Spill-over effecten mainportprojecten Onderzoeksprogramma Economische Effecten Infrastructuur

Transcriptie

1 Spill-over effecten mainportprojecten Onderzoeksprogramma Economische Effecten Infrastructuur abcdefgh

2 Spill-over effecten mainportprojecten Onderzoeksprogramma Economische Effecten Infrastructuur (cluster A, deelstudie A3) Auteurs Drs. P.H.M. Bleumink Drs. M. van Beveren

3

4 Colofon Op initiatief van het Ministerie van Verkeer en Waterstaat en het Ministerie van Economische Zaken is een grootschalig onderzoeksprogramma Economische Effecten Infrastructuur (OEEI) uitgevoerd. De resultaten van OEEI komen samen in een leidraad en een achttal deelrapporten. Een leidraad voor de evaluatie van infrastructuur projecten. OEEI biedt een leidraad voor de evaluatie van voorgenomen infrastructuurprojecten. Daarbij wordt een breed scala aan soorten effecten beschreven, inclusief methoden om deze te bepalen. Met de leidraad kunnen de effecten van infrastructuurprojecten meer gestructureerd en transparanter worden gepresenteerd ten behoeve van de besluitvorming. Deze leidraad, voluit getiteld evaluatie van infrastructuurprojecten: een leidraad voor kosten-baten analyse, vormt het hoofdrapport van OEEI en is voor een belangrijk deel gebaseerd op de resultaten van een achttal deelstudies. De leidraad bestaat uit deel 1, hoofdrapport en een deel 2, capita selecta waarin dieper wordt ingegaan op een aantal specifieke onderwerpen zoals de waardering van indirecte en externe effecten. De acht deelstudies bevatten informatie, deels aanvullend op de leidraad, die nuttig te gebruiken is bij de uitvoering van de kosten-baten analyse. Overzicht deelstudies binnen OEEI A1: Economische beoordeling van grote infrastructuurprojecten: inventariseert internationaal voorgeschreven evaluatiemethoden en trekt hieruit lessen voor de Nederlandse praktijk. A2-1: Internationale benchmarks voor prestatievergelijking van Infrastructuur: brengt prestatie indicatoren in beeld voor de infrastructuur in verschillende West-Europese regio s. A2-2: Markten voor infrastructuur: verschaft inzicht in de verbanden tussen institutionele factoren, als privatisering en decentralisatie, en de prestaties van infrastructuur. A3: Spill-over effecten van mainportprojecten: verschaft inzicht in de economische spill-over effecten van majeure investeringsprojecten in Europese zee- en luchthavens. A4: Een regionaal databestand voor de analyse van de economische effecten van infrastructuur: biedt een overzicht van een regionale (panel) dataset en een eerste toets op de beperkingen daarvan. B1: Welvaartsaspecten bij de evaluatie van grote infrastructuurprojecten: verschaft een basis voor de waardering van externe effecten en oplossingsrichtingen voor compensatiemaatregelen. B2: Verdelingsaspecten van grote infrastructuurprojecten: verschaft inzicht in de problematiek rond verdelingseffecten en doet aanbevelingen hoe hiermee om te gaan. C: Fundamenteel voorwaarts: doet praktische aanbevelingen voor het zorgvuldiger schatten van voorwaartse effecten en de ontwikkeling van een ruimtelijk algemeen evenwichtsmodel. Opdrachtgevers Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Directie Strategie en Coördinatie Adviesdienst Verkeer en Vervoer Ministerie van Economische Zaken, Directie Ruimtelijk Economisch Beleid Spill-over effecten van mainportprojecten

5 Contactpersonen namens de opdrachtgevers: Drs. P.W.L. Gerbrands (Ministerie van Verkeer & Waterstaat, directie Strategie & Coördinatie) Drs. A.L. t Hoen (Ministerie van Verkeer & Waterstaat, directie Strategie & Coördinatie) Drs. J. Prij (Ministerie van Verkeer & Waterstaat, Adviesdienst Verkeer & Vervoer) Drs. F.A. Rosenberg (Ministerie van Verkeer & Waterstaat, Adviesdienst Verkeer & Vervoer) Ing. A. Westerhuis (Ministerie van Economische Zaken, directie Ruimtelijk Economisch Beleid) OEEI-onderzoeksgroep: Drs. ing. P.M. Blok (KPMG Bureau voor Economische Argumentatie, voorzitter) Drs. M. van Beveren (Buck Consultants International) Ir. A.N. Bleijenberg (Centrum voor energiebesparing en schone technologie) Drs. P.H.M. Bleumink (Buck Consultants International) Drs. L. de Boer (KPMG Bureau voor Economische Argumentatie) Prof. dr. E.J. Bomhoff (NYFER) Drs. M.A. van den Bossche (NEI) Dr. F.R. Bruinsma (Vrije Universiteit Amsterdam) Drs. R. Buck (Buck Consultants International) Ir. J.M.W Dings (Centrum voor energiebesparing en schone technologie) Drs. C.J.J Eijgenraam (Centraal Planbureau) Prof. Dr. C. van Ewijk (Centraal Planbureau) Drs. L. van der Geest (NYFER) Drs. W. de Haart (IOO bv) Drs. A.R. Hoen (IOO bv) Drs. T. H. van Hoek (Centraal Planbureau) Drs. B.A. Leurs (Centrum voor energiebesparing en schone technologie) Drs. M.L.G. Lijesen (IOO bv) Dr. C. C. Koopmans (Centraal Planbureau) Dr. H.J. Meurs (MuConsult) Prof. dr. J. Oosterhaven (Rijksuniversiteit Groningen) Dr. A. H. Perrels (TNO Inro) Drs. J.P. Poort (NYFER) Prof. dr. P. Rietveld (Vrije Universiteit Amsterdam) Dr. J. Rouwendal (MuConsult) Dr. J. E. Sturm (Rijksuniversiteit Groningen) Drs. P. J. G. Tang (Centraal Planbureau) Drs. O. Teule (NEI) Dr. E. Verhoef (Vrije Universiteit Amsterdam) Dr. A.C.P. Verster (NEI) Dr. P. Zwaneveld (TNO Inro) Interdepartementaal overleg tussen de ministeries van Verkeer & Waterstaat, Economische Zaken, Volkshuisvesting Ruimtelijke Ordening en Milieu, Financiën, en Sociale Zaken en Werkgelegenheid heeft voor een brug met de beleids- en uitvoeringspraktijk gezorgd. De Interdepartementale Commissie Economische Structuurversterking (ICES) is nauw betrokken geweest bij het project. februari 2000 Spill-over effecten van mainportprojecten

