ADHD. Wachtkamerspecial Preventie en management van gedragsproblemen in de klas

Transcriptie

1 ADHD Wachtkamerspecial EEN KWARTAALUITGAVE VAN ACADEMIC PHARMACEUTICAL PRODUCTIONS BV JAARGANG 4, NUMMER 3, OKTOBER 2007 Preventie en management van gedragsproblemen in de klas Verder in deze uitgave Boekbespreking 2 Samenwerken 5 Ambulante schoolbegeleiding 6 Colofon Uitgever Academic Pharmaceutical Productions bv, Postbus 13341, 3507 LH Utrecht, Telefoon (030) , Fax (030) Redactieraad Prof. dr. J.K. Buitelaar, psychiater, Nijmegen; N.J.L. Buitelaar, psychiater, Utrecht; dr. A. van der Goes, medisch bioloog, wetenschapsjournalist, Amsterdam; A.C. Paternotte, Vereniging Balans, Bilthoven. Doelgroep Psychiaters, kinderpsychiaters, kinderartsen en patiënten. Vormgeving Graaf Lakerveld Vormgeving. Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door Janssen Cilag bv. De redactie, uitgever en sponsor zijn niet aansprakelijk voor de inhoud van de onder auteursnaam opgenomen artikelen. Uw gegevens zijn afkomstig van Dendrite. Voor meer informatie: Academic Pharmaceutical Productions bv. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag openbaar worden gemaakt door middel van druk, microfilm of op welke wijze ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. 1 W.A. de Jong, docent en expertise- en productontwikkelaar, Regionaal Expertise Centrum Noord-Holland (REC 4.5), Castricum Kinderen met ADHD, hun ouders en leerkrachten ervaren dagelijks hoe problematisch school kan zijn. Naast de problemen met concentratie, impulsbeheersing en beweeglijkheid ervaren veel ADHD-leerlingen ook storingen in de regelfuncties van de hersenen. Juist deze functies zijn zo belangrijk voor een goedlopend onderwijsproces. Het gaat hierbij om bepaalde vaardigheden zoals: organiseren, plannen, focussen, vasthouden aan een opdracht, temporiseren, managen van frustraties en omgaan met de emoties die door frustraties worden opgeroepen. Kennis ver(p)licht! Het is van belang dat leerkrachten bekend worden met de oorzaken en de gevolgen van ADHD. Dat zij op de hoogte zijn van de storingen in de hiervoor genoemde regelfuncties. Dat zij zich realiseren dat ADHD gepaard gaat met wat lijkt op motivatie-

2 problemen. Dat leerlingen met ADHD op sociaal en emotioneel gebied vaak veel jonger reageren dan verwacht mag worden bij hun leeftijd. Dat ADHD vaak samengaat met andere stoornissen zoals: leerstoornissen, angst, depressie, ticstoornissen of PDD- NOS. Dat een aantal ADHD-leerlingen een verhoogd risico loopt op latere leeftijd een gedragsstoornis te ontwikkelen. Dat ADD (de variant met alleen de concentratieproblematiek) vaker bij meisjes voorkomt en niet altijd wordt onderkend. Preventie Werken met ADHD-leerlingen vereist naast begrip en inzet ook kennis van zaken. Een eerste stap in de preventie van gedragsproblemen in de klas is kennisoverdracht over ADHD. Omdat elke leerkracht met ADHD-leerlingen te maken heeft, is het hele schoolteam verantwoordelijk voor leerlingen met complex gedrag. In de teamtraining wordt aandacht besteed aan het gedrag van ADHD-leerlingen op school en krijgt de leerkracht praktische handelingstips. In dit traject moet vaak de focus verlegd worden van intuïtief en reactief handelen naar pro-actief werken. In feite vragen de ADHD-leerlingen om duidelijk pedagogisch vakmanschap! Een tweede stap in de preventie is het trainen van het team in het planmatig aanpakken van gedragsproblemen. Het schoolteam moet kennis hebben van de vele oorzaken die ten