van mening dat het een waardevolle term is, zeker binnen de opzet van deze scriptie. Daarom tracht ik ook de voordelen en voorstanders van het begrip migrantenliteratuur te tonen. Tot slot geef ik de kenmerken weer op basis waarvan men verschillende auteurs onder het etiket migrantenliteratuur plaatste. Zowel Nederland als Vlaanderen kenden voor de opkomst van deze nieuwe groep schrijvers al vele auteurs met een andere culturele achtergrond dan autochtone Nederlandstalige schrijvers. In Nederland gaat het dan voornamelijk over migranten uit de oud-kolonies, dus auteurs van Surinaamse, Antilliaanse of Indische origine. In 12

13 Vlaanderen ontbreekt dit groot aantal Nederlandstalige allochtonen met als simpele verklaring dat de allochtonen uit oud-kolonie Congo Franstalig zijn. Vlaanderen kent ook nauwelijks een traditie van koloniale en postkoloniale literatuur. (Brems 2006: 674) Dat de Vlaamse literatuur minder vertrouwd is met gekleurde stemmen kan dus een verklaring zijn voor de latere opkomst van migrantenliteratuur in Vlaanderen. De nieuwe groep allochtone schrijvers verschilt van deze eerste naoorlogse immigranten doordat er geen historische band bestaat tussen het moederland en Nederland. (Brems 2006: 669) Ze gaan dan ook op een andere manier met de Nederlandse cultuur om. Van historisch gefundeerde rancune of nostalgie is volgens Hugo Brems geen sprake. (2006: 669) Ik laat de koloniale migranten buiten beschouwing wanneer ik het over migrantenliteratuur heb. 1.2 Migrantenliteratuur als product van de multiculturele samenleving Na de Tweede Wereldoorlog kende Nederland twee grote immigratiestromen die bijdroegen aan het ontstaan van een multiculturele samenleving.(brems 2006: 667) De eerste stroom stond in het teken van dekolonisatie. Het gaat dan vooral om Indische immigranten in de jaren vijftig en om Surinamers die in de jaren vlak voor en na de onafhankelijkheid massaal naar Nederland trokken. 1 Een tweede, onafhankelijke stroom migranten kwam in de jaren zestig en zeventig tot stand in de context van arbeidsmigratie. Oorspronkelijk kwamen alleen mannen naar Europa omdat de economische samenwerking tijdelijk was. Na de stagnatie van de economische bloei zouden de arbeiders terugkeren naar hun eigen land. De gastarbeiders raakten echter gewend aan de welvaart en besloten een leven op te bouwen in het Westen. Daarom lieten de mannen hun vrouwen en kinderen overkomen in het kader van gezinshereniging. Dit deed het totale aantal migranten stijgen. Nog later zijn er de politieke vluchtelingen uit landen als Irak, Iran en Afghanistan zoals de bekende Nederlandse schrijver Kader Abdolah. Ook in België vonden deze twee grote migratiestromen plaats, al zijn de immigranten uit oud-kolonie Congo minder talrijk in vergelijking met die uit de Nederlandse oud-kolonies. Bovendien spreken zij doorgaans Frans en is hun invloed op de Nederlandstalige literatuur, waar ik het hier over wil hebben, dus onbestaande. 1 Suriname werd op 25 november 1975 onafhankelijk. 13

14 Als gevolg van de migratiestromen zijn Nederland en België er steeds multicultureler gaan uitzien. Volgens de cijfergegevens van het Centraal Bureau voor de Statistiek, wonen er in 2014 in Nederland bijna 2 miljoen niet-westerse allochtonen. Iets minder dan de helft hiervan is tweede-generatie-allochtoon. In Vlaanderen zijn in 2014 zo n 1,1 miljoen personen van vreemde herkomst. Vijftien procent hiervan is oorspronkelijk afkomstig uit de Maghreblanden. (Stevens en Vergauwen 2014) Zo n mix van culturen biedt uiteraard ongelooflijke mogelijkheden en kan erg verrijkend werken maar de verschillen in cultuur, religie en taal zetten ook druk op de samenleving. Bert Paasman vat deze ambigue situatie goed samen in volgend citaat: Onze etnisch gedifferentieerde samenleving, waarin de verschillende groepen oude en nieuwe Nederlanders met elkaar samenleven, is een multiculturele samenleving. Soms is die aantrekkelijk vanwege exotische restaurants, topsport, muziekfestivals, zwarte markten en opwindende prinsen en prinsessen. Soms echter verbindt men diezelfde samenleving met jeugdcriminaliteit, prostitutie, drugsproblematiek, kapingen en onhoudbare onderwijssituaties. De multiculturele samenleving lijkt in onze tijd een probleem geworden, niettegenstaande onze eeuwenlange ervaring met multiculturaliteit en ondanks onze tolerantie, die zijn gelijke nauwelijks zou kennen. (Paasman 1999: 325) Dat een multiculturele samenleving niet enkel voordelen oplevert, bleek ook uit het veelbesproken artikel van Paul Scheffer dat onder de titel Het multiculturele drama op 29 januari 2000 verscheen in NRC Handelsblad. Scheffer bekritiseert de berustende manier waarop de Nederlandse samenleving op het achterblijven van hele generaties allochtonen reageert. Hij vergelijkt de aanpak van de huidige problematiek met die van de sociale ongelijkheid uit de vorige eeuw en stelt een groot verschil vast: Zo energiek als de sociale kwestie van weleer te lijf is gegaan, zo aarzelend wordt nu omgegaan met het multiculturele drama dat zich onder onze ogen voltrekt. (Scheffer 2000) Dit drama ziet Scheffer in de mislukte integratie van miljoenen allochtonen. Nederland gaat er al eeuwen prat op een open en tolerante samenleving te zijn maar net door deze overdreven tolerantie leven bevolkingsgroepen helemaal langs elkaar heen en ontstaat er een gevoel van vervreemding. (Scheffer 2000) De opvatting dat integratie slechts een kwestie van tijd zou zijn of dat integratie met behoud van eigen identiteit mogelijk zou zijn, is volgens Scheffer onzin. Hij vraagt zich dan ook hardop af waarom Nederland ervan uitgaat dat de 14

