BBA BBA CENTRUM HILVERSUM BOUWHISTORISCHE INVENTARISATIE BUREAU BOUWHISTORIE ARCHITECTUURGESCHIEDENIS VOOR V.O.F.

Transcriptie

1 BUREAU VOOR BOUWHSTORE EN ARCHTECTUURGESCHEDENS V.O.F. BOUWHSTORSCHE NVENTARSATE CENTRUM HLVERSUM

2

3 CENTRUM HLVERSUM BOUWHSTORSCHE NVENTARSATE BUREAU VOOR BOUWHSTORE EN ARCHTECTUURGESCHEDENS V.O.F.

4 NHOUD VOORWOORD 6 ONDERZOEK CENTRUMONTWKKELNG 8 Afbakening en methode 8 ONTWKKELNG VOOR Het natuurlijke landschap 16 Het agrarische Hilversum 17 Het St.-Janskerkhof en de doodwegen 18 De Erfgooiers 19 Tussen 1500 en 1850: spinnen en weven 20 De structuur van de binnenstad 20 Een woontoren aan de Kerkbrink? 22 De Groest 22 Ontwikkeling na 1850 in het kort 23 De infrastructuur 24 STEDENBOUWKUNDGE ONTWKKELNG 27 Kleinschalige dorpsbebouwing 27 Tapijtindustrie 30 Villaparken 31 nterbellum 33 Kernplan en wederopbouw 34 Expansie en contemporain 38 Besluit 40 BLOKANALYSE 43 Blok N01a (deel blok G30) 45 Blok N01b (deel blok G30) 47 Blok N01c (deel blok G30) 49 Blok N01d (deel blok G30) 51 Blok N02 (blok G32) 53 Blok N03 (blok G31) 55 Blok N04 (blok G42) 57 Blok N05 (blok G41) 59 Blok N06 (blok G40) 61 Blok N07 (blok G39) 63 Blok N08 (blok G34) 65 Blok N09 (blok G33) 67 Blok N10 (blok G28) 69 Blok N11 (blok G29) 71 Blok N12 (blok G26) 73 Blok N13 (blok G27) 75 Blok N14 (blok G35) 77 Blok N15 (blok G36) 79 Blok N16 (blok G38) 81 Blok N17 (blok G37) 83 Blok N18 (blok G20) 85 Blok N19 (blok G24) 87 4

5 Blok N20 (blok G25) 89 Blok N21 (blok G02) 91 Blok N22 (globaal blok G01) 93 Blok N23 (globaal blok G04) 95 Blok N24 (blok G03) 97 Blok N25 (globaal blok G05-G06, G10) 99 Blok N26 (blok G07) 101 Blok N27 (blok G08) 103 Blok N28 (blok G09) 105 Blok N29 (blok G11) 107 Blok N30 (blok G12) 109 Blok N31 (blok G13) 111 Blok N32 (blok G14) 113 Blok N33 (blok G17) 115 Blok N37a (deel blok G19) 117 Blok N37b (deel blok G19) 119 Blok N37c (deel blok G19) 121 Blok N37d (deel blok G19) 123 SAMENVATTNG 164 BRONNEN EN LTERATUUR 165 COLOFON 167 BEREDENEERDE LJST VAN OBJECTEN 124 SAMENVATTEND KAARTBEELD 139 STEDEBOUWKUNDGE KARAKTERSTEKEN 158 5

6 VOORWOORD Het centrum van Hilversum heeft in de loop der tijd een lange en ingrijpende transformatie van agrarisch dorp tot mediastad met regiofunctie doorgemaakt. Die transformatie weerspiegelt zich in het gebouwde erfgoed waarvan uit de verschillende perioden interessante bebouwing resteert, maar onvermijdelijk in de loop der tijd ook het nodige is verdwenen. n het kader van de voorbereiding van een Structuurvisie Hilversum 2030 besloot de Hilversumse gemeenteraad op 9 mei 2013 om deze nieuwe structuurvisie zo mogelijk te voorzien van een eigenstandige visie op het centrum. Uit dit besluit volgde de opdracht om zo snel mogelijk een inventarisatie van potentiële gemeentelijke monumenten, beeldbepalende panden, ensembles, cultuurhistorische aandachtsgebieden etc. uit te voeren. Het centrum moet daarbij voorop lopen om ter evaluatie van het aanwijzingstraject architectuur de vergeten monumenten of de monumenten die passen in het voortschrijdend inzicht te inventariseren en analyseren. Dit dient volgens de motie vergezeld te gaan van een verdieping van de ontwikkelingsgeschiedenis en een verruiming van het beeld van de historische gelaagdheid van het centrum van Hilversum. Daartoe heeft de gemeente Hilversum het Bureau van Bouwhistorie en Architectuurgeschiedenis () opdracht gegeven tot een nventarisatie monumentale en beeldbepalende panden in het Centrum Hilversum. 1 n de projectopdracht van de gemeente wordt de doelstelling als volgt beschreven: 1. inventarisatie en analyse van de cultuurhistorische waarden in het centrum, waarbij specifiek aandacht wordt besteed aan identiteit, karakter en beleving. 1 Volgens de offerte van 27 november 2013, goedgekeurd 13 december voorstellen tot behoud en bescherming cultuurhistorisch waardevolle objecten en ensembles. 3. input voor de structuurvisie Centrum. 4. een beoordelingskader voor transformaties in het centrum. 5. een overzicht van de mogelijkheden om te sturen op behoud en transformatie. Dit onderzoek omvat de voorbereidingsfase waarbij van de bovengenoemde de punten 1 tot en met 3 aan de orde komen. Het uitvoeringsplan van om hiertoe te komen bestond uit twee fasen. De eerste fase omvatte een bureauonderzoek, waarbij het benodigde kaartmateriaal is bestudeerd, geanalyseerd en met literatuur in verband gebracht. Hierbij werd de historische gelaagdheid in kaart gebracht en kwamen tot nog toe verborgen dan wel vergeten cultuurhistorische waarden aan het licht. n een verkennend veldwerk met de historisch geograaf Adriaan Haartsen werd een eerste relatie gelegd met de huidige gebouwde omgeving. Tevens heeft overleg plaatsgevonden met de gemeentelijke begeleidingsgroep. De tweede fase van het onderzoek omvatte het nadere veldonderzoek, resulterend in de inventarisatie, analyse en karakterisering van de cultuurhistorische waarden. Op kaarten zijn de karakteristieken aangeduid en is een overzicht gegeven van de cultuurhistorisch belangrijke objecten en elementen, die gegroepeerd zijn naar hun historische gelaagdheid. De voorlopige resultaten van deze fase zijn nader besproken met de gemeentelijke begeleidingsgroep. Beide fasen samen hebben geresulteerd in het voorliggende rapport met daarin: - een historisch overzicht op hoofdlijnen van de ontwikkeling van het centrum, - een aanduiding per bouwblok van de historische gelaagdheid van het centrum met de bijbehorende cultuurhistorische waarden, 6

