Jaarboek Fysiotherapie Kinesitherapie 2010

Transcriptie

1 Jaarboek Fysiotherapie Kinesitherapie 2010

2 Jaarboek Fysiotherapie Kinesitherapie 2010 onder redactie van: C. Veenhof P. Calders J.J.X.R. Geraets J. Nijs E.E.H. van Wegen C.P. van Wilgen Bohn Stafleu van Loghum Houten 2010

3 Ó 2010 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j o het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN NUR 894 Ontwerp omslag: Mariël Lam, Woerden Ontwerp binnenwerk: Studio Bassa, Culemborg Automatische opmaak: Pre Press Media Groep, Zeist Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten

4 Inhoud Redactie 1 0 Auteurs 1 1 Voorwoord 1 7 klinische praktijk 19 1 Oefentherapie bij patiënten met multipele sclerose 23 Peter Feys, Bert op t Eijnde en Paul van Asch Oefentherapie bij MS 26 Besluit 34 Literatuur Onderzoek en behandeling van patiënten met benigne paroxysmale positionele vertigo 3 6 Luc Vereeck Symptomatologie, diagnostiek en differentiaaldiagnose 3 7 Anatomie, fysiologie en pathofysiologie 3 9 Testmanoeuvres 43 Therapeutische maatregelen 4 8 Conclusie 5 2 Literatuur Verwerking van beweging en ruimtelijkheid door het brein: implicaties voor de fysiotherapie 55 Bert Otten De hersenen 5 6 Consequenties voor het bewegen 6 4

5 6 Jaarboek Fysiotherapie Kinesitherapie 2010 Literatuur Contracturen in de afunctionele arm na een CVA: preventie en behandeling in de revalidatiefase 66 Lex D. de Jong en Marijke van Bloemendaal Toepasbare interventies bij een afunctionele arm 69 Conclusie en aanbevelingen 72 Literatuur Diagnostiek, klinimetrie en behandeling van paratonie bij dementie 79 Hans Hobbelen Paratonie 8 1 Fysiotherapeutische interventies 8 6 Conclusie 8 8 Literatuur Diagnostiek en behandeling van een perifere aangezichtsverlamming door de fysiotherapeut 9 1 Carien Beurskens en Ingrid Burgers-Bots Diagnostiek 93 Behandeling 98 Conclusie en aanbeveling Literatuur Effecten van fysiotherapie en het gebruik van externe ritmische cues bij patiënten met de ziekte van Parkinson 1 06 Inge Lim, Cees de Goede, Ingrid Burgers-Bots en Erwin van Wegen Fysiotherapie bij de ziekte van Parkinson Slotbeschouwing 1 22 Literatuur Overzicht van onderzoek en behandeling van arm- en handvaardigheden bij kinderen met een unilaterale cerebrale parese 1 24 Eugene Rameckers Uitgangspunten voor klinimetrie en therapie 1 2 7

6 Inhoud 7 Klinimetrie 1 30 Behandeling 1 35 Tot slot 1 39 Literatuur Spiegeltherapie in de praktijk 1 43 Corry van der Sluis, Joline Bosmans en Melanie Eissens Overzicht van beschikbare literatuur 1 47 Spiegeltherapie in de praktijk Conclusies 1 54 Literatuur Vermoeidheid bij multipele sclerose Gijs Bleijenberg en Hans Knoop Vermoeidheid 1 57 Meten van vermoeidheid en vermoeidheidsbeïnvloedende factoren Behandeling van vermoeidheid 1 65 Tot slot 1 69 Literatuur 1 69 onderzoek en ontwikkeling Autorijden na een beroerte Hannes Devos Revalidatie van rijvaardigheid Conclusie 1 87 Literatuur Ondersteuning van mobiliteitsbehoud bij ouderen met bewegingstechnologie Agnes Zijlstra en Wiebren Zijlstra Ambulant toepasbare bewegingsregistratiesystemen Analyse van de balans- en loopfunctie 1 93 Monitoren van dagelijkse bewegingsactiviteit Valdetectie 1 96 Toepassing van cueing en biofeedback Literatuur 200