15 hele situatie wel op zijn pootjes terecht zal komen terwijl er in werkelijkheid een intens immigratie- en integratiebeleid nodig is. In 2010 schrijft journalist en programmamaker Anil Ramdas een column met de titel Het culturele drama waarin hij na tien jaar terugblikt op het artikel van Scheffer. Ramdas wil twee belangrijke correcties doorvoeren op Scheffers analyse. Hij is er ten eerste van overtuigd dat het migrantenprobleem wél een culturele kwestie is en geen sociale kwestie zoals Scheffer betoogde. Daarnaast is Ramdas het er niet mee eens dat de oude sociale kwestie, de sociale ongelijkheid uit de 20 e eeuw, zou zijn opgelost. Scheffer rekent de meeste Nederlanders tot de middenklasse op basis van materiële verworvenheden en houdt zo geen rekening met het culturele aspect. Ramdas spreekt over een algemene beschavingscrisis, zowel bij de allochtonen als bij de autochtone, Hollandse gemeenschap. De crisis van de Nederlandse samenleving is niet enkel multicultureel maar veeleer cultureel. De culturele beschaving van een groot deel van de Hollanders is net zo mislukt als die van een groot deel van de allochtonen. En dat komt omdat we cultuur minder belangrijk vonden, en omdat we onder de sociale kwestie alleen de materiële kanten verstonden. Fatsoen is niet materieel, niet te meten, en dus onzichtbaar. (Ramdas 2010) In zijn stuk noemt Ramdas een groot deel van de autochtone Nederlandse bevolking, met de PVV-stemmers op kop, white trash en tokkies en bestempelt hij ze als boers, onbehouwen, ruw, plat, vulgair, ordinair en ongemanierd. (Ramdas 2010). Naar aanleiding van deze uitspraken regende het reacties van verontwaardigde Nederlanders en er barstte een hele strijd los tussen Ramdas en schrijver Joost Zwagerman, op het internet en in De Volkskrant. Niemand scheen te begrijpen wat de onderliggende bedoeling van Ramdas was: Behalve een scherp geformuleerde gedachtenexcercitie was het een interessant experiment: wat gebeurt er als een aantal in het PVV-discours gangbare vooroordelen tegen (niet-westerse) allochtonen wordt geprojecteerd op blanke Nederlanders (en dan ook nog door een hoogopgeleide niet-blanke medelander)? (Pos 2012) 15

16 Louwerse heeft het dan weer over een tijd van onbehagen waarin we leven. (Louwerse 2007: 2) Ze verwijst daarbij naar columnist Bas Heijne die de multiculturele crisis gelijkstelt aan een nationale identiteitscrisis. (Louwerse 2007: 3) Er is geen duidelijke kijk meer op de nationale identiteit, op de Nederlandse cultuur, op wat een staat zou moeten zijn voor zijn burgers, op wat het eigenlijk betekent om Nederlander te zijn in tijden van migratie en globalisatie. (Heijne 2003: 13) Het mag duidelijk zijn dat een multiculturele samenleving niet zonder problemen komt en dat het debat nog lang niet gevoerd is. De multiculturele invloed op de samenleving laat na een tijdje ook aarzelend sporen na in de literatuur: de bijna uitsluitend blanke Nederlandstalige literatuur krijgt een multiculturele injectie. De invloed van allochtone stemmen in het literaire bedrijf wordt over het algemeen als een positief iets verwelkomd. De overheersende idee is dat de Nederlandse en Vlaamse literatuur er enkel maar meer verscheiden, heterogener en dus rijker kan door worden. Op welke manier migranten de Nederlandse letteren geïnfiltreerd hebben, bepreek ik hieronder. 1.3 De opkomst van migrantenliteratuur De nieuwe impuls in de migrantenliteratuur waarover ik het hiervoor had, wordt traditioneel gelegd bij het poëziedebuut van de Marokkaans-Nederlandse dichter Mustafa Stitou. 2 Zijn bundel Mijn vormen (1994) is opgepikt door Remco Campert en werd daarna opvallend veel en opvallend gunstig besproken. 3 Alvorens men echt over een fenomeen ging spreken, verschenen er nog enkele spraakmakende debuten. In 1995 werden De weg naar het noorden van Naima El Bezaz en Hoezo bloedmooi van Hans Sahar uitgebracht en in 1996 debuteerde Hafid Bouazza met de verhalenbundel De voeten van Abdullah en Abdelkader Benali met Bruiloft aan zee. Dat in zo n korte tijdspanne een aantal allochtone schrijvers quasi tegelijkertijd debuteerden, hoeft volgens Brems niet te verwonderen. De auteurs zijn de kinderen van de gastarbeiders die in de jaren zestig en zeventig naar Nederland en Vlaanderen trokken. In tegenstelling tot de generatie van hun ouders bevinden deze zogeheten tweede-generatie-migranten zich in een meer gunstige sociaal- 2 Halil Gür wordt vaak als voorloper van de migrantenliteratuur gezien. Hij debuteerde in 1984 met de verhalenbundel Gekke Mustafa en andere verhalen. Omdat Gür de verhalen niet in het Nederlands schreef, kan hij niet tot het fenomeen zelf gerekend worden. 3 Remco Campert had Eindelijk weer een dichter uitgeroepen waarop de quote gebruikt werd op een aparte banderol. (Anbeek 1999: 336) 16