6 Inhoudsopgave Samenvatting 7 1 Inleiding 29 2 Effecten Begrippenkader Projectbeoordeling 33 3 Case-selectie Uitgangspunten Luchthavenprojecten Zeehavenprojecten 45 4 Analyse Cases Opzet Economische projectbeoordeling 50 5 Luchthavens Strategische doelen/projectdefinitie Positionering en diepgang studie Effecten en relaties Methodiek Institutionele aspecten Conclusies 67 6 Zeehavens Projectdefinitie/strategische doelen Positionering en diepgang studie Effecten en relaties Methodiek Institutionele aspecten Conclusies 80 7 Conclusies/aanbevelingen Conclusie Aanbevelingen 83 Literatuurlijst 87 Bijlage 1 Luchthaventypologie ACI- Europe 89 Bijlage 2 Itemlist diepte interviews 91 Bijlage 3 Geïnterviewde deskundigen 97 Spill-over effecten van mainportprojecten

7

8 Samenvatting In 1998 is door de ministeries van Verkeer en Waterstaat en van Economische Zaken een interdepartementaal onderzoeksprogramma gestart naar de Economische Effecten van Infrastructuur (OEEI). Dit programma heeft ten doel om de bestaande kennis ten aanzien van economische effecten van grote infrastructuurprojecten te inventariseren, de samenwerking tussen instituten te bevorderen en te komen tot gezamenlijke uitgangspunten, definities en methodieken om grote infrastructuurprojecten (ex ante) te beoordelen. Het uiteindelijke doel van het project is om meer inzicht te krijgen hoe in het buitenland bij grote infrastructuurprojecten wordt omgegaan met de evaluatie van economische effecten. Het Ministerie van Verkeer en Waterstaat heeft Buck Consultants International gevraagd om in het kader van dit OEEI-project vanuit een ruimtelijk-economische invalshoek inzicht te verschaffen in de economische spill-over effecten van majeure investeringen in Europese zee- en luchthaveninfrastructuur, zowel van internationale mainports als van belangrijke nationale (lucht)havens. Het doel is om tot een vergelijking te komen van hoe deze effecten bij projectevaluaties in het buitenland tot uitdrukking zijn gebracht en op welke wijze ze een rol spelen in de besluitvorming rond grote infrastructuurprojecten. Een centrale vraag hierbij is: In welke mate leidt de wisselwerking tussen enerzijds de omvang en kwaliteit van het vervoersknooppunt en anderzijds het vestigingsmilieu tot (ruimtelijk) economische spill-over effecten (met name voorwaartse effecten). De samenvatting van het onderzoek naar de spill-over effecten van mainportprojecten bestaat uit de volgende elementen: A Begrippenkader B Typologie en selectie cases C Analyse luchthavens D Analyse zeehavens E Conclusies F Aanbevelingen Spill-over effecten van mainportprojecten 7

9 A Begrippenkader Aan de hand van een, in het kader van het OEEI project gedefinieerd begrippenkader zijn de typen effecten onderscheiden die in het onderzoek zijn geanalyseerd. In figuur 1 is weergegeven welke typen projecteffecten kunnen worden onderscheiden, en hoe ze zijn gedefinieerd. De donker gemarkeerde velden in dit schema geven aan op welke effecten dit onderzoek zich richt. Figuur 1 Typologie van projecteffecten Welvaartsbenadering Nederland Niet NL Bron: CPB/NEI Geprijsde effecten Niet geprijsde effecten (extern) Niet efficiënt Efficiënt Gebruikers Anderen Causale benadering Project Niet project Direct 2 (3b) 1 x 3a 6a 6b (6a) Indirect (voor- en achterwaarts) (4) 4 (5b) x 5a 5a x 6b (6b) 1 Eigenaar of exploitant. 2 Binnenlandse marktpartijen; gebruikers van een (lucht)haven, zoals bijvoorbeeld luchtvaartmaatschappijen, rederijen, overslagbedrijven en transportondernemingen. 3a Netto-immigratie van buitenlandse gebruikers (additionele toegevoegde waarde c.q. werkgelegenheid als gevolg van het project, bijvoorbeeld door immigratie van buitenlandse rederijen, carriers en logistieke dienstverleners). 3b Overige buitenlandse gebruikers (bijvoorbeeld: carriers, rederijen en vrachtafhandelingsbedrijven die geen directe bijdrage leveren aan de nationale economie). 4 Overige nationale marktpartijen (binnenlandse toeleveranciers en rond de (lucht)haven gevestigde gebonden en verbonden binnenlandse bedrijven). 5a Netto-immigratie overige bedrijven (additionele toegevoegde waarde c.q. werkgelegenheid als gevolg van het project, bijvoorbeeld door immigratie van buitenlandse gebonden en verbonden bedrijven, bijvoorbeeld Europese hoofdkantoren, Europese distributiecentra en Call Centers). 5b Overige buitenlandse bedrijven: bedrijven die door bestedingseffecten indirect profiteren van het project, maar niet bijdragen aan de nationale welvaart c.q. werkgelegenheid (bijvoorbeeld buitenlandse verzekeringsmaatschappijen). 6a Niet-marktpartijen gebruikers: consumenten die gebruik maken van de (lucht)haven. 6b Niet-marktpartijen overigen: bijvoorbeeld omwonenden van de (lucht)haven die hinder ondervinden van het project. Dit onderzoek richt zich met name op de vraag in welke mate de wisselwerking tussen enerzijds de omvang en kwaliteit van het vervoersknooppunt en anderzijds het vestigingsmilieu leidt tot (ruimtelijk) economische spill-over effecten, die als volgt kunnen worden gedefinieerd: Verandering die ten gevolge van het project optreedt in feitelijke productie- en/of consumptiemogelijkheden, waarvan de voordelen (toename regionale en nationale werkgelegenheid en toegevoegde waarde) en/of nadelen (verdringingseffecten) niet toevallen aan de eigenaar of exploitant, maar aan gebruikers van de (lucht)haven of aan derde partijen (vestigingsfactor voor (inter)nationale ondernemingen) ongeacht of die partijen daarvoor een compensatie betalen of ontvangen. Met een algemeen raamwerk van spill-over effecten is getracht aan te geven hoe de in figuur 1 gemarkeerde directe en indirecte effecten hierin kunnen worden gepositioneerd. Spill-over effecten van mainportprojecten 8

