Abdelkader Benali: Knuffelallochtoon of niet?

Transcriptie

1

2 Academiejaar Abdelkader Benali: Knuffelallochtoon of niet? Onderzoek naar een thematische verschuiving in drie van zijn romans Promotor: dr. Yves T Sjoen Verhandeling voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte voor het verkrijgen van de graad van Master in de Taal- en Letterkunde: Vergelijkende Moderne Letterkunde, door Karen Vandermeulen.

3 Woord vooraf In november 2009 woonde ik het congres (Multi)lingual interventions bij, dat door de Vakgroep Scandinavistiek en Noord-Europakunde van de Universiteit Gent georganiseerd werd. Het centrale thema van dit congres was de migrantenliteratuur in Scandinavië en de Benelux. Er kwamen verschillende sprekers uit binnen- en buitenland aan het woord die hun visie op migrantenliteratuur gaven. Ook het onderwerp van de lessen Scandinavische Letterkunde, gedoceerd door professor Wolfgang Behschnitt, was in het eerste semester opgebouwd rond Scandinavische migrantenliteratuur. Deze twee zaken zorgden ervoor dat mijn interesse in migrantenliteratuur behoorlijk geprikkeld werd, en ik besloot dan ook mijn masterscriptie aan dit onderwerp te wijden. Oorspronkelijk zocht ik een raakvlak tussen de Nederlandstalige en Zweedstalige migrantenliteratuur, maar aangezien deze twee zaken zeer moeilijk met elkaar te vergelijken zijn, koos ik uiteindelijk voor een concreter onderwerp: een thematische analyse van het werk van de Nederlandstalige migrantenauteur Abdelkader Benali. Deze verhandeling is er natuurlijk niet gekomen zonder de hulp en steun van mijn promotor, prof. Dr. Yves T Sjoen, die zelf ook zeer geïnteresseerd is in het fenomeen van de migrantenliteratuur en er al behoorlijk wat over gepubliceerd heeft. Hij kon me dan ook verschillende nuttige bronnen aanraden en heeft bovendien steeds aandachtig mijn teksten geredigeerd. Verder wil ik ook mijn familie, vrienden en geliefde bedanken voor alle steun die ik van hen kreeg tijdens het schrijven van deze verhandeling, vooral tijdens de ogenblikken waarop de motivatie wat verder te zoeken was. 2

4 Inhoudstafel Woord Vooraf... 2 Inhoudstafel... 3 Inleiding Wat is migratie Inleiding Geschiedenis van de immigratie in Nederland Gastarbeiders en de volgende generaties De multiculturele samenleving Wat is migrantenliteratuur? Inleiding Opkomst van migrantenliteratuur Algemeen De debuterende auteurs Mustafa Stitou Naima El Bezaz Hans Sahar Kader Abdolah Hafid Bouazza Abdelkader Benali Problematisering van de terminologie Ontstaan van de terminologie Verschillende termen Definitie van een migrantenauteur Reactie van de schrijvers zelf Abdelkader Benali: een thematisch onderzoek van drie romans Inleiding Leven en werk Thematische analyse Motivatie van de gekozen romans

5 Bruiloft aan zee Verhaal Thema Motieven Feldman en ik Verhaal Thema Motieven De stem van mijn moeder Verhaal Thema Motieven Abdelkader Benali: allochtone auteur of niet? Besluit Conclusie Bibliografie 79 4

6 Inleiding Begin jaren negentig verschenen er kort na elkaar een aantal debuten op de literaire markt, geschreven door jongeren die behoorden tot de groep van de zogenaamde tweedegeneratiemigranten. Deze schrijvers werden jubelend onthaald en hun werk werd veelal lovend beschreven in de literatuurkritiek. Al gauw kregen de verschillende auteurs het etiket allochtone schrijvers opgekleefd. In het begin bracht die term nog voordelen met zich mee, maar na een zekere tijd beseften de auteurs dat de terminologie eerder belemmerend werkte. Er ontstond dan ook steeds meer kritiek op de etiketten allochtone schrijver of migrantenschrijver. In deze verhandeling bekijk ik het fenomeen van de migrantenliteratuur eerst vanuit een algemeen oogpunt, om me daarna te concentreren op één van de auteurs die toen debuteerden: Abdelkader Benali. Ik wil nagaan hoe hij gereageerd heeft op het etiket allochtone schrijver en de verwachtingen die aan die term verbonden zijn. Na publicatie van zijn eerste romans werd Benali immers de knuffelallochtoon van Nederland, hij was de schrijver die de Nederlandse en Marokkaanse cultuur in zijn boeken deed versmelten. De schrijver was echter niet opgezet met deze beschrijving, en hij wou dan ook aantonen dat hij méér was dan alleen maar een migrantenschrijver. Aan de hand van een thematische analyse van drie literaire werken van Benali, wil ik in deze verhandeling nagaan of het hem gelukt is van het etiket af te geraken. Door middel van thema s en motieven van drie romans uit zijn oeuvre te vergelijken, onderzoek ik of er een thematische verschuiving in zijn werk heeft plaatsgevonden. Hierbij let ik vooral op de aanwezigheid van bepaalde migrantenthema s. Vooraleer ik echter tot de thematische analyse van Benali s romans kom, geef ik in de eerste twee hoofdstukken een algemener overzicht van migratie en migrantenliteratuur in Nederland. In het eerste hoofdstuk geef ik kort een overzicht van de verschillende migratiestromen die zich in Nederland voordeden. Daarbij wordt specifiek aandacht besteed aan de gastarbeiders in Nederland en hun nakomelingen, de tweede en derde generatie. 5

7 Bovendien bekijk ik de invloed van de aanwezigheid van verschillende nationaliteiten in Nederland, wat uiteindelijk leidde tot een veelkleurige, multiculturele samenleving. In het tweede hoofdstuk wordt de migrantenliteratuur onder de loep genomen. Eerst wordt er een overzicht gegeven van de opkomst van dit fenomeen, begin jaren negentig, en van de verschillende auteurs die toen debuteerden. Vervolgens wordt de terminologie die men gebruikt om deze schrijvers of hun werk te omschrijven, geproblematiseerd. Er worden verschillende definities van de migrantenauteur of allochtone schrijver weergegeven, maar deze termen roepen bepaalde eigenschappen van de schrijver op die niet altijd stroken met de werkelijkheid. De reactie van de auteurs én literatuurcritici op de etikettering verandert na verloop dan tijd dan ook. In het derde hoofdstuk komt Abdelkader Benali op het voorplan. Er wordt een overzicht gegeven van zijn verschillende literaire werken, en vervolgens worden de romans Bruiloft aan zee, Feldman en ik en De stem van mijn moeder aan een thematische analyse onderworpen. Aan het einde van dit hoofdstuk betrek ik de resultaten van deze analyse op de informatie uit de vorige hoofdstukken. Zo tracht ik uiteindelijk een antwoord te formuleren op de vraag of men Abdelkader Benali nog een allochtone auteur kan noemen. 6