17 economische positie van waaruit het produceren van literair werk mogelijk is. Bovendien hebben deze jongeren in het midden van de jaren negentig de leeftijd bereikt waarop ze kunnen beginnen schrijven. (Brems 2006: 670) Literaire critici zagen al snel een aantal gemeenschappelijke kenmerken tussen de auteurs die in het midden van de jaren negentig debuteerden en plaatsten ze daarom onder één noemer: de Nederlandstalige migrantenliteratuur. Zoals ik eerder al schreef in de inleiding van dit hoofdstuk, zijn deze jonge allochtone auteurs niet de eerste gekleurde stemmen in de Nederlandstalige literatuur. Toch stelt Brems dat de nieuwe generatie allochtone schrijvers een ander perspectief brengt en dat het verschijnsel anders gepercipieerd wordt. (Brems 2006: 669) Tot de gelijkenissen rekent de literaire kritiek naast de afkomst en de thematiek van de schrijvers ook de jonge leeftijd waarop ze debuteren. Zo was Mustafa Stitou pas negentien toen zijn debuut verscheen. Andere voorbeelden zijn Abdelkader Benali en Said El Haji die bij hun debuut tweeëntwintig en vierentwintig jaar waren. Daarnaast spreken vele literatoren over hoe de auteurs zich op het breukvlak van twee culturen bevinden. (Brems 2006: 669) Zij allen delen de achtergrond dat ze in Nederland zijn door omstandigheden, dat hun roots in een ander land met een andere cultuur liggen, dat ze in meer of mindere mate bi-cultureel zijn. (Paasman 1999: 329) Migrantenauteurs en dan vooral diegenen met een Turkse of Marokkaanse achtergrond, groeien op in een religieus gezin waar waarden en tradities van het grootste belang zijn maar ze maken tegelijkertijd onderdeel uit van een vrije westerse cultuur. Paasman schrijft hierover het volgende: De tweede generatie die zich de spelregels van de Nederlandse gedeconfessionaliseerde samenleving wil eigen maken, raakt daardoor in verwarring en in een heftig generatieconflict met de ouders die de waarden van de Islam [sic] onderhouden. (Paasman 1999: 331) Vele migranten thematiseren dit conflict in hun literatuur. Toch is het verkeerd om ervan uit te gaan dat dit altijd zo is. Sommige auteurs proberen zich aan de clichés van de hiervoor voorgestelde migrantenliteratuur te onttrekken door deze onderwerpen nu net te vermijden. Ton Anbeek stelt zich daarbij de vraag of deze auteurs zich zo niet tegelijkertijd beroven van hun meest vruchtbare onderwerp. (Anbeek 1999: 342) 17