grondslag kunnen liggen aan gedragsproblemen: biologisch genetische factoren, opvoedkundige of gezinsfactoren, karaktereigenschappen, ervaringen, gebeurtenissen, schoolfactoren of leerkrachtfactoren. Planmatig handelen Bij planmatig handelen moet gedacht worden aan het systematisch signaleren en observeren van leerlingen met zorgelijk gedrag. Doel hiervan is op een systematische wijze informatie te verzamelen over ongewenst gedrag. Dit kan door middel van individuele observatie en groepsobservatie tijdens verschillende activiteiten en door interviews met de leerling, de collega s en met de ouders. Een volgende stap in planmatig handelen is het analyseren van de verkregen informatie. Wanneer, hoe vaak, met wie en bij welke leerkracht vindt het ongewenste gedrag plaats? Wat gaat er aan het gedrag vooraf? Zijn er uitlokkers of versterkers van het gedrag? Wanneer vindt gewenst gedrag plaats? Het diagnosticeren is de volgende stap. In deze fase wordt vastgesteld welke factoren het gedrag veroorzaken. Gedacht kan Volwassen & ADHD Boekbespreking Tijdens het schrijven van hun scriptie kwamen Sandra Haafkes en Ineke Venema-Bos erachter dat gedragsproblemen van volwassenen met ADHD niet als zodanig herkend worden. Vaak ontbreekt de kennis over deze aandoening en wordt de diagnose onjuist gesteld. Enerzijds begrijpelijk omdat men er tot voor kort vanuit ging dat ADHD alleen bij kinderen voorkomt en overgaat in de volwassenheid. Anderzijds bedenkelijk omdat onderzoek laat zien dat ruim 1% van alle volwassenen last heeft van één of meer kenmerken van ADHD. Dit boekje reikt werkers in de eerstelijnshulpverlening informatie aan waardoor zij de symptomen van ADHD beter kunnen signaleren en volwassenen kunnen coachen met ADHD om te leren gaan. Signaleren van ADHD De auteurs zijn van mening dat ook de eerstelijnshulpverlening praktische hulp kan bieden aan volwassenen met ADHD. Hiervoor ontwikkelden zij een methode die inzicht geeft in ADHD en ADHD-gerelateerde problemen waar de volwassene hinder van ondervindt; thuis, op het werk en in andere situaties. Onderdeel van deze methode zijn drie lijsten met vragen en criteria die betrekking hebben op de belangrijkste kenmerken van ADHD namelijk: aandachtstekort, hyperactiviteit en impulsiviteit. De vragenlijsten zijn te gebruiken om een uitgebreide anamnese (voorgeschiedenis) af te nemen. 2

3 worden aan: het temperament, de intelligentie, de omgeving, de opvoeding, de onderwijsstijl van de leerkracht, leerstoornissen, emotionele en psychische problemen. Aan de hand van de observaties, de analyse en de diagnose wordt een uitspraak gedaan (hypothese) over de voorspelbaarheid van het ongewenste gedrag van een leerling en over de functie (aandacht, vermijding) die dat gedrag heeft. Complimenteren Om effectief onderwijs bij ADHD-leerlingen te bewerkstelligen, is het noodzakelijk gebruik te maken van gedragsinterventies. De belangrijkste en meest effectieve interventie is complimenteren (gratis en altijd voorhanden)! De leerkracht complimenteert een leerling wanneer hij aan een opdracht begint, de opdracht goed afrondt of bepaald gewenst gedrag laat zien. Effectieve leerkrachten focussen op belonen in plaats van straffen. Negatieve consequenties kunnen het gedrag van de leerling tijdelijk beïnvloeden, maar veranderen het gedrag meestal niet. Bovendien leert de leerling door straffen wat hij niet moet doen. Hij moet echter verwachte vaardigheden aanleren. Positieve bekrachtiging zorgt voor verandering in houding en op langere