8 1. Wat is migratie 1.1. Inleiding Doorheen de geschiedenis hebben mensen steeds de behoefte gevoeld hun heil elders te zoeken, wanneer ze het geluk niet konden vinden op de plek waar ze zich bevonden. Migratie is met andere woorden van alle tijden en doet zich voor om allerlei redenen. Mensen vertrekken uit of ontvluchten hun land om economische redenen, omdat er een oorlog woedt, wegens vervolging, om elders hun familie te vervoegen Er zijn nog meer oorzaken aan te wijzen, maar er is één constante: altijd hoopt men in het nieuwe land iets beters te vinden. Ook Nederland is een land waar vele mensen heentrokken en nog steeds heentrekken, om er vervolgens een nieuw en beter leven te beginnen. In dit hoofdstuk geef ik eerst een overzicht van de geschiedenis van immigratie die Nederland gekend heeft. Ik bekijk de verschillende periodes van migratiestromen en welke nationaliteiten die met zich meebrachten. Specifiek richt ik me dan op de migratie vanaf de jaren negentig van de twintigste eeuw, met de komst van de gastarbeiders en hun gezinnen. Vooral de kinderen van de gastarbeiders, de tweede en ook derde generatie, zijn een interessante groep: zij groeien immers op tegen de achtergrond van zeer verschillende culturen. De schrijvers die ik in het tweede hoofdstuk bespreek, komen nagenoeg allemaal uit die tweede generatie voort. Verder bekijk ik hoe de aanwezigheid van al die verschillende culturen in Nederland heeft geleid tot het ontstaan van een multiculturele samenleving. De identiteit van het land is geëvolueerd naarmate ze meer en meer beïnvloed werd door elementen uit allerlei andere culturen. De Nederlandse identiteit werd complexer en vooral veelkleurig. 7

9 1.2. Geschiedenis van de immigratie in Nederland Wanneer je er de geschiedenisboeken op naleest, merk je gauw dat er al eeuwenlang mensen naar Nederland emigreren. In de zestiende eeuw kent het land een enorme groei op economisch vlak. Die economische laagconjunctuur zorgt ervoor dat mensen aangetrokken worden door het welvarende land. Vooral tijdens de Tachtigjarige Oorlog trekken dan ook veel handelaars weg uit Vlaanderen en Brabant om zich heel wat noordelijker te vestigen. Nederland staat in die periode ook bekend als een tolerante en ruimdenkende staat, wat ervoor zorgt dat vele religieuze vluchtelingen het land als een veilige thuishaven zien. Zo vestigen zich in de zestiende eeuw grote groepen Spaanse en Portugese joden die de inquisitie in eigen land willen ontvluchten. Ook joden uit Duitsland en hugenoten uit Frankrijk komen naar Nederland in de zeventiende eeuw omwille van religieuze problemen in eigen land. 1 In de negentiende en vroege twintigste eeuw stromen er vooral arbeiders uit de buurlanden toe in Nederland. Zo zijn er op dat ogenblik bijvoorbeeld Duitse handelaars en dienstbodes te vinden, maar ook Belgische arbeiders die meehelpen met de aanleg van Nederlandse wegen en dijken. Tijdens de Eerste Wereldoorlog komen er bovendien nog meer Belgen bij. Ze vluchten voor de oorlog en zoeken hun heil bij de noorderburen. De meesten onder hen keren echter terug naar hun thuisland wanneer de oorlog zich verplaatst heeft naar het Franse grondgebied. In de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog zijn het dan vooral joodse vluchtelingen die asiel aanvragen in Nederland. Gezien hun grote hoeveelheid voert Nederland in die periode voor het eerst een immigratiebeleid: vooral bemiddelde joden mogen het land binnen. Men vreest immers dat de toestroom van zoveel joden de economische crisis en de werkloosheid die reeds in het land heersen nog zal verergeren. 2 Na de Tweede Wereldoorlog wordt de periode van dekolonisatie ingezet, wat resulteert in een grote stroom nieuwkomers uit de kolonies. Naast de repatrianten komen namelijk ook vele ex-kolonialen uit Nederlands - Indië, de Molukken, de Antillen en Suriname hun geluk zoeken in Nederland. Deze immigratiegolf uit de 1 (3 juli 2010) 2 Ibidem. 8

10 kolonies begint reeds in de Tweede Wereldoorlog en loopt door tot het einde van de twintigste eeuw. Tijdens de late twintigste eeuw is er een nieuwe opstoot van immigratie in Nederland, ditmaal door toedoen van de staat zelf. Rond 1960 worden immers buitenlandse werkkrachten aangetrokken, de zogenaamde gastarbeiders, om de lege plekken in de industrie in te vullen. Zij komen vooral uit de landen rond de Middellandse Zee zoals Joegoslavië, Griekenland, Spanje en Italië. Later volgen ook nog arbeiders uit Turkije en Marokko. Al snel merkt men een duidelijk verschil tussen de nationaliteiten: de meeste Zuid Europeanen keren na verloop van tijd, wanneer hun tijdelijk contract afloopt, terug naar hun vaderland, terwijl de Turken en Marokkanen eerder permanent naar Nederland emigreren. Ook daarna blijft hun aantal stijgen, aangezien veel getrouwde gastarbeiders hun gezin uit Turkije of Marokko naar Nederland laten overkomen om zo de familie te herenigen. 3 Alleenstaande Turkse of Marokkaanse mannen keren vaak terug naar hun thuisland om daar een vrouw te huwen en zich vervolgens samen in Nederland te vestigen. In het volgende deel van dit hoofdstuk geef ik toelichting bij de positie van de gastarbeiders en de volgende generaties in de Nederlandse samenleving. Vanaf de jaren tachtig vinden ook vluchtelingen steeds vaker de weg naar Nederland: er komen grote groepen asielzoekers toe uit Ex-Joegoslavië, Irak en Iran en uit verscheidene landen in Afrika en Zuid-Amerika. Natuurlijk kan het niet anders dat de Nederlandse samenleving door de aanwezigheid van al die diverse nationaliteiten en culturen beïnvloed werd. Langzaamaan ontstond dan ook de zogenaamde multiculturele samenleving. In het laatste deel van dit hoofdstuk ga ik hier nader op in. 3 Ibidem. 9