18 Opmerkelijk is dat het in Vlaanderen zo n tien jaar langer duurt vooraleer er multicultureel talent opstaat. Brems schreef hierover in Altijd weer vogels die nesten beginnen. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur dat in Vlaanderen tot 2004 geen allochtone schrijvers naar voren zijn gekomen. (Brems 2006: 674) Wanneer in 2007 zowel Mustafa Kör met De lammeren als Rachida Lamrabet met Vrouwland debuteert, wordt er in de Vlaamse letteren vooral positief gereageerd omdat eindelijk de stap naar een eigen Vlaamse migrantenliteratuur is gezet. In het artikel Naar een Vlaamse minderheidsliteratuur? schetst Tom Van Imschoot een beeld van Vlaanderen dat al zo n tien jaar wacht om de grote succesverhalen van de Nederlanders Benali of Bouazza te evenaren. Met de Marokkaans-Vlaamse schrijver Fikry El Azzouzi, die in 2010 debuteerde met Het Schapenfeest, heeft Vlaanderen er een belangrijke allochtone stem bij. Hij mocht op 13 mei de Arkprijs van het Vrije Woord 2015 in ontvangst nemen. Voor de volledigheid vermeld ik hier ook nog de Nigeriaans-Vlaamse Chika Unigwe maar zij sluit verder niet aan bij de auteurs van Marokkaanse en Turkse afkomst waarop ik mij in dit onderzoek concentreer. Om op basis van deze enkele stemmen te spreken van een Vlaamse migrantenliteratuur die evenwaardig is aan de Nederlandse lijkt me verkeerd. Tom Van Imschoot deelt deze mening: hij heeft het over de hoopvolle debuten van Lamrabet en Mustafa Kör. Even verder voegt hij eraan toe: [ ]maar om op basis daarvan te beweren dat het manco aan Vlaams-allochtone auteurs is weggewerkt, zou lichtelijk onnozel zijn. (Van Imschoot 2009) 1.4 Ondersteunende initiatieven van migrantenliteratuur Hiervoor besprak ik de opkomst van de migrantenliteratuur in Nederland en Vlaanderen. Het plotse succes van een aantal allochtone auteurs kwam er niet zomaar. Het ondersteunend werk van El Hizjra en de belangstelling van commerciële en literaire uitgeverijen zijn onder andere doorslaggevend gebleken. In deze paragraaf geef ik een overzicht van de verschillende instanties die het ontstaan van migrantenliteratuur mee mogelijk maakten. De Nederlandse samenleving was er steeds multicultureler gaan uitzien en in de Nederlandstalige literatuur werd de vraag naar gekleurde stemmen groter. De literatuur probeert immers altijd een spiegel van de maatschappij te zijn. Vooral El Hizjra, het 18

19 centrum voor Arabische Kunst, Cultuur en Literatuur uit Amsterdam, was een belangrijke stimulans voor allochtone auteurs. El Hizjra werd in 1987 opgericht en zet zich sinds dan in om een artistieke brug tussen verschillende culturen te slaan. Sinds 1992 doen ze dit ook met hun jaarlijkse literatuurwedstrijd voor Marokkaanse en Arabische Nederlanders. Het doel van de wedstrijd is naast het opsporen van literair talent emanciperend van aard: ze wil een positief beeld laten zien van een bevolkingsgroep die in de media vaak negatief overkomt. (Brems 2006: 670) Zo werd vanaf het prille begin al meteen de nadruk gelegd op de extra-literaire sociologische motieven van migrantenliteratuur. Op het lijstje met winnaars van de El Hizjra-literatuurwedstrijd treffen we enkele bekende namen aan: Abdelkader Benali, Mustafa Stitou, Mohammed Benzakour, Khalid Boudou en Said El Haji. Via El Hizjra konden jonge allochtone auteurs hun eerste stappen in de literaire wereld zetten. Bovendien hielden ook uitgeverijen de wedstrijd goed in de gaten om zo beloftevolle migrantenschrijvers op te pikken. Een goed voorbeeld van een dergelijke samenwerking is uitgeverij De Geus die één van de juryleden van de El Hizjra-literatuurwedstrijd, Ed Van den Kieboom, aantrok als scout van multicultureel literair talent. (Kuitert 1999: 362) Ook Oscar Van Gelderen die eerst bij uitgeverij Arena werkte maar daar vertrok om samen met Lex Spaans in 1995 Vassallucci op te starten, zag het potentieel van de wedstrijd. Hij vroeg de inzendingen van El Hizjra op om zo talent op te sporen. (Kuitert 1999: 359) Op die manier ontdekte hij bijvoorbeeld auteurs als Mustafa Stitou en Abdelkader Benali. Zowel Oscar Van Gelderen van Vassallucci als Eric Visser van De Geus willen dat hun fonds een afspiegeling vormt van de maatschappij en bieden daarom ook multiculturele literatuur aan. (Kuitert 1999: 359, 361) Toch zijn hun bedoelingen niet louter idealistisch. Midden jaren negentig was multiculturaliteit een modewoord geworden en vele potentiële lezers waren dan ook erg nieuwsgierig naar multiculturele stemmen in de literatuur. Uitgeverijen konden niet langer blind blijven voor de impact van de hype en de aantrekkingskracht van het nieuwe, het exotische. Ze zagen in dat het opnemen van zogeheten migrantenliteratuur in hun fonds commercieel erg interessant kon zijn. Daarom presenteerden ze de auteurs ook expliciet als multiculturele talenten en soms plaatsten ze de auteurs zelfs met leven en al op de markt omdat veel boekenkopers gevoelig bleken voor de factor human interest. (Kuitert 1999: 363) 19