10 Samenvatting Figuur 2 Raamwerk Spill-over effecten Direct effect Kwantitatief en kwalitatief weer te geven voor- en nadelen van een project voor de eigenaar en/of exploitant en gebruikers, die rechtstreeks voortvloeien uit de aanleg, exploitatie, of opheffing ervan. Spill-over effecten Indirect achterwaarts De invloed (voor- en/of nadelen) van de aanleg of exploitatie van een project op directe of indirecte toeleveranciers. Deze effecten vloeien voort uit toeleveranties van derden. Indirect voorwaarts De invloed (positief en/of negatief) van de aanleg of exploitatie van een project op (nieuwe) economische activiteiten (zee- en luchtvaartgebruikers) die gebonden zijn aan - of sterk verbonden zijn met - een (lucht)haven. Bestedingseffect Inkomenseffecten door bestedingen van werknemers van luchthavengebonden -en verbonden bedrijvigheid. Spill-over effecten hebben dus betrekking op indirecte effecten. Dit onderzoek heeft zich met name toegespitst op de vraag in hoeverre bij projectstudies in het buitenland is gekeken naar voorwaartse effecten. Projectbeoordeling In dit onderzoek is getracht inzicht te verschaffen in hoeverre spill-over effecten in projectstudies in het buitenland zijn gemeten en in hoeverre deze studies verschillen van de in Nederland gehanteerde methodiek van economische projectbeoordeling. In het OEEI raamwerk van economische projectbeoordeling (zie figuur 2) kunnen deze effecten op twee manieren worden gemeten, volgens de methodieken van: Inventarisatie economische effecten (IEE), waarin met name wordt gekeken naar relaties tussen (knooppunt)infrastructuur en de uitstralingseffecten ervan op de verschillende economische sectoren in een economie. Kosten-Baten Analyse (KBA); een samengestelde opstelling van de geldwaarde van alle voor- en nadelen die alle partijen in de regio en/of in de nationale samenleving ondervinden van de uitvoering van een project. Aan de hand van thema s die in deze methodieken aan de orde komen is een aantal specifieke onderzoeksvragen opgesteld die door middel van desk research en diepte-interviews in een aantal geselecteerde buitenlandse lucht- en zeehavens zijn beantwoord. De volgende vier thema s en vragen zijn onderscheiden: 1 Definitie van projecten, het onderscheiden van spill-over effecten en de omvang van deze effecten. 2 Heeft er een internationale vergelijking (benchmark) plaatsgevonden bij het inschatten van de concurrentiepositie van het vervoersknooppunt. Spill-over effecten van mainportprojecten 9

11 3 Economische effecten: welke typen zijn er gemeten en met welke methodes? welke effecten en typen economische activiteiten zijn additioneel (extra voor de regio of het land)? is aandacht besteed aan verdringingseffecten? hoe is omgegaan met schaalniveaus? zijn er KBA s uitgevoerd en zijn effecten geprijsd? 4 Inzicht in institutioneel kader op projectniveau. B Typologie (lucht)havens en selectie cases Typologie In dit onderzoek gaat het om het analyseren van spill-over effecten bij majeure (mainport)projecten in twee typen van knooppuntinfrastructuur, te weten Europese luchthavens en zeehavens. De analyse is beperkt tot een aantal nader te selecteren cases van enkele grote Europese lucht- en zeehavens. Een selectie van cases heeft plaatsgevonden op basis van een op te stellen typologie van lucht- en zeehavens. In tabel 2 (op de volgende pagina) is schematisch weergegeven hoe een dergelijke typologie op basis van indicatieve kenmerken van lucht- en zeehavens is samengesteld. De rankschikking binnen deze typologie wordt bepaald door de kracht (grootte en kwaliteit) van een vervoersknooppunt, welke kan worden vastgesteld aan de hand van de samenstelling en aantrekkelijkheid van vier (bouwstenen) producten. Bij knooppuntinfrastructuur kan met betrekking tot lucht -en zeehavens onderscheid gemaakt worden in de volgende vier deelproducten (zie tabel 1) Tabel 1 Onderscheid in vier producten bij lucht- en zeehavens Bron: Buck Consultants International Luchthavenproducten Zeehavenproducten Vervoersproduct : Aantal bestemmingen en frequenties Aantal afvaarten en bestemmingen, waarmee die bestemmingen worden serviceniveau van rederijen, capaciteit aangevlogen e.d. vaarwater zeezijde e.d Terminalproduct : Capaciteit en kwaliteit van afhandeling Keuzemogelijkheden stuwadoor, van passagiers en vracht en faciliteiten productiviteit (snelheid), prijs voor reizigers, bezoekers en expediteurs. terminalhandeling, capaciteit overslagterminals e.d Ontsluitingsproduct : Landzijdige bereikbaarheid met Ontsluiting met Europees achterland thuismarkt via weg en spoor. (weg, spoor, kustvaart, binnenvaart en pijpleidingen e.d.) Omgevingsproduct : Nabijheid van bedrijfslocaties op en nabij Ligging van de haven in de luchthaven en de ligging van die (inter)nationaal perspectief, kracht van locaties ten opzichte van huidige of de regionale economie en geschiktheid toekomstige economische kerngebieden. vestigingsklimaat voor met name productie en distributieactiviteiten Spill-over effecten van mainportprojecten 10

12 Samenvatting Tabel 2 Typologie luchthavens en zeehavens op basis van indicatieve kenmerken Bron: Buck Consultants International Luchthavens Zeehavens Tweede ICA 1 )-hubs in Continentale luchthavens grote hubs met in grote Europese Secundaire General-cargo thuismarkten 2 ) ICA-functie 3 ) thuismarkten 4 ) mainports 5 ) Euroports 6 ) Bulkhavens 7 ) havens 8 ) Vervoersvolumes Passagiers (miljoen) > n.v.t.. n.v.t. n.v.t. n.v.t. Vracht (miljoen ton) > 1,5 1-1,5 0,5-1 > Bestemmingen/ frequenties lijndienst Continentaal Intercontinentaal Hubfunctie/transshipmentfunctie (+) +(+) ++ ++(+) 1) ICA= intercontinentaal verkeer 2) ICA-hubs in grote thuismarkten (Heathrow, Frankfurt, Charles de Gaulle). 3) Continentale hubs met ICA-functie (bijvoorbeeld Schiphol, Zürich, Brussel, Kopenhagen). 4) Tweede luchthaven in grote thuismarkten (bijvoorbeeld Gatwick, Orly). 5) Europese mainports met grote overslagvolumes (Rotterdam, Antwerpen, Marseille en Hamburg) 6) Secundaire Euroports (Amsterdam, Le Havre, Genua en Londen) 7) Bulkhavens: %bulkoverslag >75 (Bijvoorbeeld Wilhelmshafen en Duinkerken) 8) General Cargo havens: % general cargo volume >75 (bijvoorbeeld Bremen en Zeebrugge) Een centrale vraag in dit onderzoek is in welke mate de wisselwerking c.q. relatie tussen enerzijds de omvang en kwaliteit van het vervoersknooppunt (vervoers- en terminalproduct) en anderzijds het vestigingsmilieu (ontsluitings- en omgevingsproduct) leidt tot (ruimtelijk) economische spill-over effecten (m.n. voorwaartse effecten). In figuur 3 is deze relatie tussen de kwaliteit van de luchthaven(producten) en de omvang en samenstelling van de te verwachten economische effecten weergegeven. Figuur 3 Relatie totale (lucht)havenproduct en economische effecten (Lucht)haven Vervoersproduct Terminalproduct Type luchthaven Ontsluitingsproduct Omgevingsproduct Causale relatie Type economische effecten Economische betekenis Omvang Kwaliteit Schaal (locaal, regionaal, nationaal) Elk van de vier deelproducten is van invloed op de kwaliteit van het gehele (lucht)havenproduct. De kwaliteit van dit totale product bepaalt in welke mate een (lucht)haven in staat is om economische activiteiten te genereren. Hierbij is sprake van een causale relatie tussen enerzijds de groei van een luchthaven (vervoersvolumes) en de groei van directe en indirecte achterwaartse effecten. De relatie tussen de groei van de luchthaven en de voorwaartse effecten is echter gecompliceerder, omdat het ontstaan van voorwaartse effecten afhankelijk is van meerdere factoren in het vestigingsklimaat. Rond alle grote (lucht)havens is er sprake van een causale relatie tussen investeringen in de vier producten en gegenereerde voorwaartse effecten. De mate waarin deze effecten zijn gegenereerd is per luchthaven echter afhankelijk van de invulling van met name het ontsluitings- en het omgevingsproduct. Spill-over effecten van mainportprojecten 11