7 8 Jaarboek Fysiotherapie Kinesitherapie De invloed van fysieke activiteit op het cognitief functioneren bij ouderen 202 Maaike Angevaren Cochrane-review Bespreking 207 Conclusies Literatuur Oedeem bij patiënten met een CVA Nick Gebruers, Steven Truijen, Sebastiaan Engelborghs en Peter Paul De Deyn Diagnostiek oedeem bij CVA-patiënten 22 1 Behandeling van oedeem bij CVA-patiënten 226 Conclusie 227 Literatuur Orthesiologie ter ondersteuning bij het lopen na een CVA: biomechanische kennis onontbeerlijk 229 Marc Nederhand en Jaap Buurke Effect van beenorthesen op het functioneren van CVA-patiënten 230 Biomechanica van het looppatroon 232 Veelvoorkomende loopproblemen bij CVA en effect van een EVO 234 Ongewenste werking van een EVO en de rol van schoeisel 240 Consequenties voor de fysiotherapeutische praktijk 24 1 Tot slot 242 Literatuur Mentale training in de neurologische revalidatie: veranderen van motoriek, cognities en emoties 244 Susy Braun, Jos Schols en Sandra Beurskens Werkmodel voor mentale training uit de sport 245 Onderzoek naar bewegingsvoorstellingen Terug naar het praktijkvoorbeeld Conclusie 255 Literatuur 255

8 Inhoud 9 opinie Uitzicht op inzicht 259 Gert Kwakkel Betekenis van evidence-based medicine in de neurorevalidatie Noodzaak van kennis over functionele prognose en klinimetrie De rol van klinimetrie in de neurorevalidatie Is meten ook weten? 27 1 Wat leert de patiënt? 274 Is abnormaal bewegen abnormaal? 277 Op weg naar samenwerking 280 Literatuur Evidence-based fysiotherapie bij patiënten met een CVA 290 Roland van Peppen CVA-revalidatie 293 Conclusie: uitdagingen voor fysiotherapie bij patiënten met een CVA 302 Literatuur Preventie en behandeling van contracturen bij personen met een dwarslaesie: wat weten we? 307 Frank Goditiabois Effecten van verschillende benaderingswijzen 308 Conclusie Literatuur Register 3 1 9

9 Redactie Prof. dr. P. Calders Bioloog, hoofddocent Revalidatiewetenschappen en Kinesitherapie, Arteveldehogeschool/Universiteit Gent Dr. J.J.X.R. Geraets Epidemioloog, gezondheidswetenschapper, fysiotherapeut, Hogeschool Zuyd, Heerlen; Nederlands Huisartsen Genootschap, Utrecht; Medisch Centrum Geraets-Blokland-Vrouenraets, Landgraaf Prof. dr. J. Nijs Docent vakgroep Menselijke Fysiologie, Faculteit Lichamelijke Opvoeding en Kinesitherapie, Vrije Universiteit Brussel; docent vakgroep Musculoskeletale Kinesitherapie, departement Gezondheidszorg, Artesis Hogeschool Antwerpen; kinesitherapeut Universitair Ziekenhuis Brussel Dr. C. Veenhof Progammaleider, afdeling paramedische zorg/sport, bewegen en gezondheid, NIVEL (Nederlands instituut voor onderzoek van de gezondheidszorg), Utrecht Dr. E.E.H. van Wegen Senior onderzoeker, onderwijscoördinator Focusonderwijs, VU Medisch Centrum, Afdeling Revalidatiegeneeskunde, Amsterdam Dr. C.P. van Wilgen Onderzoekscoördinator, fysiotherapeut en gezondheidspsycholoog, Universitair Centrum voor Sport, Beweging en Gezondheid, Universitair Medisch Centrum Groningen, Rijksuniversiteit Groningen

10 Auteurs Drs. M. Angevaren Onderzoeker en docent, Hogeschool Utrecht, afdeling lectoraat Leefstijl en Gezondheid P. van Asch Kinesitherapeut, Fit Up bvba, Fitness- en Kinesitherapiecentrum, Kontich, België Dr. C.H.G. Beurskens Fysiotherapeut, onderzoeker Fysiotherapie Centraal, UMC St Radboud Dr. S. Beurskens Fysiotherapeut, gezondheidswetenschapper en epidemioloog, lector Hogeschool Zuyd, Kenniskring Autonomie en participatie van chronisch zieken, Heerlen Prof. dr. G. Bleijenberg Klinisch psycholoog; hoofd Nijmeegs Kenniscentrum Chronische Vermoeidheid (NKCV), Universitair Medisch Centrum St Radboud M. van Bloemendaal Fysiotherapeut Revalidatiecentrum De Trappenberg, Huizen J.C. Bosmans Fysiotherapeut, onderzoeker in het Centrum voor Revalidatie, Universitair Medisch Centrum Groningen J.C.