20 Uitgeverijen speelden dus een grote rol bij het op de markt zetten van het fenomeen migrantenliteratuur. Paasman schrijft er het volgende over: Ook de uitgevers hebben deze trendy literatuur ontdekt, sommigen hebben er een ruime plaats voor in hun fonds ingeruimd, zoals In de Knipscheer, De Geus, Conserve en Vassallucci. (Paasman 1999: 332) Ook Brems wijst Vassallucci en De Geus aan als de belangrijkste uitgeverijen met een specifieke interesse voor multiculturaliteit. (Brems 2006: 670) Kuitert geeft dan weer volgend samenvattend overzicht van Nederlandse uitgevers van multiculturele literatuur: Vassallucci, De Geus, Conserve en In de Knipscheer zijn de uitgevers, waarvan je kunt zeggen dat ze structureel iets doen op het gebied van multiculturele literatuur. De eerste twee op commerciële basis, en met succes, de andere twee meer ideëel, en in zakelijk opzicht moeizaam. (Kuitert 1999: 363) Ik heb het in dit beknopte overzicht niet over de uitgeverijen In de Knipscheer en Conserve gehad omdat zij gespecialiseerd zijn in Surinaamse literatuur en geen auteurs met Marokkaanse of Turkse achtergrond in hun fonds hebben. Ook de grote uitgevers blijven hier buiten beeld: zij keken voornamelijk toe vanaf de zijlijn. Enkel wanneer er een echt groot literair talent voorbijkwam, hapten ze toe. (Kuitert 1999: 358) Verschillende auteurs stappen na een tijdje dan ook over naar prestigieuzere uitgeverijen zoals Bouazza die de overstap maakte van Arena naar Prometheus. (Kuitert 1999: 360) In Vlaanderen komt allochtone literatuur zoals gezegd veel later tot stand. Brems geeft als mogelijke verklaring het ontbreken van culturele migrantenorganisaties met aandacht voor literatuur en de minder actieve acquisitie van Vlaamse uitgevers. (Brems 2006: 674) Dat er helemaal geen ondersteuning zou zijn in Vlaanderen, moet genuanceerd worden. Het belangrijkste initiatief was de literaire wedstrijd Kleur de Kunst! die in 2006 georganiseerd werd door Kif Kif, een platform voor interculturaliteit dat ijvert voor meer kleur in de samenleving. Het Beschrijf in Brussel organiseerde daarnaast in 2003 een serie workshops Vreemd in het schrijven met als doel allochtoon literair talent op te sporen en te ondersteunen. In 2006 organiseerde de literaire organisatie een masterclass Vers bloed waaraan ook Rachida Lamrabet deelnam. 20

21 1.5 Receptie van migrantenliteratuur Naast de uitgeverijen en de literaire organisaties speelde ook de literaire kritiek mee in de bekendmaking van migrantenliteratuur. Volgens Anbeek kunnen we twee fases herkennen in de receptie van migrantenliteratuur in Nederland. De eerste fase situeert hij op het hoogtepunt van de hype en wordt gekenmerkt door een erg grote nieuwsgierigheid naar het nieuwe fenomeen. De debuten worden dan ook opvallend veel en positief onthaald, al was dat vaak niet enkel uit louter literaire overwegingen. Symptomatisch is de ontvangst van Hoezo Bloedmooi (1995) van Hans Sahar waarbij recensent Arnold Heumakers te kennen gaf dat het werk literair gezien niet veel om het lijf had, maar dat het als document humain of sociologisch document wel interessant kon zijn. De positieve beoordelingen ontstonden vanuit een politieke hypercorrectheid. Journalisten zagen de jonge auteurs als model-allochtonen die als cultureel-maatschappelijke werkers de kloof tussen de culturen konden dichten. Dat deze welwillendheid vooral erg neerbuigend en denigrerend is, geven zowel Anbeek als Brems aan. Volgens Van Imschoot worden allochtone auteurs bij de beoordeling getoetst op hun culturele representativiteit omdat het anders geen zin meer zou hebben om deze groep schrijvers te onderscheiden van andere auteurs: Schrijvers van allochtone origine moeten (net als andere auteurs) uiteraard de literaire test doorstaan, maar ze worden ook gewikt en gewogen op basis van hun culturele representativiteit of de mate waarin ze iets vertellen over de minderheid waaruit ze voortkomen, omdat het anders (en daar gaat het om) sowieso geen zin meer zou hebben om hen van de rest te onderscheiden. (Van Imschoot 2009) Toch zijn er ook uitzonderingen: De voeten van Abdullah (1996) van Hafid Bouazza en Bruiloft aan zee (1996) van Abdelkader Benali oogsten van bij het begin bewondering bij critici door de literaire kwaliteit. De tweede fase komt na de hype en valt voor vele allochtone auteurs samen met het tweede boek. Het valt Anbeek op dat de recensenten bij de beoordelingen van dat tweede boek vaak minder enthousiast zijn. Sommige schrijvers die bij hun debuut de hemel in werden geprezen, worden bij de tweede roman neergesabeld. Wel kan men de kritiek verwijten dat ze op de debuten met overspannen loftuitingen heeft gereageerd. [ ] Het nare gevolg van al deze ophemeling, dit 21