13 Majeure investeringsprojecten ter vergroting van de gebruikskwaliteit (bijv. uitbreiding van terminalcapaciteit of het aanleggen van nieuwe runways of havenbekkens) kunnen mogelijk leiden tot promotie van een (lucht)haven naar een hogere klasse of tot meer voorwaartse effecten. Voor een dergelijke promotie geldt dat voor de vier deelproducten van een (lucht)haven bepaalde drempelwaarden (moeten) worden overschreden. In figuur 4 is voor luchthavens indicatief weergegeven welke drempelwaarden per type luchthaven kunnen worden onderscheiden. Figuur 4 Relatie groei luchthaven en groei directe en indirecte effecten Bron: bewerking Kramer (1990) Groei activiteitenniveau 0 0 I Vliegveld 0,1 1 II Kleine Regionale Luchthaven 0,5 50 III Middelgrote Luchthaven Vervoersknooppunt IV Grote Luchthaven Productiefactor Economische Motor M A I N P O R T Assemblage en productie Opslag en distributie V Mega Luchthaven Buiten de Luchthaven Op de Luchthaven Miljoen passagiers 1000 ton vracht Tijd Figuur 4 geeft aan dat er een causale relatie bestaat tussen de groei van de vervoersvolumes op een luchthaven en de groei van de economische activiteiten op en rond een luchthaven (directe effecten en deels indirect achterwaartse ( backward ) effecten) en voor een deel buiten de luchthaven (backward effecten). Het betreft de onderste curve in figuur 4. De groei van de vervoervolumes (en de directe en backward effecten) worden grotendeels bepaald door de concurrentiepositie (marktaandelen continentaal en/of intercontinentaal) van de luchtvaartmaatschappijen die de luchthaven als thuishaven hebben gekozen. Substantiële veranderingen in die concurrentiepositie vormen de drempelwaarden. Extra indirecte effecten (m.n. voorwaartse effecten) kunnen mogelijk ontstaan als er een goede wisselwerking bestaat tussen het vervoersknooppunt en het vestigingsklimaat. Belangrijke drempelwaarden voor het wel of niet realiseren van extra indirecte effecten worden bepaald door de internationale concurrentiekracht van het vestigingsklimaat waarin naast internationale bereikbaarheid ook kwaliteit en kosten van arbeidskrachten en de nabijheid van dienstverleners een belangrijke rol spelen. Hoewel dit uit figuur 4 niet duidelijk is op te maken, worden voorwaartse effecten ook gerealiseerd door internationale kantoren en toerisme. Selectie cases Het doel is om uiteindelijk keuzes te maken van met Schiphol en Rotterdam vergelijkbare cases in Europa. Aan de hand van het framework is eerst een inventarisatie gemaakt van economische effectstudies van majeure infrastructuurprojecten in een aantal Europese luchthavens en zeehavens. Op basis van deze inventarisatie is voor de case-study een beperkt aantal majeure projecten (vier luchthavens en drie zeehavens) geselecteerd. In tabel 3 is deze selectie weergegeven. Spill-over effecten van mainportprojecten 12

14 Samenvatting Tabel 3 Case selectie luchthavens en zeehavens Bron: Buck Consultants International Cases Project Status Luchthavens London Heathrow 5th Terminal Plan Zürich 5th Expansion Project Plan Milaan Malpensa Aanleg luchthaven Opstart München Meting effecten enkele jaren na planrealisatie Gerealiseerd Zeehavens Hamburg Hafenweiterung Altenwerder Plan Antwerpen Expansie Containerhavens Uitvoering Zeebrugge Aanleg dedicated containerhaven In gebruik Luchthavens De keuze voor Heathrow is ingegeven door de beschikbaarheid van veel informatie als gevolg van de public inquiry en het feit dat geprobeerd is de effecten van Terminal 5 (binnen het totale luchthavensysteem) te analyseren. In de nabijheid en in een ruimere regio rond de luchthaven zijn aanzienlijke spill-over effecten aan te treffen. De keuze voor Malpensa is ingegeven door de nieuwsgierigheid in hoeverre vooraf (ex-ante) de effecten van deze nieuwe hub-luchthaven zijn ingeschat en in hoeverre de nieuwe luchthaven kan worden benut om het internationaal vestigingsklimaat van Lombardije te versterken. Het ontsluitingsproduct en het omgevingsproduct van deze luchthaven lijken hiertoe vooralsnog ontoereikend. De luchthaven in Zürich is interessant omdat elke substantiële uitbreiding (investering) moet worden onderbouwd (beargumenteerd) in het kader van regionale referenda. Nagegaan is in hoeverre economische argumenten daarbij een rol spelen. De luchthaven wil uitgroeien tot een belangrijke centraal-europese hub-luchthaven. In het verzorgingsgebied van de luchthaven is de concurrentie groot (München, Genève, Milaan en Basel/Mulhouse). Bovendien is door de hoge kostenstructuur (bedrijfslocaties, arbeidsmarkt en woon/leefmilieu) de concurrentiepositie relatief ongunstig om internationale kantoren en distributiecentra aan te trekken en te behouden. Tenslotte is de keuze voor München ingegeven door recent uitgevoerde economische effectstudies. Nagegaan is of het een nieuwe momentopname (systeembeschrijving) betreft of dat het om een ex-post evaluatie gaat van de economische ontwikkeling van de luchthaven (heeft de nieuwe luchthaven voldaan aan de verwachtingen sinds de opening eind jaren tachtig). Ook kan nagegaan worden of er in de afgelopen jaren sprake is geweest van groeiversnellingen in de economische effecten doordat mogelijk drempelwaarden zijn overschreden. Spill-over effecten van mainportprojecten 13