7 - een ijking van de daarin liggende aangewezen monumenten, - een overzicht van nieuwe cultuurhistorische waarden, waarbij de gebouwen domineren, maar ook andere elementen, zoals kavelvormen ter sprake komen. De rapportage wordt opgesteld in overeenstemming met de Richtlijnen Bouwhistorisch Onderzoek, Lezen en analyseren van cultuurhistorisch erfgoed (Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, Vereniging Nederlandse Gemeenten, Atelier Rijksbouwmeester en Rijksgebouwendienst, 2009). De verslaglegging in dit rapport berust op uitgebreid bezoek aan het centrum (24, 28 en 31 januari 2014) en de daaruit volgende analyse. Het onderzoek ter plaatse bestond uit waarnemingen van de in het zicht zijnde en toegankelijke onderdelen. Het veldwerk werd uitgevoerd door dr. ing. Ronald Stenvert die eveneens verantwoordelijk is voor de verslaglegging. n het rapport is een historisch geografische inleiding opgenomen van de historisch geograaf drs. Adriaan Haartsen (Ontwikkeling vóór 1850). Dank bij de totstandkoming gaat uit naar de begeleidingsgroep, bestaande uit de heer ir. Harriën van Dijk, mevrouw drs. Annette Koenders, de heer ing. Erik van Schaijk en de heer ir. Alfons Simon van de gemeente Hilversum. Ronald Stenvert Utrecht, maart

8 ONDERZOEK CENTRUMONTWKKELNG Het centrum van Hilversum is van een fascinerende complexheid. Ontstaan als fors esdorp heeft het zich ontwikkeld tot mediastad. 2 Of in de woorden van Steegh: n Hilversum leidden achtereenvolgens Haufendorf -verdichting, kerkdorpontwikkeling, textielindustrie, villabouw, tuindorpaanleg en daar bovenop nog eens de vestiging van ons nationale omroepbolwerk tot een uiterst komplex gestructureerde stad, waarin bij goed zoeken uit elke fase nog wel ruimtelijke relicten te vinden zijn. 3 Die ontwikkeling heeft zich in de laatste twee eeuwen afgespeeld; in het begin bescheiden en daarna met een steeds grotere snelheid en intensiteit. Waar Hilversum zich door uitbreidingen steeds verder buiten het centrum ontwikkelde, hadden die ontwikkelingen een sterke weerslag op het centrum en het daar gelegen winkelbestand. Afbakening en methode Het onderzoek beperkt zich tot het centrum van Hilversum. n de projectopdracht is dit gebied gedefinieerd als de om het centrum heen lopende Ring met de direct daaraan grenzende gebieden. Voor dit onderzoek werd dit gebied nader bepaald als liggend tussen (met de wijzers van de klok mee): Melkpad, Langgewenst, Schoolstraat, Spoorlijn, Achterom, St.- Vitusstraat, Langestraat, Ruitersweg, Elleboogstraat, Valkenhoflaan en P.C. Hooftweg. De gekozen omgrenzing is wat ruimer dan de Ring in strikte zin zelf. Na een eerste bespreking is dit gebied aangevuld met het deel tussen de Langestraat en de Koningstraat oostelijk van de Neuweg. Door deze ruimere omgrenzing werd het mogelijk in de inventarisatie beide straatwanden van de Ring mee te nemen. 4 2 Kos, A., Historische Atlas van Hilversum: Van esdorp tot mediastad, Amsterdam Steegh, A., Monumenten Atlas van Nederland: 1100 Historische Nederzettingen in kaart, Zutphen Alleen voor het Melkpad is de bebouwing noordelijk van de straat niet meegenomen. Het onderzoek betreft een inventarisatie van de cultuurhistorische waarden van het omschreven gebied. Bij deze inventarisatie wordt anders dan bij klassieke inventarisaties niet overwegend uitgegaan van de voorgevel van het gebouw, maar tevens van de structuur van gebouw en erf. Dit leidde tot meer aandacht voor de ontwikkeling van de percelen en panden in het centrumgebied. Bij de uitwerking zal het gehele gebied voor een betere hanteerbaarheid worden onderverdeeld in een aantal bouwblokken. Per bouwblok zijn de in dit gebied staande gemeentelijke, provinciale en rijksmonumenten aangegeven, zoals vermeld op de website van de gemeente Hilversum 5 Het onderzochte gebied beslaat het grootste gedeelte van het gebied dat als sectie G, blad 1: Het Dorp op de eerste kadastrale kaart uit 1832 is afgebeeld. Deze kaart, die het dorp in zijn toenmalige omvang weergeeft, vormt het uitgangspunt van deze inventarisatie. Op basis hiervan wordt een analyse gemaakt van de historische ontwikkeling. Voor de analyse van de ontstaansgeschiedenis en de wegen- en kavelstructuur is de hulp ingeschakeld van historisch geograaf drs. Adriaan Haartsen van bureau Lantschap uit Haaften, wiens bijdrage verderop in dit rapport is opgenomen. De kadastrale kaart van 1832 is vergeleken met de kadastrale kaart van de situatie van eind De oude kadasterkaart, getekend op schaal 1:1250 is daartoe gevectoriseerd en verschaald tot schaal 1:1000. De recente kadasterkaart werd samengesteld op basis van segmenten schaal 1:500 en als geheel ook verschaald tot schaal 1:1000. Daarna is de oude kadastrale kaart gekalibreerd op de huidige kaart. 6 Dit geeft twee precies op elkaar passende kaarten, waaruit al in eerste oogopslag blijkt dat het stratenpa- 5 Gecontroleerd en gecorrigeerd in overleg met de begeleidingsgroep. 6 Waarbij de oude kaart 358 werd gedraaid. De analoge oude kadastrale kaart werd geleverd door en blijkt, net als alle andere kaarten van Noord-Holland, in de praktijk niet op schaal 1:1250, maar schaal 1:2000 gedigitaliseerd te zijn. Het overtekenen (vectorisatie) geeft altijd een beperkte foutenmarge; dat is in grote lijnen gecorrigeerd door callibratie op de kaart van