22 verlangen om toch maar vooral bijzonder aardig te zijn, is dat het tweede boek altijd een moeilijk moment voor een auteur even hard werd neergesabeld. In feite werden daarbij niet de opeens verschrompelde talenten van de Marokkaans- Nederlandse schrijvers de grond in geschreven, maar de overdreven reacties van de recensenten zelf op de debuten. (Anbeek 1999: 341) Brems merkt op dat deze betuttelende houding tegenover migrantenauteurs afneemt. De critici zijn kritischer en de multiculturele schrijvers worden op dezelfde manier beoordeeld als autochtone auteurs. Dat allochtone schrijvers zich een positie veroveren in de Nederlandse letteren krijgt volgens Brems een zekere mate van vanzelfsprekendheid. (Brems 2006: 671) In plaats van aandacht voor het fenomeen migrantenliteratuur, gaat de aandacht nu uit naar afzonderlijke auteurs (Brems 2006: 672). Men kan zich afvragen in hoeverre de houding van de auteurs zelf de receptie heeft beïnvloed. Wanneer een auteur als Hafid Bouazza expliciet aangeeft niet als een allochtoon auteur wenst gelezen te worden, valt het te verwachten dat critici hierdoor het werk anders beoordelen dan bij een schrijver die wél aangeeft een spreekbuis te willen zijn voor zijn gemeenschap. Urszula Topolska verwijst in het artikel Terminologische uitsluiting? naar het proefschrift van Wouter de Nooy waarin hij onderzoek deed naar classificaties in literatuur. Hieruit blijkt dat termen over het algemeen niet worden gebruikt als ze door de auteurs zelf afgekeurd zijn. (Topolska 2003: 356) In datzelfde artikel onderzoekt Topolska verder de termen die recensenten gebruiken om migrantenauteurs te duiden. Het grootste aantal classificatienamen zijn omschrijvende uitdrukkingen die aan het etnisch-culturele kader refereren. (Topolska 2003: 350) 1.6 Het probleem van de terminologie Zoals ik hiervoor al duidelijk maakte, brengt de literaire kritiek een aantal debuterende auteurs met Maghreb-afkomst samen onder de noemer migrantenliteratuur. Aanvankelijk maakten de auteurs gebruik van de voordelen die aan het nieuwe modewoord migrantenliteratuur verbonden waren. Ze gebruikten het etiket als een strategie om in de bekendheid te treden maar eens dit doel was bereikt, protesteerden ze tegen de stigmatiserende impact van de term. Bekend is het Boekenweekessay van Hafid 22

23 Bouazza Een beer in bontjas (2001) dat hij schreef naar aanleiding van het thema Het land van herkomst. Schrijven tussen twee culturen. Om de krampachtige neiging van de Nederlandse letteren om literatuur in hokjes te steken te bespotten, verzon hij de afkorting N.S.M.A.N.N. Dit staat voor Nederlandse Schrijver van Marokkaanse Afkomst met Nederlandse Nationaliteit. Ook andere literaire stemmen reageerden tegen het gebruik van het etiket. Zo schreef Ayfer Ergün in haar inleiding van Het land in mij (1996), een bloemlezing van tweedegeneratie-schrijvers van Turkse, Marokkaanse en Libanese afkomst, het volgende: Sinds deze tweede generatie van zich liet horen, hebben de media veel aandacht aan hen besteed. Door hun Turkse of Marokkaanse afkomst, hun gemeenschappelijk kenmerk, werd hun werk direct getypeerd als allochtone literatuur. Een typering die algauw een stempel betekende. Maar wat maakt iemand tot een allochtone schrijver? De huidskleur, de taal of het onderwerp? Het feit dat je naast de Nederlandse taal een andere taal spreekt of dat je over de islam schrijft maakt je toch niet tot een allochtone schrijver? Het begrip allochtone literatuur zegt eigenlijk uitsluitend iets over de herkomst van de auteurs en niets over de inhoud van hun verhalen. (Ergün 1996: 8) Verder benadrukt ze dat niet alle auteurs even blij zijn met deze overkoepelende benaming. Het is moeilijk geloof te hechten aan deze kritiek wanneer de auteurs er zelf voor kiezen om zich samen te presenteren in een bloemlezing met literatuur van tweedegeneratie-allochtonen. Ook Ton Anbeek maakt deze kritische bedenking in zijn artikel Fataal succes. Over Marokkaans-Nederlandse auteurs en hun critici. Hoewel de auteurs in Het land in mij dus samen optreden is het verkeerd te stellen dat ze ooit als één groep naar buiten zijn getreden. Het idee van een homogene groep migrantenauteurs is dan ook fout en gaat voorbij aan de individuele verschillen. Ergün is niet de enige die zich verzet tegen het begrip migrantenliteratuur. In About the (non-)existence of Migration Literature in the Netherlands; or Why Mustafa Stitou Is a Dutch Author heeft Yves T Sjoen het over de voor hem problematische term. Hij wijst termen als migrantenliteratuur en allochtone literatuur af omdat auteurs met een andere culturele achtergrond zo buiten het Nederlandse literaire discours worden geplaatst. Volgens T Sjoen is de etnische afkomst van een auteur niet relevant wanneer het aankomt 23

