Overzicht Financiële Stabiliteit Najaar 2013

Transcriptie

1 Overzicht Financiële Stabiliteit Najaar 2013

2 De Nederlandsche Bank Overzicht Financiële Stabiliteit Najaar 2013, nr. 18

3 2013 De Nederlandsche Bank NV Oplage: 850 Dit document is samengesteld op basis van data beschikbaar t/m 20 september 2013, tenzij anders vermeld. Afkortingen landen volgens ISO-norm. Iedere openbaarmaking en verveelvoudiging voor educatieve en niet-commerciële doeleinden is toegestaan, mits met bronvermelding. Westeinde 1, 1017 ZN Amsterdam Postbus 98, 1000 AB Amsterdam, Telefoon (020) Telefax (020) Internet: www. dnb. nl.

4 Inhoud Voorwoord 5 1 Overzicht financiële stabiliteit 7 2 Wisselwerking bankensector en reële economie 15 3 Europese schuldencrisis en financiële integratie 21 4 Bail-in en depositopreferentie 27 Afkortingen 32 3

5 Voorwoord DNB waakt over de financiële stabiliteit in Nederland. Nadrukkelijk let DNB op de wisselwerking tussen financiële instellingen en hun omgeving: andere instellingen, financiële markten en de financiële infrastructuur. Als onderdeel hiervan publiceert DNB elk halfjaar het Overzicht Financiële Stabiliteit (OFS). Het OFS schetst risico s die groepen instellingen of hele sectoren raken en het Nederlandse financiële stelsel en uiteindelijk ook de economie kunnen ontwrichten. DNB schrijft het OFS om belanghebbenden financiële instellingen, beleidsmakers en het publiek bewust te maken van deze risico s. Het eerste hoofdstuk geeft een samenvatting van de belangrijkste risico s voor de Nederlandse financiële stabiliteit. De daaropvolgende drie themahoofdstukken analyseren relevante onderwerpen in meer detail. Het OFS bevat geen voorspellingen, maar analyseert scenario s. DNB beoogt met de kennis van nu een zo goed mogelijke risicoanalyse te geven van potentiële toekomstige bedreigingen voor het financiële stelsel. Waar mogelijk doet DNB voorstellen voor beleid dat risico s kan tegengaan. De analyses en aanbevelingen in het OFS bieden instellingen en beleidsmakers inzichten om de kans op en de gevolgen van schokken in het financiële stelsel te verkleinen. 5

6 1 Overzicht Financiële Stabiliteit Aandachtspunten en aanbevelingen Gebrek aan vertrouwen vanuit financiële markten bemoeilijkt de balansversterking van Europese banken, en vormt daarmee een risico voor de kredietverlening en het economische herstel. Een geloofwaardig balansonderzoek (Asset Quality Review) helpt om marktvertrouwen te herstellen. Een publieke achtervang voor geconstateerde kapitaaltekorten is onmisbaar, mits onder strenge voorwaarden vormgegeven en als laatste optie ingezet. Nederlandse banken zijn goed op weg naar de hogere kapitaaleisen onder Bazel III. Het zwakke economische herstel blijft echter een risico voor verdere balansversterking. Banken dienen deze versterking via winstinhouding of kapitaaluitgifte te voltooien, om te voorkomen dat de kredietverlening in Nederland verder onder druk komt. Op termijn kunnen niet-bancaire financiers bijdragen aan de kredietverlening in Nederland. De Europese schuldencrisis heeft de kwetsbaarheden van de Europese muntunie blootgelegd. Een goed ontworpen bankenunie verbreekt de wisselwerking tussen nationale overheden en bankensectoren, en gaat fragmentatie van de Europese bankensector tegen. Macroprudentieel beleid verkleint de kans op toekomstige crises. De invoering van bail-in in Europa verkleint in de toekomst risico s van bankfaillissementen voor overheden en corrigeert perverse prikkels in de bankensector. Een afdoende hoeveelheid kapitaal en achtergestelde schuld op bankbalansen beperkt onzekerheid bij bankfinanciers en bevordert de effectiviteit van bail-in. Internationale financiële - stabiliteitsrisico s Europese schuldencrisis Gebrekkige vormgeving bankenunie Exit ruim monetair beleid VS Stabiliteitsrisico s voor het Nederlandse financiële stelsel Financieringsrisico bankwezen Langdurig lage economische groei Onvoldoende kapitaalversterking banken Verslaving aan lage renteomgeving Risico s voor financiële instellingen Verliezen op vastgoed- en bedrijfsleningen Rendementsgaranties verzekeraars Cyberdreigingen Acuut Kleuren groeperen risico s met een grote onderlinge wisselwerking en lijnen geven de samenhang tussen risico s weer Sluimerend 7