9 troon in hoofdlijnen nog opmerkelijk goed overeenkomt. Voor de verkaveling en het gebouwde erfgoed geldt dit echter nog slechts in zeer geringe mate. Over het waarom hiervan wordt verderop ingegaan. Op de wijze van de oorspronkelijke methode van de landmeters bij het opstellen van de eerste kadastrale kaart is de kaart van 1832 gevectoriseerd waarbij op de percelen (grijs) de panden (rood) zijn getekend. 7 Om tot bruikbare kleinere eenheden te kunnen komen, is een indeling gemaakt in bouwblokken. Een bouwblok in deze zin is een samenhangend terrein omsloten door straten (of water, maar dat is in Hilversum niet het geval) inclusief ingesloten stegen. n de praktijk van het tekenen blijkt de indeling van de kadastrale nummering goed als handvat te gebruiken. De resulterende bouwblokken hebben vervolgens een nummer gekregen; G01, G02, G02 etc. Op deze wijze konden de 1261 kadastrale nummers van sectie G in 44 blokken verdeeld worden. De straten zijn zandkleurig aangegeven en de tekening is op grond van de omgrenzende secties aangevuld tot een rechthoekige tekening. Vervolgens kregen op basis van de Oorspronkelijke Aanwijzende Tafel (OAT) alle bijzondere functies, anders dan woonhuis of schuur (rood), een aparte kleur: tinten blauw voor kerkelijk en openbaar, oranje voor textiel- en tapijtnijverheid en goudkleurig voor andere nijverheid. Als laatste slag is de huisnummerkaart van Hilversum uit 1850 meegenomen (met in geel een indeling in de wijken A t/m G) en een nummering van de huizen van 1 t/m 507. n roze zijn daarbij de huizen aangegeven die tussen 1824 en 1850 zijn gebouwd. Op vergelijkbare wijze zijn ook de toevoegingen uit 1872 in poederblauw aangegeven. Deze tekening geeft de situatie weer aan de vooravond van de grote ontwikkelingen van het dorp, beginnend met de komst van de spoorlijn. Ten slotte is in blauw de huidige grens van het centrum, en daarmee van dit onderzoek, aangegeven (afb. 1). 7 Voor de methode zie: Stenvert, Ronald, Enkhuizen: Morphologie einer schrumpfenden vormodernen Stadt, in: Hausbau in Holland: Baugeschichte und Stadtentwicklung, Marburg 2010, p Voor de huidige situatie is een kaart gemaakt op basis van de kadastrale gegevens die de situatie van eind 2013 weergeeft. Deze kaart is eveneens getekend op schaal 1:1000 en in eerste instantie op een vergelijkbare wijze opgedeeld in percelen (grijs) en panden. 8 Ook hier is een indeling in bouwblokken gehanteerd. Daarbij deden zich echter twee praktische problemen voor. Anders dan in vrijwel alle andere gemeenten heeft in Hilversum voor de gehele gemeente een omnummering van de kadastrale secties plaatsgevonden. De oorzaak zal gelegen zijn in de bijna explosieve groei van de gemeente kort voor de Eerste Wereldoorlog. Hoewel de omvang van de sectie G nagenoeg gelijk bleef, volgde vermoedelijk rond 1915 de omnoeming tot sectie N. n dat proces kregen alle percelen een nieuw nummer, startend vanaf Hoge Naarderweg met de wijzers van de klok mee. Het gevolg was dat er in Hilversum geen oerkadasternummers voorkomen waarvan de bijbehorende percelen sinds 1832 onveranderd zijn geweest. Voor percelen met een lage nummering geldt dat ze slechts sinds circa 1915 onveranderd zijn gebleven. 9 Op zich is dit fenomeen al een duidelijk teken van de hoge dynamiek van de bebouwing in Hilversum. Bij de nieuwe blokindeling is zoveel mogelijk rekening gehouden met de oorspronkelijke blokindeling. Het oorspronkelijke agrarische karakter van Hilversum had echter wel tot gevolg dat sommige oorspronkelijk grote blokken aan de randen van het dorp in later tijd zijn verkaveld. Dit heeft voor enkele blokken geleid tot een onderverdeling van de nieuwe blokken (met letters). Afgezien van de ingrijpende metamorfose van het gebied rond het station, bleek het toch goed mogelijk om de 44 G-blokken uit 1832 te laten stroken met de 42 N-blokken uit 2013 (afb. 2). 10 Opmer- 8 De gegevens van het kadaster geven informatie over de percelen, maar duiden de panden aan met bebouwingslijnen die zich over meerdere percelen uitstrekken. Daarom dienden de panden nog op basis van de woningscheidende muren geïndividualiseerd te worden. 9 n andere gemeenten komen dergelijke oerkadasternummers wel voor en maken nog 5 tot 10% van het huidige geheel uit, wat overigens niet wegneemt dat de panden op de percelen in de loop der tijd wel gewijzigd zijn. 10 Het verschil tussen 44 en 42 is het gevolg van de samentrekking van de (verstoorde) blokken G05, G06 en G10 nabij het station tot het blok N25. Door de nadere opdeling van 6 N-blokken bedraagt het totaal aantal N-blokken feitelijk 60. 9