24 op de beoordeling van diens literatuur aangezien er in de teksten zelf geen specifieke kenmerken of verschillen met andere Nederlandse auteurs terug te vinden zijn. Elke auteur is uniek en die individualiteit blijkt uit de teksten die hij schrijft. Verschillende stemmen verzetten zich dus tegen het gebruik van de term omdat deze denigrerend en stigmatiserend werkt. Behalve de negatieve connotaties zijn de termen op zich ook al problematisch. Met allochtone literatuur zou in principe alle literatuur geschreven door een allochtoon gerekend moeten worden. Van Dale omschrijft een allochtoon als iemand die van elders afkomstig is. Het Centraal Bureau voor de Statistiek definieert een allochtoon als iemand van wie minstens één van de ouders in het buitenland geboren is. Toch is het duidelijk dat men zowel in de literatuur als in de samenleving een duidelijker omlijnd beeld heeft van wat men onder een allochtoon iemand moet verstaan: een persoon met een niet-blanke huidskleur met als bijkomend kenmerk het moslim-zijn. In de letteren duidt men met allochtone literatuur de teksten aan van auteurs van Marokkaanse of Turkse afkomst. Mark Cloostermans heeft het in zijn artikel De grote verdwijntruc. Over allochtone schrijvers over deze kwestie: Wie kent Skorobogatov? Geen mens. En dat zegt veel meer over onze zoektocht naar allochtoon schrijftalent dan we zouden willen. Skorobogatov is geen echte allochtone schrijver. Ja, hij komt uit het buitenland. Nee, hij is niet écht wat we zoeken. Allochtoon is in deze een eufemisme voor moslim. Het zijn nu eenmaal niet de (al dan niet Wit-) Russen over wie hele krantenpagina s volgeschreven worden. De Turken Marokkanen: dat zijn de spraakmakende gemeenschappen. (Cloostermans 2006) 1.7 Kenmerken van migrantenliteratuur Dat het ondanks dit alles toch gerechtvaardigd is om over migrantenliteratuur te praten, illustreerde Ton Anbeek in zijn artikel Fataal succes. Over Marokkaans-Nederlandse auteurs en hun critici. Hij onderscheidt drie elementen die vaak aanwezig zijn in de literatuur van Marokkaans-Nederlandse auteurs en die samen het decor van de romans vormen: 1) De vader die eigenlijk nog in zijn geboorteland en dus het verleden leeft; 24

25 2) de jongere generatie die van het geloof valt; 3) en vervolgens het identiteitsprobleem van deze kinderen die beseffen dat ze tussen twee culturen leven. (Anbeek 1999: 337) Het afbrokkelend gezag van de vader wordt daarbij vaak verbonden met de afvalligheid van de islam bij de jongeren. Het godsdienstig conflict wordt daardoor ook een strijd tussen generaties doordat de islam wordt gepersonaliseerd door een streng vaderfiguur. In de praktijk is het inderdaad vaak zo dat auteurs het in hun werk hebben over de migratiethematiek. Volgens Louwerse is de migrantenschrijver zelfs veroordeeld tot deze thema s: The predicament of migrant writers is that, given their specific position within a dominant cultural system, they seem destined or doomed to turn the migrant theme into the driving force behind their writing. (Louwerse 2000: 30) Hier speelt ook de representatiedwang mee: men verwacht van allochtone literatuur dat ze iets zegt over de ervaring van migratie. (Van Imschoot 2009) Zowel lezers als critici koesteren zekere verwachtingen. Aangemoedigd door de exotische naam op de omslag en de steeds groter wordende auteursfoto op de achterflap wordt de lezer gesterkt in de verwachting dat de auteur de eigen multiculturele achtergrond tot de drijvende kracht achter het schrijverschap maakt, of zelfs, dat de auteur fungeert als spreekbuis voor de eigen culturele groep. (Louwerse 2009: ) Het wordt critici daarom vaak verweten dat ze verwijzen naar biografische gegevens in plaats van zich te concentreren op literaire aspecten. Toch valt deze houding te begrijpen. Bij een dergelijke autobiografische gekleurde thematiek is het moeilijk om de scheiding tussen biografie en roman consequent te maken. De boodschap en de boodschapper staan bij. de migrantenauteur niet vanzelfsprekend los van elkaar en de verleiding bestaat om te speuren naar autobiografische informatie of authentieke trekjes in de tekst. (Louwerse 2009: 267) In haar bespreking van Abdelkader Benali waarschuwt Liesbeth Minnaard wel voor het gevaar van dit etnisch biografisme. Wat spijtig is aan dit etnische biografisme, is het gebrek aan aandacht voor de rode lijnen in Benali's oeuvre en voor de ontwikkeling van een Benali-eigen thematiek. Zo vormen migratie, multiculturaliteit en interculturele misverstanden weliswaar 25