11 12 Jaarboek Fysiotherapie Kinesitherapie 2010 Drs. S.M. Braun Docent, fysiotherapeut, bewegingswetenschapper, Hogeschool Zuyd, Faculteit Gezondheid en Techniek, opleiding Fysiotherapie, Heerlen; Kenniskring Autonomie en Participatie; Kenniskring Centre of Expertise in Life Sciences; Onderzoeksinstituut Caphri (Care And Public Health Research Institute), Universiteit Maastricht Ingrid Burgers-Bots Fysiotherapeut VU Medisch Centrum, afdeling Revalidatie, sectie Fysiotherapie Dr. J.H. Buurke Fysiotherapeut; senior onderzoeker Revalidatiecentrum Het Roessingh, Research and Development, Enschede Prof. dr. P. Calders Bioloog, hoofddocent Revalidatiewetenschappen en Kinesitherapie, Arteveldehogeschool/Universiteit Gent Prof. dr. P.P. De Deyn Laboratorium voor Neurochemie en Gedrag, Instituut Born-Bunge, Universiteit Antwerpen Drs. H. Devos Assisterend academisch personeelslid, Katholieke Universiteit Leuven, afdeling Neuromotorische Pediatrische en Pelvische Revalidatie, Heverlee M.H. Eissens Ergotherapeut/handtherapeut, Universitair Medisch Centrum Groningen

12 Auteurs 13 Prof. dr. S. Engelborghs Laboratorium voor Neurochemie en Gedrag, Instituut Born-Bunge, Universiteit Antwerpen B. op t Eijnde Opleidingshoofd opleiding Revalidatiewetenschappen & Kinesitherapie, departement Gezondheidszorg Provinciale Hogeschool Limburg (Limburgse Universitaire Associatie); projectleider wetenschappelijke onderzoeksprojecten en doctoraten; onderzoeksprofessor Biomedisch Onderzoeksinstituut, Universiteit Hasselt (Limburgse Universitaire Associatie) Bert.opteijnde@uhasselt.be P. Feys Universitair docent Neurologische Revalidatie, Universiteit Hasselt & PHL, Afdeling REVAL Onderzoeksinstituut, Diepenbeek Peter.Feys@uhasselt.be Drs. N. Gebruers Assistent-onderzoeker, Artesis Hogeschool Antwerpen, departement Gezondheid, Merksem Nick.Gebruers@artesis.be Dr. J.J.X.R. Geraets Epidemioloog, gezondheidswetenschapper, fysiotherapeut, Hogeschool Zuyd, Heerlen; Nederlands Huisartsen Genootschap, Utrecht; Medisch Centrum Geraets-Blokland-Vrouenraets, Landgraaf jacques.geraets@planet.nl F. Goditiabois Kinesitherapeut UZ Leuven, Revalidatiecentrum Pellenberg, Leuven, vrijwillig wetenschappelijk medewerker Katholieke Universiteit Leuven Frank.Goditiabois@uz.kuleuven.ac.be Drs. C.J.T. de Goede Fysiotherapeut, bewegingswetenschapper, onderzoeker VU Medisch Centrum, Revalidatiegeneeskunde, sectie fysiotherapie cjt.degoede@vumc.nl

13 14 Jaarboek Fysiotherapie Kinesitherapie 2010 Drs. J.S.M. Hobbelen Fysiotherapeut/bewegingswetenschapper, onderzoeker; Vitalis WoonZorg Groep Eindhoven, docent master fysiotherapie i/d Geriatrie Hogeschool Utrecht L.D. de Jong MSc Onderzoeker, fysiotherapeut; De Vogellanden, Centrum voor Revalidatie, Fysiotherapie Volwassenen Dr. H. Knoop Klinisch psycholoog, universitair docent; Nijmeegs Kenniscentrum Chronische Vermoeidheid, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen Prof. dr. G. Kwakkel Hoogleraar Neurorevalidatie; bewegingswetenschapper; fysiotherapeut afdeling Revalidatiegeneeskunde, VU Medisch Centrum,Vrije Universiteit Amsterdam; voorzitter van de Dutch Society of NeuroRehabilitation (DSNR); European Editor NeuroRehabilitation and Neural Repair; Visiting Professor University of Northumbria, NewCastle (UK) Dr. L.I.I.K. Lim Fysiotherapeut, onderzoeker; VU Medisch Centrum, afdeling Revalidatiegeneeskunde Dr. M.J. Nederhand Revalidatiearts, wetenschappelijk medewerker; Revalidatiecentrum Het Roessingh, Research and Development, Enschede Prof. dr. J. Nijs Docent vakgroep Menselijke Fysiologie, Faculteit Lichamelijke Opvoeding en Kinesitherapie, Vrije Universiteit Brussel; docent vakgroep Musculoskeletale Kinesitherapie, departement Gezondheidszorg, Artesis Hogeschool Antwerpen; kinesitherapeut Universitair Ziekenhuis Brussel