10 Blad E1 Noordereng 1 2 G G01 46 Hilversum rsu. [1872] Naarderend G Nieuwe Huizerweg A t Melkpad G02 50 Oude Huizerweg G G Blad F1 Zuidereng Het Molenpaadje 504 G 502 Scheidsboomseind G De Doodweg G29 De Kerkbrink G30 G Brinkwegje 216 G Het Noordschebosch G G31 D Bussumersteeg Noorderkerkstraat Doelen G G G G De Groest G G G De Kerkweg Oude Leeuwensteeg Eemnesserweg C G09 B 100 G11 Baarnscheweg Laarderweg G G10 G G22 G t Moleneind t Loosdrechts End G G21 G Zon en Maan Steeg Kraakebeen G27 Kraakebeensweegje G G35 E G G F G G24 De Lange Straat De Neuweg Zuiderkerk Straat Blad F2 Zuidereng Nieuwe Leeuwen Steeg De Lange Straat Kraakebeensweegje G19 De Groest G t Veen Eind G17 G Roozendaal G16 G m Schaal 1: Het Agterom 80 G Blad E2 Noordereng 1. Gedigitaliseerde kaart van Hilversum 1832, met in grijs de omvang van Hilversum Sectie G Het Dorp. De gele letters geven de wijkindeling uit 1850 weer. De roze bebouwing is aanvulling tot 1850 en de poederblauwe tot 1872.

11 kelijk daarbij is dat de punten van de 1832-blokken ten oosten van de spoorbaan zich nog duidelijk zichtbaar in het stratenpatroon aftekenen. Een aantal blokken valt wel binnen de kadastrale sectie G uit 1832, maar niet binnen de al wat opgerekte grenzen van het centrum. Het gaat om de randblokken N34 (G15), N35 (G16), N36 (G18), N38 (G21), N39 (G22), N40 (G23), N41 (G43) en N42 (G44). Door de nadere onderverdeling van de blokken N01 en N37 worden in het verdere vervolg in totaal 40 blokken besproken. Een volgende slag was om nadat alle percelen van een kadasternummer waren voorzien alle panden een datering te geven. Daartoe is gebruik gemaakt van de Basisregistraties Adressen en Gebouwen (BAG). n de gebruikte BAGviewer ( zijn alle panden van een bouwjaar voorzien. n grote lijnen zijn deze dateringen overgenomen. Waar nodig zijn ze echter aangepast op grond van de visitatie ter plaatse. Niet zelden wordt de bouwgeschiedenis van een pand te kort gedaan met één enkel bouwjaar. Toch is het meest kenmerkende bouwjaar aangehouden. n voorkomende gevallen kan deze een oudere structuur betreffen; in andere gevallen hebben latere verbouwingen het pand zo veranderd dat het verbouwingsjaar maatgevend werd. Afzonderlijke jaartallen zeggen minder dan indelingen in perioden. Daarom is er een indeling in perioden gemaakt die de hoofdfases van de ontwikkeling van Hilversum weergeven. De eerste daarvan is de periode tot 1832 waarbij in roze zowel de nog aanwezige panden als de nog aanwezige perceelscheidingen (binnen de blokken) zijn aangegeven. De periode van de industrialisatie met voor Hilversum nadruk op de textiel- en tapijtindustrie van 1832 tot 1884 is oranje weergegeven. Belangrijk is daarna de ontwikkeling van wat hier de villakern wordt genoemd, en waarmee bedoeld wordt dat door het ontstaan van villawijken aan de randen van Hilversum er ook centrumfuncties ontstaan in de vorm van villa s, maar vooral van woon- en winkelpanden (tot 1918; poederblauw). Die laatste ontwikkeling met de uitbreiding van het winkelapparaat en invulling in de 11

12 N41 G43 N42 G44 G01 N22 G02 N21 N24 G03 G04 N23 N01a N01b G30 N01c N01d N04 G42 G06 N02 G32 G31 N03 G41 G07 N26 G05 N05 N25 N27 G08 N28 G09 N10 G28 G29 N11 G33 N09 N08 N07 G40 N06 N30 G12 N29 G11 G10 G34 G39 N34a N12 G26 N13 G27 G35 N14 N16 G38 N31 G13 G14 N32 G15 N34b N34c N20 G25 N19 N15 G36 N17 G37 G23 N40 N39b G22 N39a N38d G21 N38e N38f N38g N38h N38c G24 N38b N38a N18 G20 N37d N37c G19 N37b N37a G17 N33 N36 G18 N35a N35b G16 N35c 2. Blokkennetwerk met in de grijze rand de delen die buiten het dorp vallen en in donkergrijs de delen van het dorp buiten het centrum, die in dit onderzoek niet meegenomen zijn. Achter het lichtgrijs van de N-blokken toont het lichtgroen van de G-blokken uit Duidelijk zijn de overeenkomende en de vergrote wegen zichtbaar, evenals de verstoring rond het station.