11 1.3. Gastarbeiders en de volgende generaties Na de Tweede Wereldoorlog start men met de wederopbouw van Nederland. Vooral op economisch vlak is het land er erg aan toe, wat resulteert in armoede en werkloosheid. Langzaamaan lukt het om het land weer op de rails te krijgen, en de nieuwe industrie, voornamelijk de kolenmijnindustrie, groeit sneller dan verwacht. Zo snel zelfs dat men eind jaren zestig een tekort aan werklieden heeft. Op dat ogenblik beslissen de Nederlandse overheid en de bedrijven, net als andere landen in West- Europa, om laaggeschoolden aan te trekken uit de landen rond de Middellandse Zee, aangezien daar op dat moment veel werkloosheid heerst. Het is de bedoeling dat de zogenaamde gastarbeiders de naam impliceert het al voor een tijdelijke periode naar Nederland komen om er in de zware industrie te werken. In de jaren zeventig vermindert het aantal banen weer vanwege de crisis. De bedrijven stoppen dan ook met het aanwerven van arbeiders in het buitenland en in principe is het de bedoeling dat de aanwezige gastarbeiders terugkeren naar hun land van herkomst. Hoewel velen, getroffen door heimwee, er wel van dromen om naar hun thuis terug te keren, besluiten ze toch in Nederland te blijven. Ze hebben immers kennisgemaakt met het leven in een land met meer welvaart en meer zekerheid dan waar ze vandaan komen. In het thuisland is de situatie echter nog niet verbeterd wat betreft de werkloosheid en dus besluiten vele gastarbeiders dat ze een langere periode in Nederland zullen blijven wonen. Toch blijven velen onder hen hopen en dromen dat ze op een later tijdstip, wanneer de situatie minder uitzichtloos is, alsnog kunnen terugkeren. De realiteit laat echter iets anders zien: de meeste gastarbeiders vestigen zich voorgoed in Nederland. De Nederlandse overheid heeft dit echter niet voorzien. Ze had dan ook nooit een integratiebeleid gevoerd toen de gastarbeiders aankwamen en in Nederland verbleven. De arbeiders waren niet verplicht het Nederlands aan te leren, maar mochten hun eigen taal, religie en gewoontes aanhouden. Hierdoor hebben ze zich niet in de Nederlandse samenleving geïntegreerd. Daarenboven besluiten de meeste arbeiders hun gezin te herenigen door ook enkele familieleden uit Marokko of Turkije naar Nederland te laten overkomen. In plaats van een daling is er dan ook een sterke stijging van het aantal migranten in Nederland. 10

12 In de jaren zeventig staat de teller nog op , in 1980 is het aantal al opgelopen tot , en in 2008 telt men in totaal Marokkanen in Nederland. 4 Nu de gastarbeiders niet langer in functie van het werk aanwezig zijn maar zich voorgoed vestigen, verandert ook de perceptie. De term gastarbeider is dan ook niet langer van toepassing. De gangbare benaming wordt dan ook allochtoon, dit in tegenstelling tot de autochtone Nederlander. 5 Door de afwezigheid van een integratiebeleid zijn de gastarbeiders nooit echt op een volwaardige manier opgenomen in de samenleving en interageren ze niet echt met de Nederlandse bevolking. Vooral het gebrek aan kennis van de Nederlandse taal zorgt ervoor dat ze buiten het maatschappelijke leven vallen en geen eigen stem hebben. Wanneer we kijken naar de zogenaamde tweede generatie ligt dat heel anders. Met deze generatie bedoelen we de kinderen van de gastarbeiders, die ofwel op vrij jonge leeftijd naar Nederland zijn verhuisd, ofwel in Nederland geboren werden. Zij groeien op in Nederland, gaan naar Nederlandse scholen, maken Nederlandse vrienden. De tweedegeneratiemigranten hebben niet dezelfde omstandigheden meegemaakt als hun ouders, die terechtkwamen in een land waar ze niets of niemand kenden, waar ze de taal niet spraken en vooral hard moesten werken. Doordat de tweede generatie in Nederland opgroeit, heeft ze een veel minder sterke band met het land van de ouders, en dus voelt deze generatie niet op dezelfde manier de behoefte om naar dat land terug te keren. Toch zitten de jongeren nog sterk verankerd in de cultuur van dat land van herkomst. Thuis worden ze immers opgevoed met de religie, de gewoontes en cultuur van hun ouders. De tweede generatie zit dus werkelijk tussen twee culturen: aan de ene kant de traditionele cultuur die ze van thuis uit meekrijgen, aan de andere kant de moderne, seculiere Nederlandse samenleving. Ze groeien met andere woorden op met een dubbele culturele achtergrond. Dit zorgt ervoor dat het voor hen moeilijk is om een eigen identiteit te vinden. Ze voelen zich thuis in de Nederlandse maatschappij, maar toch is het net die maatschappij die hen telkens weer zegt dat ze er niet helemaal bijhoren, dat ze geen volwaardige, autochtone Nederlanders zijn. Bovendien krijgt ook deze generatie nog te maken met racisme, werkloosheid en discriminatie. 4 (15 juni 2010) 5 (12 juni 2010) 11

13 In zijn artikel Het multiculturele drama, dat verscheen in NRC Handelsblad, citeert de Nederlandse hoogleraar voor Grootstedelijke Problematiek Paul Scheffer, een Marokkaanse psychiater, Zohra Acherrat-Stitou. Zij verklaart over die tweede generatie, waartoe ze zelf behoort: Ze zijn boos op de samenleving, die hun ouders zo gebruikt heeft, en boos op de ouders dat ze zich daar niet tegen verzet hebben. Veel Marokkaanse jongeren, valt mij op, voelen zich slachtoffer. Een slachtoffer voelt zich mishandeld, onbegrepen, niet veilig. Ze moeten van die slachtofferrol af om een identiteit te vinden.' 6 De tweede generatie moet met andere woorden proberen om de twee culturen met elkaar te verzoenen en daarin een evenwicht te vinden. Voor de derde generatie, de kinderen van de tweede en de kleinkinderen van de gastarbeiders, is dit nog makkelijker geworden. De link met het oorspronkelijke land van de voorouders is minder sterk dan bij de ouders, en zij vinden dan ook makkelijker hun plek in de Nederlandse maatschappij. In zijn boek Het land van aankomst legt Paul Scheffer de theorie van de Amerikaanse socioloog Robert E. Park over de cyclus van etnische relaties uit. Die cyclus gaat van isolement en vermijding via contact, concurrentie en conflict naar accommodatie en assimilatie. 7 Scheffer verbindt aan deze cyclus het model van de drie generaties : De eerste generatie migranten staat dan voor het isolement en de vermijding. Hun kinderen leggen zich daar niet bij neer, eisen hun rechten op en komen daarmee onherroepelijk in conflict met de gevestigde burgers. Ten slotte hebben de kleinkinderen, de derde generatie, de mogelijkheid om volwaardig en vanzelfsprekend deel te nemen aan de samenleving. 8 De tweede generatie eist de rechten op die de eerste generatie nooit gekregen heeft. De vertegenwoordigers van deze generatie houden zich niet langer stil zoals hun ouders, die de taal niet machtig waren en niet deelnamen aan het culturele leven. De tweedegeneratiemigranten hebben wel een stem en laten die horen in de taal waarin ze opgegroeid zijn: het Nederlands. Ze hebben veel meer middelen ter beschikking gekregen dan hun ouders. Bovendien heeft deze generatie zich de conventies van de Nederlandse cultuur eigen gemaakt en hanteert ze die cultuur dan ook. 6 Paul Scheffer, Het multiculturele drama, in: NRC Handelsblad, 29 januari Paul Scheffer, Het land van aankomst, De Bezige Bij, Amsterdam, 2007, p Ibidem, p