7 Europese schuldencrisis Ondanks ruim een jaar van relatieve rust op Europese financiële markten, zijn de spanningen niet verdwenen. Dit blijkt uit de DNB financiële-stressindex; een samengestelde indicator voor marktonrust in het Nederlandse financiële stelsel (grafiek 1). Onzekerheid over de toekomst van de muntunie zorgde in 2011 en 2012 voor acute stress op financiële markten (zie hoofdstuk 3). De marktstress is sindsdien gedaald door onconventionele monetaire beleidsmaatregelen van de Europese Centrale Bank (ECB) en de aankondiging van de bankenunie door Europese overheden. Het stressniveau bevindt zich echter nog altijd duidelijk boven dat van voor de crisis. Gedeeltelijk is dit het gevolg van de zwakke economische vooruitzichten. Daarnaast zijn de door overheden aangekondigde hervormingen, zoals de bankenunie, vooralsnog niet volledig geïmplementeerd. Beleggers blijven onzeker over de soliditeit van Europese banken. Dit bemoeilijkt de versterking van hun balans, die reeds wordt vertraagd door het zwakke economische herstel. Hoewel de door beleggers gevraagde risicopremie op bankobligaties sinds 2012 significant ingekomen is, blijft het niveau ervan aanzienlijk (grafiek 2). De verwachting is dat risicopremies structureel op een hoger niveau blijven dan voor de crisis, zeker nu bail-in een reële optie is gebleken. Daarnaast handelen aandelen van de meeste beursgenoteerde banken nog altijd onder de boekwaarde van het eigen vermogen. Deze factoren suggereren dat de twijfel bij beleggers over de kapitaalpositie van Europese banken nog niet is verdwenen. Tegelijkertijd bemoeilijkt dit gebrek aan vertrouwen de opbouw van kapitaalbuffers via het aantrekken van nieuw kapitaal. Hogere financieringskosten verlagen bovendien de omvang van de winsten die aan de buffers kunnen worden toegevoegd. Deze winsten staan reeds onder druk door de zwakke economische groei. De winstgevendheid van Europese banken lag in 2012 aanzienlijk lager dan voor de crisis en was in perifere eurolanden zelfs negatief (grafiek 3). Grafiek 1: Financiële-stressindex voor Nederland Per dag, t/m Lange termijn 10 Faillissement Lehman 6 Recente ontwikkelingen OMT Eerste steunpakket aan Griekenland 2 Dotcomcrisis LTRO s jan 10 jul jan 11 jul jan 12 jul jan 13 jul De stressindex bestaat uit subindices voor de Nederlandse obligatie-, aandelen- en valutamarkt, en enkele markten die specifiek van belang zijn voor de Nederlandse bankensector. Bron: Bloomberg, Euronext, Thomson Datastream en eigen berekeningen DNB. 8

8 Grafiek 2: Risicopremie bankobligaties uitgegeven in euro s In procenten, per dag, t/m ,0 12,5 Achtergestelde obligaties 10,0 Reguliere (senior) obligaties 7,5 5,0 2,5 0, Risicopremie betreft het rendement boven de risicovrije rente (vijfjaars renteswap). Bron: Thomson Datastream. De moeizame balansversterking van Europese banken leidt tot druk op de kredietverlening, wat het economisch herstel kan belemmeren. Wanneer de mogelijkheden voor winstinhouding en kapitaalemissies beperkt zijn, kunnen banken zich gedwongen zien om de kapitaalratio s te versterken door de groei van de uitstaande leningen te beperken. De bankensector is dan niet in staat om bij te dragen aan een conjunctuurherstel door middel van een adequate groei van de kredietverlening. In het eurogebied is het belang van bancaire kredietverlening voor de economie groot, omdat met name het midden- en kleinbedrijf weinig toegang heeft tot alternatieve financieringsbronnen. Een strenge Asset Quality Review kan het marktvertrouwen in Europese banken versterken en zo het proces van balansversterking versnellen. Deze Asset Quality Review (AQR) wordt in 2014 door de ECB uitgevoerd voorafgaand aan de Grafiek 3: Rendement op eigen vermogen nationale bankensectoren In procenten, per jaar, 2007 en SE FI NL AT FR BE DK GB DE IT PT IE ES GR* Op geconsolideerde basis. *) Griekenland (2012) = -76,8 procent. Bron: ECB Consolidated Banking Data. 9