14 Auteurs 15 Prof. dr. E. Otten Hoogleraar Neuromechanica en Prothesiologie, Universiteit Groningen, Centrum voor Bewegingswetenschappen, Rijksuniversiteit Groningen Dr. R.P.S. van Peppen Fysiotherapeut, bewegingswetenschapper; hogeschooldocent; onderzoeker masteropleiding Fysiotherapie, Instituut voor Bewegingsstudies, Hogeschool Utrecht Dr. E.A.A. Rameckers Kinderfysiotherapeut; onderzoeker Adelante Zorggroep-BU Kinderen te Valkenburg; docent masteropleiding Kinderfysiotherapie, AVANS+ Breda; medewerker Bewegingslab Academisch Ziekenhuis Maastricht Prof. dr. J.M.G.A. Schols Verpleeghuisarts en hoogleraar Verpleeghuisgeneeskunde, vakgroep Huisartsgeneeskunde, Universiteit Maastricht Dr. C.K. van der Sluis Revalidatiearts, Centrum voor Revalidatie, Universitair Medisch Centrum Groningen, Rijksuniversiteit Groningen Dr. S. Truijen Artesis Hogeschool Antwerpen, Merksem Dr. C. Veenhof Progammaleider afdeling Paramedische zorg/sport, bewegen en gezondheid, NIVEL (Nederlands instituut voor onderzoek van de gezondheidszorg), Utrecht Dr. L. Vereeck Kinesitherapeut, doctor-assistent opleiding kinesitherapie, Artesis Hogeschool Antwerpen, vakgroep Neuro- en Psychomotorische kinesitherapie; medewerker dienst Neus-, Keel- en Oorziekten, Universi-

15 16 Jaarboek Fysiotherapie Kinesitherapie 2010 tair Ziekenhuis Antwerpen; BAP Faculteit Geneeskunde, Universiteit Antwerpen Dr. E.E.H. van Wegen Senior onderzoeker, onderwijscoördinator Focusonderwijs, VU Medisch Centrum, Afdeling Revalidatiegeneeskunde, Amsterdam Dr. C. P. van Wilgen Onderzoekscoördinator, fysiotherapeut en gezondheidspsycholoog, Universitair Centrum voor Sport, Beweging en Gezondheid, Universitair Medisch Centrum Groningen, Rijksuniversiteit Groningen Drs. A. Zijlstra Promotiestudent Interfacultair Centrum Bewegingswetenschappen, Universitair Medisch Centrum Groningen Dr. W. Zijlstra Universitair docent/senior onderzoeker, Universitair Medisch Centrum Groningen, afdeling Interfacultair Centrum voor Bewegingswetenschappen, Rijksuniversiteit Groningen