13 vorm van middenstandswoningen zijn kenmerkend voor de cityvorming tussen de beide wereldoorlogen, hier ook interbellum genoemd (tot 1945; pastelblauw). Oorspronkelijk groter gepland, maar uiteindelijk relatief beperkt gebleven, is de bebouwing uit de periode van de wederopbouw (tot 1965; paars). De periode die daarop volgt is die van de expansie in de vorm van kantoren en winkelcentra (tot 1991; rood). De laatste periode tot heden wordt contemporain genoemd en met magenta aangegeven. Samen geven deze acht perioden een kleurig beeld, waarin magenta, rood en pastelblauw overheersen. Naast het beeld in zijn geheel (afb. 3a) wordt hier ook per bouwblok nader op ingegaan. Bij deze bouwblokken wordt ook een nadere kwalificatie aangegeven. Dat kan op vijf manieren geschieden. De groene driehoeken met de punt naar beneden geven de rijksmonumenten aan, de lichtgroene driehoeken met de punt naar boven de gemeentelijke monumenten, en de blauwgroene ruitjes verplaatste dan wel geheel herbouwde monumenten. Naast deze weergave van de bestaande toestand van de bescherming op pandniveau zijn twee extra kwalificaties aangegeven en wel de ijsblauwe vierkantjes die op een beeldbepalend accent wijzen en de gele cirkels die op nadere attentiewaarden duiden (afb. 3b). Er is bewust een onderscheid aangebracht tussen panden met een attentiewaarde en beeldbepalende panden. De eerste groep met een attentiewaarde of aandachtswaarde omvat objecten waarvan overwogen kan worden om ze een beschermde status te geven, omdat ze vergeten leken te zijn, of omdat ze een zinnige aanvulling op dan wel uitbreiding van de gemeentelijke monumentenlijst zouden kunnen zijn. Voor de beeldbepalende objecten geldt dit ook, maar daarbij speelt vooral het beeldbepalende karakter in een straatwand of op een hoek mee. Het is aan het beleid om af te wegen of die ook tot een aanvulling van de monumentenlijst leiden, of dat er op een andere wijze een beschermende waarde aan gegeven zou kunnen gaan worden. 13

14 3a. Gedigitaliseerde centrumkaart van Hilversum, eind 2013, met in het onderzochte gebied de afzonderlijke panden gekleurd naar periode m Schaal 1: a a 33b 33c 33d 33e 33f a ? a b c 45b 27 45d a 46c 2a a 16a 14 12d12b-c b a 2b a a b 29a a 63 61a a a a a-d a-c 32 12a-d a-b b b 26a 26 24b 24a 24 28a b 30a 28b b 4a b 8 8c a a 29b 29 27b 27a b 31a a b 33a a a c a-c c 24b a d a 24a 28 26b 26a a 2b 2a b a c a a-b b a c 2b 2a a a b a a-b a a a-b 1c-d b b 3a e 3d 3c g 3f 3d 3e b 1a 1e 3a 1d 1c 3b 3c b 1a a a a b b f 2b-d 21a a a b ca b 17a a a a a c 5b 5a d a 65 65b 67 69a 69b a b-d b 20a 20 20c 19 24b 17 24a 24 22b 22a a a 40b 34a 8 6 6a 46 46a 42a a a 57b 55c 1a 59g 1 59e 59d 59b 57 55b Kapelstraat 's-gravelandseweg Oude Torenstraat Kerkbrink Veerstraat Schering Schietspoel Zeedijk Groest Herenstraat Herenplein Kerkstraat Kerkstraat Zeedijk Kerkstraat Herenstraat Langestraat Zon en Maanstraat Brinkweg Schapenstraat Schapenstraat Prins Bernhardstraat Smidsteeg Spuisteeg Kampstraat Biersteeg Prins Bernhardstraat Kampstraat Prins Berhardstraat Schapenkamp Schapenkamp Stationstunnel Stationsplein Koninginneweg Stationsstraat Kampstraat Spoorstraat Leeuwenstraat Groest Kruissteeg Fabrikeursstraat Tapijtstraat Langgewenst Langgewenst Koninginneweg Huizerstraat Koninginneweg Langgewenst Melkpad Melkpad Melkpad 's-gravelandseweg Oude Enghweg Oude Enghweg Minister Hartsenlaan Minister Hartsenlaan Noordse Bosje Noordse Bosje Bussumerstraat Langs de lijn Spoorstraat Wilhelminastraat Anthonius Brouwerstraat Veerstraat Langestraat Gooilandplein Schapenkamp St.-Vitusstraat Groest P.C. Hooftweg Oude Torenstraat 's-gravelandseweg Vaartweg Torenlaan Torenlaan P.C. Hooftweg P.C. Hooftweg Albertus Perkstraat Albertus Perksteeg Burgemeester Andriessenstraat Kolenstraat Kolenstraat Havenstraat Vaartweg Elleboogstraat Elleboogstraat Valkenhoflaan Valkenhoflaan Melkpad Achterom Zon en Maanstraat Ruitersweg Ruitersweg Kolenstraat Weversweg Weversweg Weversweg Langestraat Langestraat Laanstraat Weversplein Kerkstraat Nieuwe Doelenstraat Wagenmakerssteeg Oude Doelen Wagenmakersplein Noordse Bosje Bussumersteeg Schoutenstraat Laanstraat Laanstraat Kruissteeg Nieuwe Laanstraat Koornstraat Nieuwe Laanstraat Herenstraat Veerstraat Kerkstraat Bussumerstraat Schoolstraat Hoge Naarderweg Neuweg Koningshof Koningshof Koningsstraat Koningsstraat Koningsstraat Koningsstraat Kapelstraat Luitgardeweg Nassaulaan Kruissteeg Ruitersweg Ruitersweg Schoolstraat Prins Berhardstraat Monseigneur Van de Weteringstraat Achterom Emmastraat Kerklaan N01b N01c N01d N02 N03 N04 N05 N06 N07 N08 N09 N10 N11 N12 N13 N14 N15 N16 N17 N18 N19 N20 N21 N22 N23 N24 N25 N26 N27 N28 N29 N30 N31 N32 N33 N34a N34b N34c N35a N35b N35c N36 N37a N37b N37c N37d N38a N38b N38c N38d N38e N38f N38g N38h N39a N40 N41 N42 N39b N01a Hilversum rsu.