14 Toch zien we vaak ook nog dat de andere cultuur waarin de jongeren opgroeien met de Nederlandse vermengd wordt. We kunnen deze cyclus ook linken aan de opkomst van de migrantenliteratuur. Uit de tweede generatie treedt in de jaren negentig immers een groep schrijvers naar voren. Ze voelen zich goed in het Nederlands en laten dit dan ook blijken in hun romans. Bovendien is de dubbele culturele achtergrond vaak zichtbaar in hun debuten: de auteurs behandelen immers een bepaalde migrantenthematiek De multiculturele samenleving Zoals we zagen in het eerste deel van dit hoofdstuk, dat de migratiegeschiedenis in Nederland behandelt, werd de Nederlandse samenleving steeds meer een verzameling van verschillende nationaliteiten, die vaak ook een andere cultuur dan die van de Nederlandse samenleving kennen. In 1990 woonden er in Nederland ongeveer niet-westerse allochtonen, in 1999 waren dat er al en 2003 was ongeveer een tiende van de totale Nederlandse bevolking van niet-westerse origine. 9 Door hun aanwezigheid is het maatschappijbeeld dan ook grondig veranderd. Terwijl men voorheen dacht dat de Nederlandse identiteit een vastomlijnd en statisch gegeven was, blijkt diezelfde identiteit nu onderhevig aan invloeden van andere culturen. De vaste omschrijving die men hanteerde om de Nederlandse identiteit te definiëren, is beginnen wankelen. Volgens Bas Heijne, schrijver en columnist bij NRC Handelsblad, is die identiteit er zelfs nooit geweest, maar was het een soort roes waarin de maatschappij verkeerde. Dat schrijft Heijne in zijn essaybundel Het verloren land: Het begrip identiteit wordt meestal voorgesteld als een doelbewuste verankering, de veilige geborgenheid van het groepsgevoel. Maar misschien vaker nog is het een roes, maar dan een roes die paradoxaal genoeg zijn rechtvaardiging zoekt in de maatschappelijke omwenteling. 10 De identiteit die men zich de hele tijd heeft voorgehouden, is volgens Heijne in feite onbestaande, aangezien er niet zoiets bestaat als één correcte definitie ervan. In die zin is de Nederlandse samenleving dan ook eerder een dynamische entiteit die invloed ondervindt van allerlei veranderingen in het maatschappijbeeld. 9 Hugo Brems, Altijd weer vogels die nesten beginnen, Bert Bakker, Amsterdam, 2006, p Bas Heijne, Het verloren land, Prometheus/NRC Handelsblad, Amsterdam, 2003, p

15 Een botsing van culturen zorgt vaak ook voor een soort van identiteitscrisis bij die twee culturen. 11 Wanneer iets van jezelf door andermans ogen bekeken wordt, ga je jezelf immers ook anders bekijken. Nederland moet het beeld dat het van zichzelf heeft dus bijstellen, maar ook de andere cultuur moet proberen zich aan te passen aan de Nederlandse. Langzaamaan ontstaat zo de multiculturele samenleving. Aan de ene kant heb je de globalisering, het onomkeerbare proces dat de natiestaat doet opgaan in wereldwijde commerciële conglomeraten, met een bijbehorende massacultuur. Die vervlakking gaat gepaard met een binnenlands proces van culturele vermenging: de zogenaamde multiculturele samenleving. 12 De multiculturele samenleving ontstaat omdat meer en meer migranten, zij het dan vooral zij die behoren tot de tweede en de derde generatie, zich mengen in het maatschappelijke en culturele leven van Nederland. Ze maken zich de culturele conventies en codes van de Nederlandse samenleving eigen en brengen die vervolgens in interactie met hun eigen culturele achtergrond. 13 Zo nemen ze bepaalde elementen uit de Nederlandse cultuur over, maar door die cultuur op hun heel eigen wijze te interpreteren, laten ze er een nieuwe wind doorheen waaien. Niet alle geluiden die over de multiculturele samenleving te horen zijn, klinken even positief. Paul Scheffer verklaart in zijn artikel Het multiculturele drama immers het failliet van de Nederlandse multiculturele samenleving. Hij merkt op dat de grote groep migranten die in Nederland woont veel problemen met zich meebrengt. De Nederlandse integratiepolitiek is volgens Scheffer dan ook mislukt. De migranten blijven ter plaatse trappelen, en de enkelingen die het ver(der) schoppen zijn zijns inziens eerder de uitzondering dan de regel. Het huidige beleid van ruime toelating en beperkte integratie vergroot de ongelijkheid en draagt bij tot een gevoel van vervreemding in de samenleving. De tolerantie kreunt onder de last van achterstallig onderhoud. Het multiculturele drama dat zich voltrekt is dan ook de grootste bedreiging voor de maatschappelijke vrede Zie noot 9, p Zie noot 10, p Maaike Meijer, Cultuur en migratie in Nederland. Kunsten in beweging , Sdu Uitgevers, Den Haag, Zie noot 6. 14

16 Volgens Scheffer is de versmelting van verschillende culturen, die door velen zo geroemd is en omarmd werd, nog steeds niet echt tot stand gekomen. De verschillende culturen leven nog steeds langs elkaar heen en (men) kijkt veel de andere kant op, maar er zijn culturele verschillen die niet vatbaar zijn voor plooien, schikken en afkopen. 15 Hij erkent ook dat integreren in een andere samenleving problemen met zich meebrengt. Niet alleen het land dat de immigranten ontvangt moet zich aanpassen, ook de migrant zelf krijgt het zwaar te verduren. Die merkt immers dat niet al zijn tradities of regels van het thuisland nog gelden in zijn nieuwe woonplaats. Scheffer citeert in dit verband de Amerikaanse schrijver Norman Podhoretz. Deze schrijver stamt af van Poolse immigranten en ondervindt zelf dat het verwerven van een plaats in een nieuw land vaak een verraad van de eigen familiegeschiedenis met zich meebrengt. 16 Om succesvol te integreren in de nieuwe samenleving, moet men afstand kunnen nemen van de traditionele cultuur. Dit fenomeen noemt Podhoretz een brutal bargain. 17 De multiculturele samenleving, zegt Paul Scheffer, heeft zijn ogen altijd gesloten voor de moeilijkheden die migranten met zich meebrengen: Onder de oppervlakte van het openbare leven drijft een zee van verhalen over de botsing van culturen, die niet of nauwelijks worden gehoord. We leven nu al met de migranten van de derde generatie en de problemen zijn alleen maar groter geworden. Of succesvolle migranten de gehoopte voortrekkersrol spelen is onzeker, want doorgaans weten ze niet hoe snel ze zich moeten losmaken van hun veronderstelde 'achterban'. 18 Natuurlijk zorgde het artikel van Scheffer meteen voor veel reacties. Velen gaven hem ongelijk wanneer hij het failliet van de multiculturele samenleving verklaarde. Zo schrijft bijvoorbeeld Eugeen Roosens in zijn artikel De multiculturele samenleving: een luchtspiegeling? dat men de hoop voor de tweede- en derdegeneratiemigranten nog niet volledig moet opgeven. 15 Ibidem. 16 Ibidem. 17 Ibidem. 18 Ibidem. 15