9 start van het Europese toezicht. De kwaliteit van bankactiva onder grote banken in het eurogebied zal worden doorgelicht. Daarbij zal de toereikendheid van voorzieningen en de waardering van onderpand worden getoetst. Eventuele gesignaleerde kapitaaltekorten dienen vervolgens te worden aangevuld. Eenmaal voltooid, kan dit proces het vertrouwen van financiële markten in de soliditeit van Europese banken versterken, voor zover beleggers ervan overtuigd zijn dat de controle voldoende streng heeft plaatsgevonden. Het certificeren van de resultaten door onafhankelijke derde partijen en het publiceren ervan per deelnemende instelling draagt hier sterk aan bij. Een verbetering van het marktvertrouwen drukt de financieringskosten en vergroot de mogelijkheden tot balansversterking via winstinhouding en kapitaalemissies, en verkleint zo het risico dat banken gedwongen zijn om de kredietverlening te beperken. Aanzuivering van geconstateerde kapitaaltekorten dient in eerste instantie plaats te vinden via private aandelenuitgiftes. De resultaten van de AQR bieden beleggers meer zekerheid over de financiële positie van banken, hetgeen hun bereidheid kan vergroten om in banken te beleggen. De ervaring met het Amerikaanse Supervisory Capital Assessment Program (SCAP), dat in 2009 door de Amerikaanse toezichthouder werd uitgevoerd om de soliditeit van de bankensector te testen, leert dat kapitaalemissies ook mogelijk zijn in moeilijke marktomstandigheden (grafiek 4). De hieraan deelnemende banken vulden vrijwel het gehele kapitaaltekort dat was vastgesteld met private middelen op (USD 179 miljard, ofwel 97 procent van het totaal). Voor het slagen van de AQR is een publieke achtervang voor kapitaaltekorten noodzakelijk, mits onder strenge voorwaarden vormgegeven en als laatste optie ingezet. Een dergelijke achtervang geeft beleggers zekerheid dat kapitaaltekorten uiteindelijk kunnen worden aangezuiverd. Zonder deze zekerheid vooraf zou het publiceren van tekorten kunnen leiden tot bank runs en wanordelijke faillissementen, die de financiële sector als geheel zouden besmetten. De inzet van publieke middelen door nationale overheden dient gepaard te gaan met strenge voorwaarden, waarbij aandeelhouders en, in uiterste gevallen, ook houders van achtergestelde schuld als eerste verliezen nemen. Alleen wanneer nationale overheden de kosten van steunmaatregelen niet kunnen dragen is directe herkapitalisatie vanuit Grafiek 4: Uitgiftevolumes gewone aandelen In procenten van geconsolideerd balanstotaal, per jaar, 2005 t/m ,2 1,0 Verenigde Staten 0,8 Eurogebied 0,6 0,4 0,2 0, * *) Cijfer voor 2013 is t/m Bron: Thomson One Banker, BIS, ECB Consolidated Banking Data. 10