15 Nadere duiding van deze beeldbepalende waarde en attentiewaarde volgt bij de afzonderlijke blokken en in de afsluitende samenvatting. Naast dit algemene verhaal bestaat dit rapport vooral uit een bouwblokkencatalogus, waarbij telkens op één pagina de situatie uit 1832 is afgebeeld en daarnaast die van n de 1832 is de huisnummering uit 1850 opgenomen en bij de bijzondere gebouwen de functie. n de situatie van 2013 zijn de huis- en kadasternummers opgenomen, evenals de dateringen, faseringen, kwalificaties. De dikke roze lijnen geven de nog herkenbare oude perceelsscheidingen weer. Op de naastgelegen pagina volgt een korte omschrijving van het bouwblok, zijn karakteristiek en uit de analyse van kaart en bebouwing te trekken conclusies. Daarnaast zijn maximaal vier foto s van een aantal voor het betreffende blok karakteristieke gebouwen met adres en datering afgebeeld. 3b. Legenda van de acht perioden, die zowel op de totaalkaart als op de blokkenkaarten voorkomen. Boven de vijf speciale tekens, die op de blokkenkaarten voorkomen. 15

16 ONTWKKELNG VOOR 1850 Het natuurlijke landschap Hilversum ligt in het Gooi, een lage heuvelrug die in de voorlaatste geologische periode werd gevormd: het pleistoceen. n het pleistoceen wisselden warme en koude perioden elkaar af. De koude perioden noemen we ijstijden. Tussen twee ijstijden in lagen warmere perioden, waarin het klimaat te vergelijken was met het huidige. Tijdens de ijstijden werd door de Rijn en de Maas ontzettend veel zand en grind vanuit de gebergten naar onze streken getransporteerd. n de voorlaatste ijstijd bereikte het landijs uit Scandinavië ons land en bedekte het noordelijke deel ervan. De dikke ijsmassa s schoven langzaam naar het zuiden en werkten als enorme bulldozers. De zand- en grindlagen waaruit de bodem bestond, werden opgedrukt en er ontstonden stuwwallen: langgerekte heuvelreeksen zoals de Utrechtse Heuvelrug en het Gooi. Tijdens de laatste ijstijd was Nederland niet met ijs bedekt, maar heerste er wel een zeer koud toendraklimaat. Vanwege de lage temperatuur was er nauwelijks plantengroei mogelijk. Bomen groeiden er al helemaal niet. n deze koude periode huisden hier dieren als de mammoet en de wolharige neushoorn. Door de westelijke winden werd een dikke laag zand vanuit de (drooggevallen) Noordzee over ons land afgezet. Circa jaar geleden kwam er een eind aan de laatste ijstijd en begon het holoceen, de huidige geologische periode. Het klimaat werd warmer en vochtiger en ons land veranderde geleidelijk in een gesloten bosgebied. Als gevolg van het afsmelten van de enorme ijsmassa s steeg de zeespiegel snel. Ook de grondwaterspiegel steeg en al gauw ontstonden er moerassen in de laagste delen van het gebied. Deze moerassen ontwikkelden zich tot veengebieden, die zich op den duur over geheel laag-nederland uitstrekten. Ook ten westen, noorden en oosten van het Gooi ontstonden grote veenmoerassen. 4. Veen, dekzand en de hogere delen van de stuwwal omstreeks 950. (bron: Anton Kos, 2013, p. 9) 16