17 Volgens Roosens worden deze groepen steeds mondiger en laten ze hun niet langer in het verdomhoekje steken: De weinige jongeren die hogere studies hebben gedaan organiseren zich in het middenveld en op de politieke tribune. 19 Bovendien zijn ze grondig vertrouwd met de lokale culturen, wat volgens hem, in tegenstelling tot Scheffers visie, echter niet betekent dat ze hun etnonationale identiteit hebben laten schieten 20. Bij die succesvolle migranten van Scheffer zouden we de auteurs uit die tweede generatie kunnen rekenen. In het volgende hoofdstuk zal blijken of Scheffer gelijk heeft, of dat ze daarentegen hun biculturele identiteit op een positieve manier aanwenden en die laten versmelten met de nieuwe cultuur (21 juni 2010) 20 Ibidem. 16

18 2. Wat is migrantenliteratuur? 2.1. Inleiding In de jaren negentig dook plots de term allochtone literatuur op bij Nederlandse uitgeverijen en in verschillende kranten- en tijdschriftenartikels. De naam moest een nieuw fenomeen binnen de Nederlandse literatuur aanduiden. Rond die periode verschenen er namelijk debuten van schrijvers met exotisch klinkende namen, zoals Mustafa Stitou, Hafid Bouazza en Naima El Bezaz. Toch was dit geen vertaalde literatuur uit het buitenland. Wanneer men nauwkeuriger ging kijken wie die auteurs precies waren, bleken ze allen in Nederland te wonen en in het Nederlands te schrijven. Toch noemde men hen geen Nederlandse auteurs, maar wel de eerste allochtone of migrantenschrijvers. Het is echter niet altijd duidelijk wat die termen precies inhouden, en wie er tot die categorie gerekend wordt. In dit hoofdstuk wil ik dan ook de migrantenliteratuur en verschillende aspecten ervan onder de loep nemen. In de eerste plaats kijk ik wie er in het begin van de jaren negentig bij de groep van debuterende auteurs hoorde. Al snel blijkt dat deze schrijvers wel enkele zaken gemeenschappelijk hebben, zoals het feit dat de meesten op vrij jonge leeftijd naar Nederland geëmigreerd zijn, maar wat betreft stijl en thematiek grondig van elkaar verschillen. Het is zeker geen homogene groep, terwijl men hen vaak, zeker in het begin, onder één noemer schaart, met name die van de migrantenliteratuur of allochtone literatuur. Verder wil ik in dit hoofdstuk de gebruikte terminologie ter discussie stellen. Eerst bekijk ik hoe die terminologie ontstaan is, vervolgens kijk ik welke verschillende begrippen er voor deze groep van schrijvers gebruikt worden. Die zijn echter niet onproblematisch: vaak zijn er verschillende redenen aan te wijzen waarom het gebruik van die bepaalde termen niet correct is. Vervolgens besteed ik ook aandacht aan de reactie van de auteurs zelf op deze etiketten. Oorspronkelijk omarmden ze die nog, aangezien ze merkten dat het hen wel voordeel kon opleveren. Nadien wou men echter van het label af, maar dit bleek niet zo gemakkelijk als men dacht. Ook Hugo Brems merkt dit op in Altijd weer vogels die nesten beginnen: 17

19 Die natuurlijke ontwikkeling, waarbij schrijvers ongeacht hun afkomst en hun thematiek als Nederlandse schrijvers worden gezien en beoordeeld, heeft zich inderdaad ten dele voorgedaan. Maar daar staat tegenover dat die ontwikkeling afgeremd wordt door de politieke en maatschappelijke ontwikkelingen in Nederland en in de wereld. 21 De migrantenliteratuur die in deze scriptie beschreven wordt, is echter niet de enige of eerste vorm van Nederlandse literatuur die door niet autochtone Nederlanders wordt geschreven. Voordien kende Nederland immers al een koloniale literatuur in het Nederlands. Zo waren er reeds de schrijvers met namen als Astrid Roemer en Edgar Cairo, twee auteurs van Surinaamse afkomst, of Marion Bloem, een tweedegeneratieauteur van Indische afkomst. Naast hen zijn er nog verschillende andere voorbeelden te geven. Het verschil tussen deze koloniale auteurs en de nieuwe lichting schrijvers die begin jaren negentig debuteerde, is dat de laatste groep anders gepercipieerd wordt. Plots kwam er een stem uit de groep die men anders nooit hoorde: het waren immers de kinderen van gastarbeiders die in het literaire veld actief werden. In deze verhandeling ga ik niet verder in op de koloniale literatuur, aangezien die geen verband houdt met mijn onderwerp. Wanneer ik spreek over migrantenliteratuur gaat het dus wel over schrijvers met een dubbele culturele achtergrond, maar deze auteurs hebben geen wortels in voormalige Nederlandse kolonies. 21 Zie noot 9, p

20 2.2. Opkomst van migrantenliteratuur Algemeen In 1994 publiceert Mustafa Stitou zijn eerste dichtbundel Mijn vormen. Eén jaar later komt De weg naar het noorden op de markt, de eerste roman die door een allochtoon geschreven is, en nog wel door een vrouw: Naima El Bezaz. Nog in 1995 verschijnt Hoezo bloedmooi van Hans Sahar, een jongeman die, net als Stitou en El Bezaz, behoort tot de tweede generatie Marokkanen in Nederland. In 1996 publiceren nog twee jonge Marokkaans - Nederlandse mannen hun debuut: Abdelkader Benali brengt Bruiloft aan zee uit, Hafid Bouazza s roman heet De voeten van Abdullah. Een man die niet in het rijtje jonge tweedegeneratieschrijvers past, is Kader Abdolah. Hij is op latere leeftijd uit Iran gevlucht en is via Turkije in Nederland terecht gekomen. In 1993 debuteert hij voor het eerst in het Nederlands, met de verhalenbundel De Adelaars. De Nederlandse literaire wereld is verheugd: eindelijk is de allochtone auteur opgestaan. De generatie die niet gehoord werd of waarover men alleen maar negatief berichtte, kan nu op positieve wijze over zich laten spreken. De verschillende auteurs krijgen dan ook van bij de publicatie van hun debuut ontzettend veel aandacht. Niet alleen zijn er verschillende uitgeverijen in hen geïnteresseerd, ook in recensies wordt hun werk veelal lovend onthaald. De meeste van deze auteurs zijn op jonge leeftijd naar Nederland verhuisd. Ze hebben met andere woorden haast geen herinneringen aan hun geboorteland. Toch groeien ze op in twee culturen. Hun biculturele achtergrond komt voort, zoals reeds vermeld in het eerste hoofdstuk, uit het feit dat zij thuis opgevoed worden in de culturele tradities van de (groot-)ouders, en aan de andere kant opgroeien in een westerse samenleving die net die tradities ter discussie stelt. In hun eerste werken komt die interculturaliteit nog vaak aan bod, maar naarmate de schrijvers evolueren en zich integreren in de maatschappij, merkt men dat ze langzaam maar zeker de interculturele thema s achter zich laten. De soms verscheurende identiteitskwestie, het spanningsgebied tussen twee culturen, was aanvankelijk een thema in de eerste publicaties van 19