termijn voor verandering in gedrag. Tips voor leerkrachten en voor ouders Onderstaande tips voor klassenmanagement zijn overgenomen uit het boek: Why Johnny doesn t behave van Barbara Bateman en Annemieke Golly (IEP Resources ISBN ) Spreek je verwachtingen uit naar de klas Welk gedrag wil je van de leerlingen zien? Wanneer leerlingen weten welk gedrag acceptabel is in de klas, wordt een positieve en respectvolle omgeving gecreëerd voor alle leerlingen, dus ook voor de leerlingen met uitdagend gedrag. Leer direct het verwachte gedrag aan Maak gebruik van model- en rollenspellen. Herhaal totdat er automatisme van het gewenste gedrag ontstaat. Gebruik motivatiesystemen voor de hele klas. Geef aandacht aan het gewenste gedrag Blijf leerlingen complimenteren wanneer ze het gewenste gedrag laten zien. Ook gewenst gedrag blijft bevestiging nodig hebben. Blijkt uit deze onderzoeken dat er sprake is van ADHD, dan zal de cliënt worden doorverwezen naar de tweedelijnshulpverlening voor medicatie en psychotherapie. Coachen van ADHD Naast de methode om ADHD bij volwassenen de signaleren, bedachten de auteurs een stappenplan om de cliënt te leren meer grip op zijn problemen te krijgen. Deze coaching is een goede aanvulling op de medicatie en de psychotherapie, waarbij men leert met de psychische en/of emotionele problemen om te gaan. De coach richt zich voornamelijk op het verbeteren van het welzijn en het functioneren van de cliënt in het dagelijks leven. Hij werkt niet zo zeer aan de persoon, maar aan het probleem zelf. Conclusie Volwassenen met ADHD ondervinden jarenlang problemen waar ze geen raad mee weten en die niet als ADHD herkend worden. Met dit boekje hebben eerstelijnshulpverleners een instrument in handen waarmee zij volwassenen met ADHD goed kunnen helpen. Via het Netwerk van behandelaars van volwassenen met ADHD kan de cliënt doorverwezen worden naar een psycholoog of psychiater bij hem of haar in de buurt. Sandra Haafkes en Ineke Venema-Bos. Volwassen & ADHD. Signalering en coaching binnen de eerstelijnshulpverlening. Het boek kost 17,10 euro en is te bestellen bij de boekhandel (ISBN: ) of via de website: 3

4 De leerkracht die voortdurend opmerkt dat leerlingen de verkeerde dingen doen, kan meer gedragsproblemen verwachten dan de leerkracht die positieve feedback geeft op correct gedrag. Dit betekent echter niet dat wangedrag moet worden genegeerd. Minimaliseer de aandacht voor licht ongewenst gedrag Besteed slechts een paar woorden aan een klein probleem. Wanneer de leerkracht vindt dat hij iets over wangedrag moet zeggen, moet hij dat in korte bewoordingen en op neutrale toon doen. Geef korte en heldere aanwijzingen Vertel de leerling wat te doen in plaats van wat hij/zij niet mag/ moet doen. Maak geen negatieve opmerkingen naar een bepaalde leerling, want medeleerlingen zijn geneigd die leerling af te wijzen. Zij denken namelijk dat de leerkracht negatieve dingen over zo n leerling wil horen. Maak duidelijk wat de consequenties zijn voor niet acceptabel gedrag Bepaal wat je niet tolereert in de klas en welke stappen je onderneemt als onacceptabel gedrag plaatsvindt. Sommige leerlingen moeten negatieve consequenties ervaren om hun gedrag te veranderen. Wilt u informatie ontvangen over ADHD en ADHD-gerelateerde onderwerpen? Stuur dan deze antwoordkaart in, en u ontvangt vanaf dat moment gratis alle ADHD Wachtkamerspecials. Tevens ontvangt u informatie over de vereniging voor ouders van kinderen met leer-, ontwikkelings- en gedragstoornissen. Naam: m/v Adres: Postcode, Woonplaats: Tel.: adres: Tot slot Ouders en leerkrachten van een kind met ADHD krijgen onherroepelijk met elkaar te maken. Om een goede en vruchtbare samenwerking tot stand te brengen, is het ook voor hen noodzakelijk duidelijke verwachtingen naar elkaar uit te spreken. Daarnaast is het voorspelbaar dat zowel ouders als leerkrachten op bepaalde momenten overbelast zullen raken. Teleurstellingen en communicatieproblemen kunnen dan ontstaan. Het is belangrijk een (samen)werkhouding te ontwikkelen waarbij de leerling, de ouders en de leerkracht gezamenlijk de strijd aan gaan tegen het ongewenste gedrag. Ouders en leerkrachten moeten er vanuit gaan dat er meestal sprake is van onmacht en niet van onwil! Bij onbegrijpelijk en ongewenst gedrag van een kind zou de eerste gedachte moeten zijn: Wat wil je zeggen, wat je niet kunt verwoorden? Ouders kunnen ondersteund worden door verschillende functionarissen binnen en buiten de school. In het basisonderwijs zijn interne begeleiders, remedial teachers en zorgcoördinatoren daarvoor de aangewezen personen. Het voortgezet onderwijs heeft sinds enige tijd het Zorg Advies Team (ZAT), waarin deskundigen van zowel binnen als buiten de school zitting hebben. Last but not least zijn er de Regionale Expertise Centra (REC s) die scholen en ouders kunnen ondersteunen. Wilt u informatie ontvangen over ADHD en ADHD-gerelateerde onderwerpen? Stuur dan deze antwoordkaart in, en u ontvangt vanaf dat moment gratis alle ADHD Wachtkamerspecials. Tevens ontvangt u informatie over de landelijke vereniging Impuls, voor volwassenen met ADHD en aanverwante stoornissen. Naam: m/v Adres: Postcode, Woonplaats: Tel.: adres:

5 Column Oudervereniging Samenwerken 3720 VB Bilthoven Antwoordnummer 3308 Vereniging Balans nodig niet postzegel Er was eens een jongetje met ADHD dat veel baat had bij het slikken van bepaalde medicijnen. De onrust in zijn hoofd werd er minder door, zodat hij zich in de klas beter kon gedragen en meer aandacht aan zijn schoolwerk kon besteden. Dit jongetje kreeg van de indicatiecommissie voor het speciaal onderwijs, vanwege zijn ADHD en andere problemen, een budget toegewezen voor extra hulp. De school en de ouders besloten dat budget onder andere te gebruiken om de medicijnen te kunnen betalen, die de minister van Volksgezondheid voor hem niet nodig vond. Iedereen was blij met deze oplossing en het ging goed totdat het ministerie van Onderwijs er achter kwam. Die riepen toen heel hard: Geen geld van onderwijs naar volksgezondheid. Zwaar pech voor het jongetje, zijn meester en zijn ouders en de andere jongetjes met ADHD, want het ministerie stuurde meteen een brief door het hele land dat dat niet meer mocht gebeuren. Het vriendje van het jongetje had een autistische stoornis en kreeg via de jeugdzorg een budget, omdat hij zoveel problemen had met zijn gedrag. Daarmee mochten zijn ouders extra hulp inhuren om hem verder te helpen bij zijn ontwikkeling. Aangezien hij door zijn gedrag op school ook was gaan achterlopen, besloten zijn ouders en de school het budget in te zetten voor extra remedial teaching. Ook dat ging tot ieders tevredenheid goed. Totdat het ministe VB Bilthoven Antwoordnummer 3308 Vereniging Impuls rie van Volksgezondheid er achter kwam. Die riepen heel hard: Geen budget van ons naar onderwijs. Zwaar pech voor het jongetje, zijn meester en zijn ouders. Over samenwerken gesproken. Het lijkt erop dat scholen en ouders samen wel weten wat goed is voor een kind dat extra zorg nodig heeft en daar ook allerlei creatieve oplossingen voor bedenken. Het lijkt er echter ook op dat de regels van de ministeries zijn opgesteld om al die mooi bedachte oplossingen te boycotten. Dit zijn helaas geen sprookjes van boze stiefmoeders die een kind geen kans op geluk en welzijn gunnen. Het zijn anno 2007 ware verhalen van echte kinderen die afhankelijk zijn van regels die zijn opgesteld om geen cent te veel te hoeven uitgeven. Waarvan akte! nodig niet postzegel 5