17 Het agrarische Hilversum n de loop van de geschiedenis werd de invloed van de mens op zijn omgeving langzamerhand groter. n de middeleeuwen is het Gooi geleidelijk geheel door boeren in gebruik genomen. Op grond van hun naam is af te leiden dat Blaricum, Laren, Bussum, Huizen en Hilversum in de vroege middeleeuwen zijn ontstaan. Laren en Oud-Naarden worden gezien als het oudste dorpen in het Gooi. Hier zijn ook de oudste parochiekerken gebouwd. Hilversum behoorde aanvankelijk tot de parochie Laren. n 1424 is Hilversum tot een eigen parochie verheven. nmiddels was het Gooi Hollands gebied geworden. Het graafschap Naerdinclant (Naarden en de Gooise gemeenten Blaricum, Bussum, Hilversum, Huizen en Laren) werd door graaf Wichman van Hamaland in 968 geschonken aan de pas gestichte St.-Vitusabdij te Elten (D). n 1280 wist graaf Floris V van Holland het Gooi te pachten van het klooster. Het stichten van en eigen parochie had ongetwijfeld te maken met een toename van de bevolking in het dorp. Er werden boerderijen gebouwd in het gebied dat nu het centrum van Hilversum is. Het lijkt erop dat er twee kernen waren: de Groest en de omgeving van de Kerkbrink. Aan de randen lagen verschillende brinken, die nu nog als min of meer driehoekige pleinen in de stad zijn terug te vinden. Een brink is een langgerekte driehoek, van waaruit vroeger een of meer paden de heide opgingen. De brinkruimte werd vroeger gebruikt om de schapen bijeen te drijven voor of na de wandeling naar de heidevelden, waar de schapen gingen grazen. De Kerkbrink diende daarbij ook als veemarkt. Rondom het dorp lagen de zogeheten engen (of essen): aaneengesloten bouwlandcomplexen waar de boeren uit het dorp hun akkers hadden. De engen waren geen gemeenschappelijk bezit: iedere boer had zijn eigen akkers. Vaak waren dit kleine, smalle strookvormige percelen. De engen zijn in de loop der tijd geheel verdwenen om plaats te maken voor villaterreinen en uitbreidingswijken. 5. Detail van een kaart van Maurits Walraven (1723): Goylandt met de Nieuwe Limietschijding tussen Goijlandt en het Sticht van Utrecht. Het noorden is links op de kaart. We zien dat het dorp wordt omringd door engen. Daarachter strekken zich de heidevelden uit. De bouwlanden worden doorsneden door doorgaande wegen en veedriften. Oorspronkelijk bestonden de hoogste en minst vruchtbare gronden grotendeels uit een oerbos, maar dat was in de loop van de vijftiende eeuw zo sterk aangetast door onder meer houtkap en akeren (het weiden van varkens) dat er nauwelijks meer sprake was van een bos. Rond 1600 is de laatste boom van het Gooierbos gekapt. Geleidelijk is het gesloten bos veranderd in open heidevelden en stuifzand gebieden. Deze woeste gronden werden voor tal van doeleinden benut, bijvoorbeeld voor plaggensteken, stenen zoeken, schapen weiden, hout sprokkelen, alsmede kleinschalige 17

18 leem-, grind- en zandwinning. Ook voor het houden van bijen waren de heidevelden belangrijk. Resten van vroegere bijenschansen zijn nog terug te vinden op de heide. De schapen waren onmisbaar in het boerenbedrijf. n de regel gingen de schapen s avonds terug naar de boerderij opdat de mest zoveel mogelijk in de schaapskooi terechtkwam. De schapen werden voor het scheren gewassen in meertjes, die dan ook wasmeren heten: het Klein Waschmeer ten zuidoosten en het Laarder Waschmeer ten oosten van Hilversum. Het laatste onderdeel van de agrarische bedrijfsvoering wordt gevormd door de maatlanden of meenten: laaggelegen graslanden die als weiland of hooiland werden gebruikt. Deze meenten waren gemeenschappelijke gronden: ze waren niet verdeeld en mochten door de boeren worden gebruikt op grond van de oude gebruiksrechten, die ze op het totaal van de gemeenschappelijke gronden hadden. De weidegronden van de Hilversumse boeren lagen op de Hilversumse Meent, ten zuiden van het Naardemeer. Ver bij de boerderijen vandaan dus, en hetzelfde geldt voor de hooilanden aan de Zuiderzee, ten oosten van Huizen. Door deze ver verwijderde groenlanden was de landbouwkundige situatie voor de Hilversumse boeren verre van ideaal. De bouwlanden en de heide waren weliswaar in de buurt, maar de weiden van de Meent waren ruim vijf kilometer verwijderd en de hooilanden bij Huizen meer dan acht kilometer! Door deze marginale agrarische omstandigheden is het dan ook geen wonder dat de mensen andere vormen van bedrijvigheid gingen zoeken en dat al omstreeks 1500 de landbouw naar het tweede plan was verdrongen. Het St.-Janskerkhof en de doodwegen Een van de doorgaande wegen door Hilversum was de weg van Loosdrecht naar Laren. Dit was een van de doodwegen van het Gooi. De Oude Torenstraat is onderdeel van deze doodweg en op de oudste kadasterkaart van 1832 ook als zodanig genoemd. De Westerheide bij Hilversum en de aangrenzende Bussumerheide worden doorsneden door kaarsrechte zand- wegen, die allemaal gericht zijn op het St.-Janskerkhof ten zuidwesten van Laren. Al voor 1300 stond er ten zuidwesten van Laren, aan de rand van de Larense Eng, een kerk die gewijd was aan Sint Jan. Voordat de kerken in Hilversum en Laren zelf werden gebouwd, was dit de belangrijkste kerk in de wijde omtrek. Deze kerk is in 1586 gesloopt, maar de begraafplaats is steeds in gebruik gebleven. Vanouds liepen er zeven doodwegen naar dit kerkhof. Ook lange tijd na de bouw van de kerken in de naburige dorpen bleef men de doden op het oude St.-Janskerkhof begraven. 6. St.-Janskerkhof. 18