21 migrantenauteurs. De literaire productie van immigranten of tweedegeneratieschrijvers wijst uit dat zij allerminst vasthouden aan, laat staan een patent hebben op, deze thema s. De van origine Maghrebijnse auteurs Abdelkader Benali, Naima El Bezaz, Hans Sahar, Hafid Bouazza en Mustafa Stitou reken ik tot die lichting van volkomen geïntegreerde Nederlandse schrijvers. 22 Behalve Kader Abdolah, die op latere leeftijd naar Nederland vluchtte en zich dus op een andere manier tot de Nederlandse cultuur en maatschappij verhoudt, rekent Yves T Sjoen, professor Nederlandse Letterkunde aan de Universiteit van Gent, alle auteurs die begin jaren negentig debuteerden en hieronder besproken worden, tot onderhand volkomen geïntegreerde Nederlandse schrijvers. In de korte beschrijvingen zien we dit bevestigd: in het begin gebruiken de auteurs inderdaad thema s als interculturaliteit en een zekere gespletenheid als thema s in hun werk. Later lijken ze zich hiervan bevrijd te hebben en publiceren ze ook romans die niets met migranten te maken hebben. De lijst van debuterende auteurs, die ik in het volgende deel afzonderlijk en vrij summier bespreek, is natuurlijk niet exhaustief. Ook eind jaren negentig en de volgende jaren debuteerden nog vele migrantenschrijvers, zoals bijvoorbeeld Moses Isegawa. Deze Oegandees-Nederlandse schrijver is echter een geval apart: hij schrijft in het Engels, waarna men zijn boeken eerst vertaalt naar het Nederlands en daarna pas publiceert De debuterende auteurs Mustafa Stitou In 1992 is Mustafa Stitou, een Nederlander met Marokkaanse roots, de laureaat van de El Hizjra Literatuurwedstrijd met zijn werk Twee gedichten over bijna-doden. El Hizjra is een centrum voor Arabische kunst en cultuur in Amsterdam, en probeert via literatuurwedstrijden Arabische en Marokkaanse auteurs in Nederland voor te stellen aan het grote publiek. Nadat Stitou uit de bus is gekomen als winnaar van de wedstrijd, wordt zijn poëzie opgemerkt door de Nederlandse dichter Remco Campert. Die zorgt er dan ook voor dat Mustafa Stitou in 1994 mag optreden op het Poetry International Festival in 22 Yves T Sjoen, Aansporingen. Essays en reflecties, Acco, Leuven, 2010, p

22 Rotterdam. Op deze manier kan het grote publiek met deze nieuwe dichter kennismaken. Datzelfde jaar brengt Stitou ook zijn eerste dichtbundel uit, Mijn vormen. Mustafa Stitou wordt meteen het etiket eerste Nederlandse schrijver van Marokkaanse origine opgekleefd. Stitou is geboren in Marokko, in 1974, maar op zeer jonge leeftijd, toen hij nog een baby was, verhuisde hij met zijn familie naar Lelystad in Nederland. Hoewel hij geen herinneringen heeft aan zijn geboorteland, zien we in zijn eerste gedichten toch nog verwijzingen naar zijn Marokkaanse achtergrond opduiken. Van een zogenaamde migrantenthematiek spreken zou echter foutief zijn. Later noemt Stitou deze eerste gedichten, met een ironische toets, zijn anderstalige gedichten. 23 In zijn volgende bundels Mijn gedichten (1998) en Varkensroze ansichten (2003) zijn deze thema s dan ook niet langer terug te vinden. Stitou heeft zijn vermeende tussenpositie, gewrongen tussen twee culturen, nooit als een onoverkomelijk of existentieel probleem ervaren. ( ) Taalassociatief vormt deze schrijver zich een eigen literaire persoonlijkheid, met een speelse en ironische stijl als paspoort Naima El Bezaz Een jaar na de dichtbundel van Mustafa Stitou komt de zogenaamde eerste allochtone roman op de markt. De weg naar het noorden is het debuut van schrijfster Naima El Bezaz. Ook deze schrijfster is in 1974 geboren in Marokko, maar emigreert op vierjarige leeftijd met haar ouders naar Nederland. En net als Stitou wordt ook El Bezaz op weg geholpen door een Nederlandse schrijver: Yvonne Kroonenberg zorgt ervoor dat ze bij uitgeverij Contact terechtkomt, die in 1995 haar eerste roman op de markt brengt. De weg naar het noorden wekt veel belangstelling, en al gauw wordt El Bezaz in ieders armen gesloten, omdat ze een vrouw uit het Marokkaanse milieu is die haar stem laat horen (20 juni 2010) 24 Zie noot 22, p

23 In El Bezaz debuut wordt de problematiek aangekaart waarmee vele migranten in westerse landen te maken krijgen. Ghali, het hoofdpersonage, emigreert van Marokko naar Nederland. Daar ligt echter niet het beloofde land dat hij zich had voorgesteld, integendeel. Ghali raakt verzeild in allerlei problemen en krijgt meermaals te maken met racisme. El Bezaz verzint deze problemen niet, maar haalt ze uit het dagelijkse leven. Voor ze het boek begon te schrijven, interviewde ze immers Marokkaanse mannen die zich ophouden in het illegale milieu in Frankrijk en Nederland. El Bezaz wil deze groep mensen dan ook een stem geven door in haar romans hun levensomstandigheden en problemen te beschrijven. Vele immigranten hebben alle hoop gesteld op het nieuwe land, maar wanneer ze daar aankomen, raken ze gedesillusioneerd. In dat nieuwe land zit men namelijk niet op hen te wachten. Hoewel De weg naar het noorden niet als jeugdroman gepubliceerd is, krijgt hij toch de Jenny Smelik IBBY prijs. Deze wedstrijd reikt prijzen uit aan kinder- en jeugdboeken die zich richten op etnische minderheden in Nederland, of die deze etnische minderheden in beeld brengen. 25 In 2002, een hele poos na haar debuut, brengt El Bezaz Minnares van de duivel uit. In deze roman, die bestaat uit zeven losse verhalen, is geen sprake van migrantenthema s. Wel voert de auteur een sprookjesachtige Arabische wereld op als decor. Minnares van de duivel krijgt niet echt lovende kritieken en men beschouwt het boek meer als een jeugdroman. Ook in haar laatste twee romans, De verstotene (2006) en Het gelukssyndroom (2008), zijn de hoofdpersonages wel van Marokkaanse origine, maar de typische problemen waarmee migranten te maken krijgen laat El Bezaz hier achterwege. Zo vertelt Naima in haar laatste roman het verhaal van een Marokkaanse vrouw met een depressie. Enkele jaren voordien was ze namelijk zelf in een depressie verzeild geraakt. Een terugkerend element bij El Bezaz is de aanwezigheid van expliciete seksscènes in haar boeken. Bovendien uit ze ook vaak kritiek op de islam, vooral op de positie van de vrouw in deze religie. Dit zorgde al vaak voor protestreacties, vooral bij conservatieve moslims (21 juni 2010) 22