15 Zeehavens De meest in het oog springende voorbeelden van majeure investeringsprojecten die in de afgelopen jaren zijn voltooid, zijn die van enkele containerhavens. De haven van Zeebrugge lijkt een goede case om na te gaan of de verwachte effecten bij de start van een nieuwe uitgelegde containerhaven ook daadwerkelijk gerealiseerd zijn (mede met het oog op de concurrentie van verschillende havens in een ruimere regio). Aan de andere kant zijn er ook havens die investeren in vernieuwing van het havengebied vanwege ruimtegebrek. In Hamburg hebben de (voorgenomen) investeringsprojecten tot doel in onbruik geraakte gedeelten van de havens te herstructureren tot (container)haven. In enkele gevallen zijn havens door gebrek aan ruimte genoodzaakt om op nieuwe locaties te investeren in nieuwe haveninfrastructuur. Buiten de huidige haven van Antwerpen vindt, door middel van het aanleggen van getijdendokken die expansie plaats. Voor alle drie de zeehavens is nagegaan of er enig inzicht bestaat in de voorwaartse effecten die aan een zeehavenproject mogen worden toegerekend. C Analyse luchthavens Door middel van analyses is eerst inzicht verkregen in de spill-over effecten van de geselecteerde cases. Het betreft allereerst een desk research analyse van beschikbaar onderzoeksmateriaal van de betreffende luchthavens. Vervolgens is getracht door middel van diepte-interviews met enkele organisaties in de desbetreffende regio s, zoals (lucht) havenautoriteiten, regionale bestuurders en onderzoeksinstituten, meer inzicht te krijgen in de gehanteerde methodieken en het belang van economische effectstudies in de besluitvorming. Aan de hand van een uitvoerige itemlist (bijlage 2) is bij de gesprekken per case ingegaan op de volgende vijf thema s: 1 Projectdefinitie en strategische doelen 2 Positionering en diepgang effectstudie 3 Evaluatie van effecten en relaties 4 Methodieken 5 Institutionele factoren Spill-over effecten van mainportprojecten 14

16 Samenvatting ad 1 Projectdefinitie en strategische doelen Voor de algemene beeldvorming is het nuttig om eerst inzicht te verschaffen in de projectdefinities en de strategische doelen die aan deze projecten ten grondslag liggen. In tabel 4 is dit globaal weergegeven Tabel 4 Weergave projectdefinitie en strategische doelstellingen Luchthaven Project Projectdefinitie Strategische doelen Londen Heathrow Terminal 5 Aanleg van een vijfde Uitbreiding terminalcapaciteit Heathrow passagiersterminal Anticiperen op stijgende vervoersvraag Veiligstellen mega-hub functie Heathrow Nationaal belang Heathrow voor positie van UK in Intercontinentaal hub netwerk Banenmotor voor de regio München Airport 2000 Aanleg van een nieuwe Vervangen van oude luchthaven luchthaven ter vervanging Uitgroeien tot 2e luchthaven van Duitsland van oude luchthaven Uitgroeien tot belangrijke Euro-hub Groot strategisch belang voor Lufthansa (2e nationale hub) Inspelen op nieuwe catchment area: Centraal-Europa Concurrentie voordeel behalen t.o.v. luchthavens Milaan en Zürich Zürich 5th expansion project 5e Masterplan ter verbetering Faciliteren groei van export- en importstromen en ter uitbreiding van terminal Grootschalige modernisering luchthaven (terminal en ontsluiting) en ontsluitingsfaciliteiten Accommoderen hub Swissair Concurrentie voordeel behalen t.o.v. luchthavens München en Milaan Milaan Malpensa Malpensa 2000 Plaatsing van nieuw Ontlasting van capaciteitsdruk op luchthaven Milaan Linate luchthavencomplex op Accommoderen 2e hub Alitalia en eventuele mega-alliantie bestaande regionale luchthaven, Concurrentievoordeel behalen t.o.v. luchthavens München en ter (gedeeltelijke) vervanging van Zürich huidige luchthaven Milaan Linate Een primair doel dat voor alle projecten geldt, is de intentie van nationale carriers om, met het oog op de vorming c.q. uitbreiding van wereldwijde allianties van luchtvaartmaatschappijen, hun hub-activiteiten op desbetreffende luchthaven uit te breiden. Daarnaast binden de luchthavens van München, Zürich en Milaan met elkaar de strijd aan om een (nieuwe) centraal-europese hub functie te gaan vervullen voor de Midden-Europese vervoersmarkt (Noord-Italië, Zwitserland, Zuid-Duitsland en de voormalige Oostblok landen). Bij alle projecten gaat minder aandacht uit naar versterking van het vestigingsklimaat. Dit is geen expliciet doel. Spill-over effecten van mainportprojecten 15