19 7. Doodwegen naar het St.-Janskerkhof bij Laren. De al dan niet genummerde stippen geven prehistorische grafheuvels of urnenvelden aan. Tevens staan op de kaart enkele bijenschansen. (bron: R.H.J. Klok, Archeologisch reisboek voor Nederland, Bussum 1977) De Erfgooiers Zowel de woeste gronden, de meenten als de maatlanden werden vanaf de dertiende eeuw gemeenschappelijk beheerd door de inwoners van het Gooi. De gebruiksrechten van de gemene gronden werden geregeld door de belanghebbenden. n Oost-Nederland werd zo n organisatie een markegenootschap genoemd; in het Gooi heette deze Stad en Lande van Gooiland. Het was deze organisatie, die al in 1326 bestond, die regelde hoeveel schapen en ander vee op de gemeenschappelijke gronden mochten worden ingeschaard. n het begin kreeg iedereen die zich in het Gooi vestigde dergelijke gebruiksrechten. Niet alleen boeren, maar bijvoorbeeld ook inwoners van de stad Naarden. Maar naarmate de bevolking groeide en de spoeling voor de individuele boeren steeds dunner werd, kwamen er in 1455 nadere bepalingen. Om in aanmerking te komen voor de gebruiksrechten moest men meerderjarig zijn, van het mannelijk geslacht, wonen in het Gooi en daar een agrarisch bedrijf uitoefenen, en in mannelijke lijn afstammen van degenen die van oudsher gebruiksrechten hadden. Het gebruiksrecht werd dus erfelijk en vandaar dat de rechthebbenden erfgooiers werden genoemd. n 1625 rees er een conflict tussen de Erfgooiers en de Staten van Holland, dus tussen de gebruikers en de eigenaar van de gemene gronden. Zonder goedkeuring te hebben gevraagd aan de Erfgooiers verkochten de Staten 500 ha heide (het huidige s-graveland) aan rijke Amsterdamse kooplieden. De Erfgooiers verzetten zich zo heftig, dat er enkele compagnieën soldaten aan te pas moesten komen om de orde te herstellen. Uiteindelijk ging de transactie wel door, maar de Staten moesten beloven dat er nooit meer grond zou worden verkocht zonder voorafgaande toestemming. 11 n de loop van de negentiende eeuw ( ) wilde de grondeigenaar, inmiddels was dat de Staat der Nederlanden, opnieuw grond verkopen. Voor het zover was moest een oplossing worden gevonden voor de eigendoms- en gebruiksrechten. Er werd een verdeling overeen gekomen: ruim 3600 ha van de gemene gronden werd eigendom van de Erfgooiers, 1700 ha van de staat. Deze verkocht de gronden aan particulieren die percelen bebosten, landgoederen of buitenplaatsen aanlegden of villaparken gingen ontwikkelen. Later zijn ook grote delen van de bezittingen van de Erfgooiers verkocht ten behoeve van de uitbreiding van de dorpen. Vooral Hilversum breidde zich in de decennia rond de vorige eeuwwisseling sterk uit. De Vergadering van Stad en Lande van Gooiland is pas in 1971 opgeheven. De niet bebouwde gronden van de Erfgooiers behoren thans tot het Goois Natuurreservaat. 11 J.D.H. Harten, De genese van het Gooise cultuurlandschap, in: KNAG Geografisch Tijdschrift X, (1976)2, p

20 8. De Kerkbrink met het oude raadhuis, nu Museum Hilversum. Tussen 1500 en 1850: spinnen en weven Het onderzoek van de groei van Hilversum vanaf de middeleeuwen 12 laat zien dat het aantal huizen tussen het eind van de vijftiende en het midden van de zeventiende eeuw geleidelijk is gegroeid van 100 tot 150 haardsteden. Zo kende het dorp in woningen of haardsteden. Daarna volgde een spectaculaire toename tot ruim 480 huizen in n de driekwart eeuw die daarop volgde stabiliseerde het aantal huizen. Omstreeks 1840 telde Hilversum 570 huizen en ruim 5000 inwoners. 13 De grote toename in het aantal huizen tussen 1630 en 1740 wijst erop dat toen, naast landbouw en turfsteken, andere bronnen van inkomsten 12 P.W. de Lange, Vier eeuwen huizen en woningen te Hilversum. Eigen Perk (1982)4. 13 Frank van der Hoven, De Topografische Gids van Nederland, Amersfoort een belangrijke rol gingen spelen. Hilversum werd een nijverheidsdorp waar wolspinnen en weven de overige bedrijvigheid overvleugelde. n de vijftiende eeuw werd er vooral wol gesponnen voor de Naardense textielnijverheid. Door de aanleg van de Hilversumsche of Gooische Vaart kreeg Hilversum een goede vaarverbinding met Amsterdam. De inwoners van het dorp gingen zelf weven en verkochten hun producten aan Amsterdamse kooplieden. De Lange heeft aangetoond dat deze verandering ook gepaard ging met het opdelen van (vroegere) boerderijen in meerdere woningen. 14 Deze ontwikkeling zou al in het laatste kwart van de zeventiende eeuw ingezet zijn. Rond 1720 ontstond het eerste arbeidersbuurtje toen kleine huizen werden gebouwd aan het Noordse Bosje. Na 1750 kwam het vervaardigen van tapijten in zwang. Het laken weven bleef ook een belangrijk onderdeel van de nijverheid. Rond 1800 telde Hilversum 500 weefgetouwen en woonden er 76 fabrikeurs. 15 De opdeling van boerderijen in meerdere woningen ging door en de eerste fabrikeurswoningen werden gebouwd. n de Franse tijd kreeg de bedrijvigheid een gevoelige tik en na 1813 kwam het herstel maar moeilijk op gang. De structuur van de binnenstad Hilversum is in oorsprong een esdorp, waar de inwoners hun boterham vooral verdienden met landbouw. Tot de kenmerken van een esdorp behoren een dicht en onregelmatig straten- en padenstelsel, onregelmatige, verspreide bebouwing en één of meer brinken bij splitsingen van wegen (afb. 9) n het midden van de achttiende eeuw was ongeveer de helft van de huizen in twee of meer woningen verdeeld. P.W. de Lange (1982) gaat voor de achttiende eeuw uit van gemiddeld 1,5 woningen per huis. Uit kadastergegevens blijkt dat het aantal woningen per huis omstreeks 1850 gemiddeld 1,8 bedraagt. 15 P.W. de Lange, Schets van de geschiedenis van Hilversum van ca 1750 tot ca 1874, Eigen Perk, (1983)2. 16 Hilversumse Historische Kring Albertus Perk, Help, het dorp verzuipt!: Visie op de ontwikkeling van het centrum van Hilversum als stad èn dorp, Hilversum 1997, p