24 Hans Sahar Hans Sahar (1974) is een pseudoniem voor Farid Boukakar, een naam die hij lang niet wou prijsgeven om de privacy van zijn familie te beschermen. Hij koos deze naam, zo zegt de schrijver zelf, omdat die de twee culturen waarin hij opgroeide vertegenwoordigt: Hans is volgens hem een oer-hollandse naam, en Sahar is dan de Marokkaanse familienaam, een naam uit de woestijn 26, zoals staat te lezen op zijn website. Sahar is een leeftijdsgenoot van Naima El Bezaz en Mustafa Stitou en komt op tweejarige leeftijd aan in Den Haag. Hij groeit op in een armoedige buurt en voelt zich niet thuis in het nieuwe land. Op school wil de integratie met de Nederlandse kinderen niet echt lukken, dus gaat hij de straat op om daar lotgenoten te vinden. Al gauw komt hij terecht in het criminele milieu. Wanneer hij na het plegen van enkele kleine misdaden voor een korte periode in de gevangenis zit, besluit hij een boek te schrijven over de problemen waarmee hij en andere migrantenkinderen te maken krijgen. Hoezo bloedmooi verschijnt in 1995 en krijgt meteen lovende commentaren. Toch wordt de roman niet geroemd om zijn literaire kwaliteiten. In vele recensies is immers te lezen dat het boek op literair vlak geen hoogvlieger is. Hugo Brems vermeldt dit boek dan ook wanneer hij het heeft over de al te welwillende ontvangst van veel migrantenliteratuur: Al was vrijwel iedereen het erover eens dat de roman oppervlakkig was en de taal vlak, toch was dat niet het laatste woord. Dat was voor een ethische reflectie: Als document humain daarentegen heeft dit ongemakkelijke inkijkje met al zijn tegenstrijdigheden en morele verwarring beslist recht van bestaan, naast de verborgen schaamte van de oudere generatie en tegenover de schijnheiligheid van de officiële belangenbehartiging. Hoezo bloedmooi beschrijft het leven van Abi, een jongen die thuis in de strikte moslimwereld vastzit, maar zich op straat vrij kan bewegen en terechtkomt in de criminaliteit (21 juni 2010) 27 Arnold Heumakers, Forse halen helemaal van top tot bottom, in: De Volkskrant, 29 september Zie noot 9, p

25 Het volgende jaar verschijnt Sahars tweede boek: Zoveel liefde. Ook hier gaat het over straatbendes die de steden van Nederland onveilig maken. Rash ontvlucht zijn familie en komt op straat, net zoals Abi, bij criminele jongeren terecht. Hij probeert zich echter van de bende los te maken en een nieuw leven op te starten. Hij wil voor zichzelf een nieuwe wereld creëren. Ook dit boek werd op gelijkaardige wijze als Hoezo bloedmooi ontvangen. Men roemde het niet om zijn literaire kwaliteiten, maar wel omdat het een beeld schetste van de onderkant van de samenleving. Zoveel liefde is geen literair meesterwerk, maar een met vaart verteld verhaal dat een authentieke en oprechte indruk maakt. Het heeft, hoe boordevol seks, drugs en criminaliteit ook, nog het meest weg van een rechttoe rechtaan geschreven kinderboek Kader Abdolah Kader Abdolah is van een heel andere aard dan de overige schrijvers in dit lijstje. In tegenstelling tot de anderen is hij geen kind van gastarbeiders en kwam hij niet op jeugdige leeftijd naar Nederland. Bovendien had hij reeds enkele romans gepubliceerd toen hij nog in Iran woonde. Abdolah is op 12 november 1954 geboren in Arak, een stad in Iran. In 1988, op vierendertigjarige leeftijd, moet hij zijn land ontvluchten. Hij had zich namelijk verzet tegen het fundamentalistische bewind van Ayatollah Khomeiny. Abdolah komt in Nederland terecht en probeert zich de taal van het land eigen te maken. Dit verloopt in het begin echt niet zo vlot: Ik kon met de Nederlandse woorden geen vorm geven. Ze glipten tussen mijn vingers door. Het was een fase van veel teleurstelling. Ik dacht dat mijn vlucht een mislukte operatie was. Een grote vergissing. Ik dacht dat het beter geweest zou zijn als ik mijn land niet verlaten had. Beter dood in mijn vaderland, dan als een werkloze schrijver thuis te moeten zitten, in een vreemd land Aleid Truijens, Succes-allochtoon in verwarring; Hans Sahar portretteert de onderkant van de samenleving, in: De Volkskrant, 29 november Kader Abdolah, Het Nederlands als mijn tweede vaderland, in: Ons Erfdeel (39), Stichting Ons Erfdeel, Rekkem/Raamsdonksveer,

26 In 1993 heeft hij het gevoel dat hij voldoende kennis van het Nederlands heeft om zijn eerste verhalenbundel in de pas verworven taal te publiceren: De adelaars. Dit boek wordt meteen bekroond het Gouden Ezelsoor, de prijs voor het best verkochte debuut in Nederland. Omdat hij de taal niet perfect beheerst, hanteert Abdolah een soort rudimentair Nederlands in zijn werk. Dit zorgt voor een heldere stijl, wat vaak als een van zijn pluspunten wordt genoemd. Zijn romans beschrijven de gespletenheid tussen aan de ene kant heimwee naar het thuisland, nostalgie om wat de migranten hebben achtergelaten, en aan de andere kant nieuwsgierigheid naar de nieuwe cultuur waarin ze vervolgens terechtgekomen. Aangezien de inburgering niet altijd gemakkelijk verloopt, twijfelen vele migranten, net als Abdolah zelf in die eerste Nederlandse jaren, aan de legitimiteit van hun vlucht. Na verloop van tijd worden de migranten zich bewust van het feit dat ze langzaam maar zeker onthecht raken van de oorspronkelijke cultuur en voelen ze zich eindelijk thuis in het nieuwe land Hafid Bouazza Ook Hafid Bouazza (1970), die in 1977 naar Nederland emigreerde, publiceert voor het eerst in de jaren negentig. Zijn debuut De voeten van Abdullah komt in hetzelfde jaar uit als Bruiloft aan zee van Abdelkader Benali, met name in Net als de anderen komt Bouazza terecht in het hokje van migrantenauteur. Al gauw beseft hij dat hij van dat etiket af moet. Niet alleen verklaart Bouazza weinig last te hebben van een zogenaamde culturele verscheurdheid, daarenboven fulmineert hij ook tegen de islam die hij verwijt te conservatief en fundamentalistisch te zijn. Toch zal hij zelden deelnemen aan het maatschappelijke debat omtrent de islam, de multiculturele samenleving of andere zaken die met de migrantenproblematiek te maken hebben. Hij wil vooral niet gezien worden als de modelallochtoon, maar wel als een Nederlandse schrijver. 25