16 Voorwoord Het Jaarboek Fysiotherapie Kinesitherapie heeft dit jaar één centraal thema: neurorevalidatie. Het kiezen van één thema lijkt wellicht een beperking om een breed overzicht te kunnen geven van onderwerpen op het gebied van behandeling en onderzoek in de fysiotherapie/kinesitherapie in Nederland en Vlaanderen. Niets is minder waar. Het thema neurorevalidatie wordt zo breed besproken dat het alle lezers aan kan spreken. Zo zijn er hoofdstukken waarin specifieke diagnosegroepen worden besproken, zoals CVA, ziekte van Parkinson, multipele sclerose, cerebrale parese en dwarslaesie. In andere hoofdstukken komen meer algemene onderwerpen aan bod zoals paratonie (pijnbeleving), vestibulaire revalidatie en de verwerking van beweging en ruimtelijkheid door het brein. Daarnaast zijn er hoofdstukken waarin de brede patiëntenpopulatie ouderen centraal staat. Zoals u gewend bent zijn alle hoofdstukken in het jaarboek in drie rubrieken verdeeld: Klinische praktijk, Onderzoek en ontwikkeling en Opinie. Hier volgt een korte indruk van wat u in dit jaarboek kunt vinden. In het deel Klinische praktijk wordt een variatie aan onderwerpen besproken zoals mimetherapie, cueing training bij de ziekte van Parkinson en de rol van rekhoudingen bij de revalidatie van CVApatiënten. Twee hoofdstukken gaan nader in op het functioneren van handen: handfunctie bij kinderen met cerebrale parese en mirrorboxtherapie bij handletsels. In de rubriek Onderzoek en ontwikkeling is onder andere een aantal hoofdstukken over revalidatie na een CVA opgenomen. Achtereenvolgens komen de revalidatie van rijvaardigheid, oedeem, voetorthesiologie en de relatie tussen cognities/emoties en motoriek bij patiënten met CVA aan de orde. Verder wordt ingegaan op het functioneren van ouderen. In het deel Opinie is een aangepaste versie opgenomen van de inaugurele rede van prof. dr. Gert Kwakkel getiteld Uitzicht op inzicht die hij in 2009 gehouden heeft. In dit hoofdstuk geeft hij, als hoogleraar neurorevalidatie, een kritische beschouwing van de zorg, het onderwijs en het onderzoek die momenteel in de neurorevalidatie gebruikelijk zijn. Verder wordt ingegaan op

17 18 Jaarboek Fysiotherapie Kinesitherapie 2010 het evidence based behandelen van patiënten na een beroerte en op de huidige stand van zaken met betrekking tot de preventie en behandeling van contracturen bij patiënten met een dwarslaesie. In een aantal hoofdstukken staat de mobiliteit en/of fysieke activiteit van patiënten centraal. Zo wordt de fysieke activiteit bij multipele sclerose besproken, maar ook de invloed van fysieke activiteit op het cognitief functioneren van ouderen. Dit thema sluit goed aan bij actuele beleidsontwikkelingen in Nederland en Vlaanderen waarbij veel aandacht geschonken wordt aan het belang van voldoende beweging ter preventie van gezondheidsproblemen onder de algemene bevolking. In de fysiotherapie/kinesitherapie spelen momenteel nog andere belangrijke beleidsmatige ontwikkelingen. In Nederland zijn er bijvoorbeeld in het afgelopen jaar kwaliteitsindicatoren fysiotherapie ontwikkeld. Kwaliteitsindicatoren zijn instrumenten die ingezet worden om kwaliteit zichtbaar te maken. Een indicator wordt in de gezondheidszorg gedefinieerd als een meetbaar element van de zorgverlening, dat functioneert als een mogelijke aanwijzing voor de kwaliteit van de zorg. Het is de bedoeling dat aan de hand van deze kwaliteitsindicatoren het handelen tijdens en het resultaat van fysiotherapeutische behandelingen transparanter worden. In 2010 zullen deze kwaliteitsindicatoren geïmplementeerd worden. Hiernaast wordt er hard gewerkt aan een elektronisch patiëntendossier. In Vlaanderen worden inspanningen geleverd om criteria te ontwikkelen waarmee bijzondere beroepsbekwaamheden (waaronder neurologische revalidatie/kinesitherapie) erkend kunnen worden. In dit voorwoord staan we ook even stil bij het vertrek van een van onze redacteuren, Alice Nieuwboer. Alice is de afgelopen jaren van grote waarde geweest vanwege haar inhoudelijke kennis en enthousiasme. Gezien haar expertise in de neurorevalidatie heeft ze ook nog een aanzienlijke bijdrage geleverd aan de opzet van dit jaarboek. Onze dank daarvoor, Alice! Haar plaats is ingenomen door twee redacteuren: Patrick Calders en Erwin van Wegen. Concluderend zijn wij, de redactie van het Jaarboek Fysiotherapie Kinesitherapie, er trots op dat zowel in Nederland als België veel werk wordt verzet in de neurorevalidatie. Wij wensen u veel plezier met het lezen van dit jaarboek en hopen dat u de kennis die u opdoet in de praktijk kunt en gaat toepassen. Namens de redactie, Cindy Veenhof