17 ad 2 Positionering en diepgang effectstudie Een belangrijke vraag in dit onderzoek is wat de positie is van de economische projectbeoordeling binnen het project. Tabel 5 verschaft hierin inzicht Tabel 5 Weergave positie en diepgang economische projectbeoordeling Luchthaven Positionering binnen project Functie Diepgang van de studie.. Londen Heathrow Essentiële onderbouwing: Overtuiging locale Qua veldwerk (literatuuranalyse) zeer grondig Proof of evidence bestuurders Diepgaande (kwalitatieve) systeembeschrijving van indirecte van economische relaties, strategische relaties met toerisme en buitenlandse investeringen voor public inquiry, Enquête naar Heathrow als vestigingsplaatsfactor voor naar nut en noodzaak buitenlandse ondernemingen, niet gekwantificeerd in totale (+effecten) Terminal 5 voorwaartse effecten.. München Geen directe relatie met Heeft een informatieve Standaard systeembeschrijving van directe en indirect project: beschrijving van functie voor Beiers achterwaartse werkgelegenheidsrelaties van de luchthaven in een relaties met de bestuur en locale nader afgebakende luchthavenregio luchthavenregio bestuurders Enquête naar voorwaartse relatie tussen luchthaven en vestiging van buitenlandse ondernemingen, niet gekwantificeerd in totale voorwaartse effecten.. Zürich Indicatieve functie: Ter overtuiging van Zeer globale systeembeschrijving van directe en achterwaartse globale beschrijving van de de regionale bevolking relaties tussen luchthaven en Kanton Zürich relaties tussen het project en van de belangrijke de regionale economie economische betekenis.. Milaan Malpensa Onderdeel van de Onderbouwing en Zeer gedegen onderbouwing op basis van literatuuronderzoek besluitvorming rond de aanleg overtuiging van locale naar economische relaties van de nieuwe luchthaven en bestuurders van de Onderzoeksresultaten zijn minder diepgaand: systeembeschrijving de inrichting van het gebied regionale uitstraling van van relaties tussen project en directe, indirect achterwaartse de luchthaven en relaties en bestedingseffecten op regionaal niveau toekomstige ontwikkelingsmogelijkheden.. Voor de case München geldt dat het hier geen (ex-post) evaluatie van een project betreft, maar een systeembeschrijving van economische relaties van de luchthaven met de omliggende regio. In Zürich is voor het project een eenvoudige rekensom gemaakt om de huidige en toekomstige relatie van de luchthaven met de regionale economie te benadrukken. Deze analyse heeft hierdoor slechts een indicatieve functie. Voor Heathrow en in mindere mate voor Milaan Malpensa geldt dat de onderzochte effectstudies meespelen als regionaal economische argumentatie in de richting van lokale en regionale bestuurders. Over het algemeen wordt door beleidsmakers en onderzoeksinstituten bij luchthavenprojecten een eenduidige toolkit gebruikt ter inschatting van directe werkgelegenheidsrelaties c.q. toegevoegde waarde. Ten aanzien van het beschrijven van indirecte relaties vertonen de studies weinig diepgang omdat opdrachtgevers en bestuurders met name zijn geïnteresseerd in (direct meetbare) directe effecten. Indirect achterwaartse effecten worden vaak wel bepaald door multipliërs die gebaseerd zijn op input/output analyses. Voorwaartse effecten worden onderkend en belangrijk gevonden. Men vindt het vaak vanzelfsprekend dat de luchthaven een belangrijk onderdeel is van het internationaal vestigingsklimaat van de regio. Spill-over effecten van mainportprojecten 16

18 Samenvatting ad 3 Evaluatie van effecten en relaties Belangrijk is om vast te stellen of in projectbeoordelingen systeembeschrijvingen zijn gegeven voor de hele luchthaven of dat effecten van het investeringsproject an sich zijn gemeten Tabel 6 Meting effecten en relaties Luchthaven Invalshoek Typen effecten/relaties Kwantificering/meeteenheid Geografisch schaalniveau Londen Heathrow Systeembeschrijving Direct Op en buiten luchthaven (lokaal) Werkgelegenheid Indirect achterwaarts en toegevoegde Lokaal/regionaal waarde Bestedingseffect Nationaal Voorwaarts effect Kwalitatief Nationaal München Systeembeschrijving Direct Werkgelegenheid Indirect achterwaarts en toegevoegde Bestedingseffect waarde Regionaal (München en Flughafenumland ) Voorwaarts effect Kwalitatief Zürich Systeembeschrijving Direct Werkgelegenheid Indirect achterwaarts en toegevoegde Regionaal (Kanton Zürich) Bestedingseffect waarde Milaan Malpensa Systeembeschrijving Direct Werkgelegenheid Indirect achterwaarts en toegevoegde Bestedingseffect waarde Regionaal (Milaan + omliggende provincies) Voorwaarts effect Kwalitatief Met betrekking tot het type effectstudie zijn bij luchthavenstudies (voor zo ver bekend) alleen systeembeschrijvingen voorhanden. Alleen in de Heathrow-studie wordt onderscheid gemaakt in een situatie met en zonder vijfde terminal in In de systeembeschrijvingen van de buitenlandse cases wordt over het algemeen geen onderscheid gemaakt in additionele werkgelegenheid van een project bovenop de bestaande werkgelegenheid. Het gaat dus meestal om een inventarisatie of inschatting van de totale omvang van economische effecten en relaties, gemeten op een bepaald moment, ongeacht of deze effecten voortvloeien uit een mainportproject of niet. Uitvoerige projectstudies en KBA s ontbreken omdat (volgens sommige gesprekspartners) aan het hanteren van een KBA praktische bezwaren kleven (welke kosten of baten worden toegerekend aan een project). Voor een meer integrale KBA zijn veel data en aannames nodig, waardoor de uiteindelijke resultaten slechts indicaties geven. Daarnaast geeft een KBA weinig tot geen inzicht in de ruimtelijke verdeling van de effecten. Spill-over effecten van mainportprojecten 17

19 ad 4 Methodieken Na desk research is gebleken dat in de rapportage van economische effectstudies vaak weinig aandacht is besteed aan het beschrijven van de gehanteerde methodieken. Tijdens de diepte-interviews is geprobeerd hierin meer inzicht te verkrijgen (zie tabel 7) Tabel 7 Methodiek en typering effecten Luchthaven Methodiek Typen effecten/relaties.. Londen Heathrow Input-Output modellen Directe/indirecte additionele toegevoegde waarde Terminal 5 aan BNP in enkele economische sectoren Directe/indirecte additionele werkgelegenheid + bestedingseffecten bij aanleg T5 Enquête onderzoek Strategisch effect: aantrekkingskracht Heathrow op buitenlandse investeringen.. München Input-Output modellen Directe/indirecte bijdrage van het luchthavencomplex aan de luchthavenregio en de regio München in toegevoegde waarde naar economische sector en werkgelegenheid Inschatting van werkgelegenheidsmultiplier op basis van de resultaten van de input-output analyse Enquête onderzoek Strategisch betekenis Standortfaktor luchthaven München op vestiging van bedrijvigheid.. Zürich Statistische analyse Inschatting directe/indirecte additionele werkgelegenheid en toegevoegde waarde (en bestedingseffecten) van het project voor het Kanton Zürich op basis van een veronderstelde multipliër (vuistregel).. Milaan Malpensa Input-Output modellen Directe/indirecte werkgelegenheid en toegevoegde waarde en bestedingseffecten met regionale distributie hiervan in gemeentes rond de luchthaven (onder andere Milaan) Berekening werkgelegenheidsmultiplier op basis van de resultaten van de input-output analyse.. Wat betreft de luchthavenstudies zijn de verschillen tussen de studies qua methodiek beperkt. In weinig studies is uitvoerig ingaan op het berekenen en inschatten van de additioneel te verwachten werkgelegenheidseffecten. Over het algemeen zijn directe werkgelegenheidseffecten en toegevoegde waarde berekend op basis van een inventarisatie op en rondom het platform aanwezige bedrijven. Vervolgens zijn meestal door middel van input-output relaties de directe achterwaartse werkgelegenheid en toegevoegde waarde berekend. Het blijft onduidelijk of in die multipliërs zowel achterwaartse als voorwaartse effecten zijn meegenomen. Aan de hand van de cijfers voor directe effecten is vervolgens een multipliër berekend, die vaak wordt gehanteerd als middel om het belang van de luchthaven voor andere economische activiteiten te demonstreren (Milaan, München). In enkele daarnaast ook nog door middel van enquêteonderzoek bekeken welke bedrijven gebruik maken van de luchthaven (indirect voorwaartse relaties). Wat in die onderzoeken echter ontbreekt is dat niet is nagegaan wat de mate van binding van die bedrijven is aan de luchthaven, zodat ook niet kan worden vastgesteld of (onderdelen van) die bedrijven als voorwaarts effect aan de luchthaven toegerekend mogen worden. Spill-over effecten van mainportprojecten 18