6 Interview Dr. A. van der Goes, medisch bioloog, wetenschapsjournalist, Amsterdam Ambulante schoolbegeleiding Ons standaard begeleidingsplan is uniek Nora Bokma (52 jaar) werkt bij de Ambulante Educatieve Dienst (AED) in Leiden. Zij ondersteunt scholen met leerlingen die een onderwijsbeperking hebben. Wat voor ondersteuning bieden jullie scholen? Wij stellen voor de scholen een begeleidingsplan op per kind. Dit gebeurt na dossieranalyse en na gesprekken met de ouders, het kind en de school. Het begeleidingsplan beschrijft de doelen die we stellen voor het kind voor het komende schooljaar. Elke zes tot acht weken bezoeken we de school om te overleggen hoe het met het kind gaat. In januari volgt dan een tussentijdse evaluatie en aan het eind van het schooljaar is de eindevaluatie. Wat doet een remedial teacher? De remedial teacher richt zich op leerachterstanden van leerlingen. De leerachterstand kan worden bepaald aan de hand van gangbare testen die op school worden afgenomen, zoals de Cito-toets of met speciale testen. Informatie van de leerkracht is ook belangrijk voor de remedial teacher. Al deze gegevens worden gebruikt om een handelingsplan op te stellen. Wat is het verschil tussen een begeleidingsplan en een handelingsplan? De Ambulante Educatieve Dienst maakt een begeleidingsplan voor een heel schooljaar. Het is een globaal plan waarin alle facetten van het functioneren van een kind op school zijn opgenomen. Een handelingsplan wordt gemaakt door de remedial teacher van de school en gaat over een specifiek leerprobleem, dat binnen een bepaalde tijd wordt aangepakt. Maar er zijn ook andere problemen waarbij de remedial teacher kinderen kan helpen. Kan een remedial teacher ook kinderen met ADHD helpen? Ja, dat kan heel goed. Kinderen met ADHD missen vaak het overzicht. Als de remedial teacher ontdekt dat een kind problemen heeft met structuur, dan kan hij/zij het kind meer structuur bieden door met een dagprogramma te gaan werken. Voor kinderen die moeite hebben met lezen, wordt een dagprogramma met pictogrammen gemaakt. Werkt u met kinderen met ADHD? Van de kinderen waarvoor ik een begeleidingsplan heb gemaakt, heeft een aantal ADHD. Bij de AED in Leiden werken we samen met begeleiders van de clusters: communicatieve/auditieve problemen, langdurige ziekte en lichamelijke beperkingen en als laatste gedragsproblemen. Doordat de begeleiders van deze clusters in hetzelfde gebouw zitten, leren we veel van elkaars expertise en hebben we één standaard begeleidingsplan ontwikkeld. Dit werkt wel zo gemakkelijk voor de scholen. Wat vindt u leuk aan uw werk? Ik vind het erg leuk om met kinderen van verschillende leeftijden te werken en scholen te informeren en begeleiden. Ik ben dan ook veel op reis om de verschillende scholen te bezoeken. Vroeger heb ik als leerkracht en remedial teacher gewerkt. Door mijn huidige functie ben ik enigszins vrij om mijn eigen agenda te bepalen. Nora Bokma geeft advies en begeleiding aan scholen met kinderen met een onderwijsbeperking. 6