27 Met zijn debuut De voeten van Abdullah onderscheidt Bouazza zich meteen van de andere migrantenauteurs. Dit is geen migrantenboek 31 klinkt het in recensies. Vooral op thematisch en stilistisch gebied zijn er vele verschillen met de andere debuten aan te wijzen. Hier gaat het niet over een nostalgische terugblik op het land van herkomst, of een verscheurdheid die de tweedegeneratiemigrant ondervindt tussen de twee culturen waarin hij opgegroeid is. Wel speelt de roman zich af tegen het decor van een islamitisch dorp. Met zijn tweede roman, Momo, verlaat Bouazza Marokko, om het verhaal te plaatsen in een typisch Hollands dorp, Herfsthoven. Het feit dat er geen enkele migrant in het verhaal voorkomt, zorgt voor negatieve kritiek in verschillende recensies. Dit zal verschillende andere migrantenauteurs ook overkomen, wanneer ze van de migrantenthematiek afstappen. Hierover zal ik het later in dit hoofdstuk uitgebreider hebben Abdelkader Benali Abdelkader Benali, die in hetzelfde jaar als Bouazza zijn debuut Bruiloft aan zee publiceert, wordt hier niet besproken. Hij is immers het onderwerp van het volgende hoofdstuk, waarin ik in detail zijn leven en werk zal bespreken. 31 Peter Jacobs, Duizend-en-één-nacht voorbij. Overtuigende debuutverhalen van Hafid Bouazza, in: De Standaard, 24 oktober

28 2.3. Problematisering van de terminologie Ontstaan van de terminologie Uitgeverijen moeten steeds de vinger aan de pols houden als het op nieuwe trends of bewegingen in de literatuur aankomt. Toen migrantenauteurs steeds meer van zich lieten horen, bijvoorbeeld door prijzen te winnen, merkten de uitgevers dat deze schrijvers gauw op veel belangstelling konden rekenen. Het was dan ook in het kader van een economische marketingstrategie, dat een aantal uitgeverijen besloot om werk van verschillende auteurs met een dubbele culturele achtergrond te publiceren en er extra ruchtbaarheid aan te geven, door ze onder de noemer allochtone literatuur te plaatsen. Dit begrip werd dan ook gebruikt in advertenties voor de romans en ook op de covers van de boeken zelf gezet. Vooral uitgeverij Vassallucci speelde hierin een belangrijke rol. Vassallucci is in 1995 opgericht door twee uitgevers die oorspronkelijk bij uitgeverij Arena werkten. Bij Arena hadden ze reeds het debuut van Mustafa Stitou uitgegeven, en de dichter volgde de twee uitgevers ook naar Vassallucci. In zijn spoor volgden vele anderen, onder wie Abdelkader Benali, Said El Haji en Fouad Laroui. 32 Toch was het economische voordeel niet de enige reden voor het enthousiasme van de uitgeverijen. Lisa Kuitert, verbonden aan de vakgroep Moderne Nederlandse Letterkunde (Universiteit van Amsterdam), wijst in haar artikel Niet zielig, maar leuk op een internationale belangstelling voor multiculturele literatuur vanaf de jaren tachtig. Bovendien waren enkele romans van die niet-westerse auteurs in Nederland ook daadwerkelijk bestsellers : Je kunt niet zeggen dat dit romans zijn die het van de solidariteitsgevoelens van het koperspubliek moeten hebben, het is eerder zo dat deze boeken 33 bewerkstelligen wat elk literair boek bij de lezers aanboort: nieuwsgierigheid Zie noot 9, p Deze boeken zijn onder andere romans van Moses Isegawa, Lulu Wang, Hafid Bouazza en Clark Accord. 34 Lisa Kuitert, Niet zielig, maar leuk. Nederlandse uitgevers van multiculturele literatuur, in: Literatuur 1999 (16), nr. 6, p

29 Verschillende termen In de congresbundel van het Vijftiende Colloquium Neerlandicum is een bijdrage opgenomen van de Poolse doctoraatsstudente Urszula Topolska: Terminologische uitsluiting? Beschouwing over de terminologische benadering van het werk van Nederlandse schrijvers met een andere culturele achtergrond. Topolska bestudeerde 36 recensies die verschenen in Nederlandse week- en dagbladen en literatuurwetenschappelijke tijdschriften. Bij het lezen van die recensies besteedde ze vooral aandacht aan de terminologie en classificaties die de recensenten bij werk van de verschillende auteurs plaatsten. De recensies handelden over het werk van respectievelijk Kader Abdolah, Abdelkader Benali, Hafid Bouazza en Mustafa Stitou. Naast neutraal woordgebruik zoals dichter of schrijver hanteren recensenten natuurlijk ook etiketten die de schrijvers specifieker karakteriseren. Die etikettering laat zich uitdelen in twee groepen. Aan de ene kant heb je de bepalingen die zich op het tekstueel karakteristieke van het werk van de schrijvers toespitsen. 35 Dit soort terminologie komt voor in alle soorten recensies, niet enkel bij schrijvers met een dubbele culturele achtergrond. De tweede groep van termen is meteen ook de grootste. De terminologie die tot deze categorie behoort, refereert aan het etnisch-culturele kader. Ze [de recensenten] karakteriseren de schrijvers door expliciet te zinspelen op hun oorspronkelijke buitenlandse afkomst of specifieke culturele positie. 36 Hier horen natuurlijk ook de termen migrantenschrijver of allochtone schrijver bij, naast benamingen als biculturele schrijvers, medelandse schrijvers of Marokkaans - Nederlandse schrijvers. 37 Al deze begrippen komen uiteindelijk op hetzelfde neer: ze brengen de schrijvers onder in een aparte groep van de Nederlandse literatuur, en richten zich vooral op de culturele afkomst, dus de oorsprong van de schrijvers. 35 Urszula Topolska, Terminologische uitsluiting? Beschouwing over de terminologische benadering van het werk van Nederlandse schrijvers met een andere culturele achtergrond, in: Neerlandistiek de grenzen voorbij. Handelingen Vijftiende Colloquium Neerlandicum, Internationale Vereniging voor Neerlandistiek, Woubrugge, 2004, p Ibidem, p Ibidem. 28