20 Samenvatting ad 5 Institutionele aspecten Door middel van diepte interviews met enkele organisaties in de bezochte (lucht)havenregio s is een beeld verkregen van de betrokken partijen bij de inventarisatie van de economische effecten van het project en de functie die de IEE heeft in het besluitvormingsproces (zie tabel 8) Tabel 8 Institutionele factoren Luchthaven Betrokken partijen Functie IEE in besluitvorming.. Londen Heathrow Locale en regionale overheden Onderbouwing van economische impact is essentieel voor de besluitvorming.. München Flughafen München Verkrijgen van inzicht in de kwantitatieve regionale en economische betekenis Bayerischen Staatsministeriums für van de luchthaven om op basis daarvan de functie van de luchthaven beter Wirtschaft, Verkehr und Technologie te kunnen beoordelen.. Zürich Flughafen Zürich (Kanton Zürich) Onderdeel van informatievoorziening over plannen voor uitbreiding van de luchthaven.. Milaan Malpensa Kamers van Koophandel Milaan Input voor de besluitvorming over de nieuwe luchthaven en met name en Varese voor de planologische invulling (bestemmingsplan) Industriekringen Provincie Varese Regio Lombardije Luchthaven Milaan.. Uit de diepte interviews is gebleken dat bij luchthavens in het buitenland het belang van een IEE voor de besluitvorming beperkter is dan in Nederland. Zolang die vraag er niet is vanuit de maatschappij worden dergelijke studies ook niet ontwikkeld. In Zwitserland vindt de regio het belangrijker dat de milieugevolgen goed worden opgelost dan dat het belang van de luchthaven moet worden verantwoord. De luchthaven is een publiek bedrijf dat zelf moet bepalen of een investering zinvol is, maar mag daarbij de omgeving zo min mogelijk belasten. In Italië is de druk vanuit de regio en met name van de gemeenten groter. Hierbij gaat het niet om het feit óf de luchthaven er wel moet komen, maar of de luchthaven wel op díe locatie moet komen en welke luchthavengerelateerde activiteiten daarbij gevestigd mogen worden (bijvoorbeeld een Cargo Centrum). Tijdens de gesprekken is veel interesse getoond in de wijze van meting van economische effecten in Nederland. Spill-over effecten van mainportprojecten 19

21 D Analyse zeehavens Door middel van diepte-interviews met enkele organisaties in de geselecteerde zeehavenregio s, onder andere met havenautoriteiten, regionale bestuurders en onderzoeksinstituten, is getracht het inzicht in de economische beoordeling van zeehavenprojecten te vergroten. Hierbij zijn dezelfde vijf thema s aan de orde gesteld als bij de luchthaven. ad 1 Projectdefinitie en strategische doelen Tabel 9 geeft inzicht in de projectdefinities en de strategische doelen die aan deze projecten ten grondslag liggen. Alle projecten hebben primair ten doel om, op basis van vervoervraagprognoses van het containervervoer, de capaciteit van de haven uit te breiden zodat op de voorspelde sterke toename in de vraag naar containervervoer kan worden bediend. Een belangrijk secundair doel dat met name voor Hamburg en Antwerpen van toepassing is, ligt op het terrein van functionele verbreding van logistieke zeevracht gerelateerde activiteiten. Dit houdt in dat deze havens de toegevoegde waarde in de havenregio van relatief arbeidsextensieve op- en overslag en distributie van zeevracht willen vergroten, onder andere via het concept logistics service port, waarbij men inspeelt op het aantrekken van nieuwe logistieke activiteiten in de breedste zin van het woord. Met name in Antwerpen wil men inspelen op de toenemende vraag naar dedicated containerterminals waardoor rederijen niet langer afhankelijk van overslagcapaciteit en flexibiliteit van openbare overslagterminals Tabel 9 Weergave projectdefinitie/strategische doelen Zeehaven Project Projectdefinitie Strategische doelen.. Hamburg Hafen Entwicklungsplan Uitdiepen vaarwegen, herinrichting Herstructurering havengebied en versterking regionaal havengebied en aanleg nieuwe economische uitstraling in de havenregio containerterminal Inspelen op toenemende vervoersvraag en grotere schepen Ontwikkelen van haven als multimodale logistics service port, om nieuwe (typen) logistieke activiteiten aan te trekken Concurrentiepositie in Hamburg- Le Havre range benutten voor marktgebied Oost-Europa Vergroten van marktpositie containervervoer.. Antwerpen Containerdok Aanleg van nieuwe Expansie havengebied Linkeroever Schelde containerterminals Expansie havengebied Inspelen op toenemende vervoersvraag en grotere schepen Vergroten van marktpositie containervervoer Concurrentiepositie benutten in Hamburg- Le Havre range.. Zeebrugge Containerdok Aanleg van haveninfrastructuur t.b.v. Nieuwe infrastructuur om goede ligging van Zeebrugge buitenhaven containertransshipment en RoRo t.o.v. Europese vaarroutes te benutten Ontwikkelen dedicated haven voor RoRo verkeer en containerverkeer.. Spill-over effecten van mainportprojecten 20