26 centrale thema's binnen Benali's oeuvre, maar is het zonde om zijn werk tot een mimetische weergave van deze thema's te reduceren. (Minnaard 2009: 286) Ook andere literaire stemmen laten blijken dat ze niet a priori tegen het gebruik van de term gekant zijn, zolang er met voldoende voorzichtigheid mee omgesprongen wordt. Zo geeft Paasman aan dat [ ] het niettemin legitiem [is] voor lezer, criticus en onderzoeker om zo'n deelverzameling van de totale literatuur te onderscheiden, zonder deze daarmee naar de periferie te verwijzen. (Paasman 1999: 332) Verder worden ook typische kenmerken toegekend aan migrantenliteratuur. Hoewel het natuurlijk altijd gevaarlijk is om in generaliserende termen te spreken, beantwoorden verschillende auteurs toch in meerdere of mindere mate aan enkele van deze kenmerken. Hugo Brems merkt in zijn literatuurgeschiedenis op dat heel wat boeken van allochtone schrijvers op[vallen] door een grote mate van lichtheid, speelsheid en vrijheid. (Brems 2006: 684) Hij ziet deze kenmerken op het vlak van thematiek, vertelling en taalgebruik. Zo zijn de verhalen losser: ze lopen door elkaar, doorkruisen elkaar en hoeven niet afgerond te worden en ook personages kunnen opduiken en weer vertrekken. (Brems 2006: 684) Allochtone auteurs maken verder meer gebruik van nieuwe woorden en opvallende beelden. Ook Henriette Louwerse heeft het in haar artikel De taal is gansch het volk? over de taal van migrantenauteurs. Ze heeft het bijvoorbeeld over de onmogelijke positie van de migrantenauteur tegenover zijn anders-zijn. De auteur lijkt de confrontatie met zijn achtergrond te moeten aangaan en heeft daarvoor volgens Louwerse twee mogelijkheden: door je als anders te profileren en de lezer in meerdere of mindere mate te confronteren met die andere wereld, waarmee je onvermijdelijk een, zij het kritische, positie aan de zijlijn inneemt; of door de eigen achtergrond en afkomst geheel te negeren en daarmee aan te geven dat de Ware Literatuur boven triviale verschillen zoals kleur, gender of culturele achtergrond uitstijgt. (Louwerse 1999: 370) Met deze uitspraak lijkt Louwerse overigens te suggereren dat auteurs die er niet voor kiezen om hun achtergrond in hun literatuur volledig te elimineren geen volwaardige of Ware Literatuur zouden schrijven. Ook op het vlak van de taal lijkt de auteur dus de confrontatie met zijn anders-zijn te moeten aangaan. Zo kiezen vele migrantenauteurs, 26

27 zoals El Haji, ervoor om exotische elementen in hun tekst op te nemen. Ze maken duidelijk aan de lezer dat deze te maken heeft met vreemde taalelementen door ze typografisch te markeren, namelijk door ze schuin te drukken. Deze exotische termen, die vaak achteraan het boek in een verklarende woordenlijst worden opgenomen, verlenen bovendien een didactisch karakter aan de roman. Dit zet de lezer er dan weer toe om het werk niet enkel als een roman te lezen maar ook als een sociaal en cultureel document dat ons iets kan leren over het leven als migrant. Maar ook wanneer de migrantenauteur zijn achtergrond volledig naast zich neer legt en opvallend Nederlands schrijft, zoals Hafid Bouazza, krijgt hij kritiek te verduren. Bouazza haalt in een interview bijvoorbeeld aan dat een vriend van hem meende dat hij schreef als een allochtoon die wil tonen dat hij goed Nederlands kent. (Louwerse 1999: 372) Wanneer migrantenauteurs bewondering krijgen van literatuurcritici over hun taalgebruik, heeft het gebaar toch altijd iets van wat Louwerse een schoolmeesterachtig schouderklopje noemt. (Louwerse 1999: 372) De critici zijn er vooral over verbaasd dat de allochtone auteur zich zo goed geïntegreerd heeft in de Nederlandse taal. Volgens Carly Phillips zouden multiculturele auteurs sneller experimenteren met verhaalaspecten zoals het tijdsverloop, de focalisatie en de manier van vertellen van een verhaal. (Louwerse 2009: 269) Louwerse is van mening dat Phillips vaststelling ook deels geldt voor de Nederlandstalige migrantenliteratuur: Onze migrantenauteurs lijken zich ook minder van traditie of conventies aan te trekken: ze gaan vrijer met het medium om, mengen met meer gemak realiteit en droom, feit en verbeelding, spelen met literaire autonomie en zelfs met de taal zelf lijken ze zelfbewuster om te gaan dan menig autochtone auteur. Of dat het gevolg is van de multiculturele achtergrond, de stereoscopische blik of de culturele uitsluiting valt moeilijk met zekerheid vast te stellen. (Louwerse 2009: 269) 1.8 Enkele bemerkingen Tot slot zou ik nog een aantal kritische opmerkingen over de Nederlandstalige migrantenliteratuur willen aankaarten. De terminologie is zoals ik betoogde onder punt 1.6 op zijn minst problematisch te noemen. Het etiket mag niet beperkend werken en iedere auteur met een andere culturele achtergrond moet de vrijheid hebben om zijn 27