22 Samenvatting ad 2 Positionering en diepgang effectstudie Een belangrijke vraag in dit onderzoek is wat de positie van de economische projectbeoordeling is binnen het project. In tabel 10 is dit globaal weergegeven Tabel 10 Positionering en diepgang economische projectbeoordelingen Zeehaven Positionering binnen project Diepgang van de studie.. Hamburg Financieel-economische evaluatie (KBA) van publiek investeringsproject Gebruik van geëigende methodiek van nationale KBA-exercitie is niet verplicht bij publieke investeringsprojecten en regionale economische KBA met een beperkt aantal elementen.. Antwerpen Economische argumentatie met financieel-economische evaluatie (KBA) Economische argumentatie met vier deelanalyses: Economische argumentatie met vier deelanalyses: Marktanalyse (kwalitatieve benchmark) Verplichte economische projectevaluatie voor Sociaal-Economische Raad KBA van Vlaanderen (SERV) wanneer publiek investeringsbedrag groter is dan IEE m.b.t. werkgelegenheid en toegevoegde BEF 300 miljoen (16 miljoen). waarde (I/O tabellen) Mobiliteitseffecten.. Zeebrugge Idem Antwerpen Beperkte (kwalitatieve) benchmark KBA.. In tegenstelling tot de luchthavenstudies valt op dat de economische beoordeling van zeehavenprojecten vooral plaatsvindt aan de hand van KBA s, en nauwelijks aan de hand van projecteffecten in de vorm van een IEE. Door ervaringen van havenbedrijven met verschillende uitbreidingsplannen is er in de loop der jaren meer informatie beschikbaar om kosten en baten van projecten te kunnen beoordelen. Tussen de drie cases bestaan er echter enkele verschillen in de manier waarop een KBA is opgehangen binnen de economische projectbeoordeling: Hoewel in Duitsland er geen wettelijke verplichting is voor het gebruik van een KBA is deze methodiek in Hamburg gebruikt voor de financieeleconomische onderbouwing van het project. In Antwerpen is de laatste jaren veel geïnvesteerd in nieuwe (container)haven-infrastructuur. De overheidsbijdrage aan dergelijke projecten is substantieel geweest. Hierbij is een economische projectevaluatie door middel van een KBA vanuit de Vlaamse overheid verplicht. Dergelijke KBA s zitten in een raamwerk van economische projectevaluatie die moet worden beoordeeld door de Vlaamse havencommissie, alvorens die toestemt in de (mede)financiering van het project. Spill-over effecten van mainportprojecten 21

23 ad 3 Evaluatie van effecten en relaties Er is een globaal onderscheid (zie tabel 11) te maken in de manier waarop projecteffecten c.q. relaties in een economische projectbeoordeling zijn geïnventariseerd en berekend Tabel 11 Typen economische effectstudies in de bestudeerde zeehavens Zeehaven Invalshoek Typen effecten/relaties Kwantificering/meeteenheid Geografische context.. Hamburg Systeembeschrijving Direct Werkgelegenheid en toegevoegde waarde In en buiten de haven Indirect achterwaarts Projectevaluatie Kosten In DM + opbrengstenratio Regionale en Nationale KBA Baten.. Antwerpen Marktanalyse Vervoersaantallen Metrische tonnen/teu Nationaal/havenspecifiek Inventarisatie Economische Direct Werkgelegenheid en toegevoegde waarde effecten (IEE) Indirect achterwaarts Projectevaluatie (KBA) Kosten In BEF + opbrengstenratio Nationaal en internationaal Baten.. Zeebrugge Marktanalyse Vervoersaantallen Metrische tonnen/teu. Nationaal/havenspecifiek Systeembeschrijving Direct Werkgelegenheid en toegevoegde waarde Indirect achterwaarts Projectevaluatie (KBA) Kosten In BEF + opbrengstenratio Nationaal en internationaal Baten.. Ten aanzien van de bestudeerde studies is meestal niet duidelijk vast te stellen of het bij de beschrijving van economische effecten daadwerkelijk gaat om additionele werkgelegenheid (bovenop de bestaande werkgelegenheid, als gevolg van een project) of om een inschatting van de totale omvang van economische effecten en relaties, gemeten op een bepaald moment, ongeacht of deze effecten voortvloeien uit een mainportproject of niet. Hoewel in vrijwel alle economische effectstudies uitgegaan van de directe havengerelateerde en indirect achterwaartse activiteiten in de havenregio, is niet expliciet ingegaan op voorwaartse relaties omdat deze volgens onderzoekers zeer moeilijk te kwantificeren zijn. Het vermoeden bestaat dat in de berekening van de achterwaartse effecten (door input/output technieken) ook voorwaartse effecten verscholen zijn. Er bestaat in België en Duitsland (grote) belangstelling om meer inzicht te krijgen in voorwaartse effecten. Dat de haven belangrijk is als locatiefactor voor productie -en distributie activiteiten is duidelijk. Kadegebonden activiteiten worden wel meegenomen in de effectmetingen. De doorwerking van het belang van de haven in de ontwikkeling van havengerelateerde bedrijvigheid in de nabijheid van de haven en/of in achterlandregio s is niet expliciet onderzocht. Spill-over effecten van mainportprojecten 22

24 Samenvatting ad 4 Methodieken Aan de hand van desk research is gebleken dat in de rapportage van economische effectstudies vaak weinig aandacht is besteed aan het beschrijven van de gehanteerde methodieken. Tijdens de diepte-interviews is getracht dit wel te achterhalen Tabel 12 Methodieken economische projectbeoordeling zeehavens Havenregio Methodieken (Project)effecten.. Hamburg IEE Systeembeschrijving (niet-projecteffecten) van directe/indirecte Statistische inventarisatie werkgelegenheid + toegevoegde waarde van havenactiviteiten in regio Hamburg KBA Geprijsde kosten en baten.. Antwerpen IEE Systeembeschrijving Input-Output analyse Directe/indirecte werkgelegenheid + toegevoegde waarde van Antwerpse Enquête onderzoek + statistische inventarisatie havenactiviteiten aan economie van Vlaanderen KBA Geprijsde kosten en baten (nationaal perspectief). Zeebrugge Idem Antwerpen Idem Antwerpen.. Ten aanzien van het type effect zijn bij zeehavenstudies (voor zo ver achterhaald) alleen enkele systeembeschrijvingen van de totale havengerelateerde economische effecten en KBA s van projecten voorhanden. De wijze waarop, en de diepgang waarmee, de economische beoordeling geoperationaliseerd is, hangt af van de (investerings)grootte van het project. In België is het een vrije keuze voor de onderzoekers, welke elementen een KBA kan bevatten. Wel is zichtbaar dat door een toenemende (politieke) behoefte er in de komende jaren meer aandacht wordt besteed aan verdringingseffecten en welvaartverdelingseffecten. Om de regionale en locale impact van een project te kunnen meten, wordt in België tevens gebruik gemaakt van een IEE van projecten, waarin het effect op de locale en regionale werkgelegenheid en toegevoegde waarde door middel van regionale I/O tabellen wordt ingeschat. Spill-over effecten van mainportprojecten 23