10 het Europese noodfonds (ESM) mogelijk, na volledige toepassing van bail-in en onder strenge randvoorwaarden voor zowel bank als lidstaat. Strenge voorwaarden creëerden bij de Amerikaanse SCAP voor banken de juiste prikkel om kapitaaltekorten hoofdzakelijk met private middelen op te vullen. Het uiteindelijke beroep op de Amerikaanse overheid bleef mede hierdoor beperkt tot drie procent van de kapitaaltekorten. Het marktvertrouwen in banken wordt verder vergroot wanneer de AQR wordt gevolgd door een Europese stresstest en meer transparantie van banken in hun verslaglegging. De AQR helpt om duidelijkheid te verschaffen over eventuele verborgen verliezen op Europese bankbalansen, maar is niet vooruitblikkend. Daarom dient het Europese balansonderzoek in 2014 gevolgd te worden door een stresstest, die gevoeligheden voor toekomstige stressscenario s kwantificeert. Banken kunnen het marktvertrouwen structureel vergroten door meer transparantie over de risico s op de bankbalans. Dit kan door implementatie van internationaal opgestelde aanbevelingen over de mate van transparantie in hun verslaggeving. Voorbeelden van aanbevelingen van deze Enhanced Disclosure Task Force zijn een toelichting op de risico s van de liquiditeitspositie en het gebruik van eenduidige definities voor leningen met betalingsachterstand. Een effectieve bankenunie en een geloofwaardig bail-in regime verkleinen de verwevenheid tussen Europese overheden en banken. De negatieve wisselwerking tussen de kredietwaardigheid van nationale overheden en die van bankensectoren kan door een bankenunie worden doorbroken, indien zowel bankentoezicht als de afwikkeling van probleembanken op Europees niveau is vormgegeven (zie hoofdstuk 3). Het recente Europese politieke akkoord over de richtlijn voor herstel en afwikkeling van banken is een belangrijke stap in deze richting. Deze richtlijn bevat geharmoniseerde regels voor het herkapitaliseren of ordelijk afwikkelen van banken in problemen. De inzet van belastingmiddelen wordt daarbij zo veel mogelijk beperkt, onder andere door de introductie van zogenaamde bail-in. Hierbij moeten aandeelhouders en crediteuren in eerste instantie zelf de risico s dragen van een bankfaillissement of resolutie (zie hoofdstuk 4). Internationale renteomgeving De rente op Nederlandse staatsobligaties is dit jaar 0,8 procentpunt gestegen (grafiek 5). Dit gaat samen met een stijging van Amerikaanse en Duitse staatsrentes. In mei signaleerde de Amerikaanse Federal Reserve dat de huidige onconventionele beleidsmaatregelen mogelijk versneld zullen worden afgebouwd. Sindsdien is de rente op Amerikaanse staatsobligaties met één procentpunt gestegen. In dezelfde periode liepen ook Duitse en Nederlandse staatsrentes op (grafiek 5). Ook de afgenomen risicoaversie op financiële markten zorgt ervoor dat de rentevoeten op Amerikaanse, Duitse en Nederlandse staatsobligaties stijgen. De ECB kondigde begin juli aan te verwachten dat de beleidsrentes geruime tijd laag zullen blijven. Dit omdat de vooruitzichten voor de middellange termijn een geringe inflatie inhouden, gegeven de zwakke economische ontwikkeling en geld- en kredietgroei. Deze introductie van forward guidance door de ECB heeft de volatiliteit van de geldmarktrentes verminderd en ging bij aankondiging gepaard met lichte verlaging van het niveau van geldmarkt- en kapitaalmarktrentes. Het renteverschil tussen Nederlandse en Duitse staatsobligaties neemt toe als gevolg van de zwakkere positie van Nederland onder de euro-kernlanden. Nederland behoort samen met onder andere Duitsland tot de Europese landen met de hoogste kredietbeoordeling (AAA). De relatieve positie van Nederland binnen deze groep is sinds de crisis echter verslechterd: het economische herstel loopt achter, het primaire overheidstekort is relatief hoog en de staatsschuld is sterk geste- 11

11 Grafiek 5: Renteontwikkeling Nederlandse staatsobligaties In procenten, per dag, t/m ,5 2,0 Signalen mogelijke afbouw Fed Forward guidance ECB Duitse staatsrente 1,5 1,0 Renteverschil Nederland - Duitsland 0,5 0,0 jan-13 feb-13 mrt-13 apr-13 mei-13 jun-13 jul-13 aug-13 sep-13 Betreft de rente op tienjaars staatsobligaties. Bron: Thomson Datastream. gen. Beleggers vragen onder deze omstandigheden een hogere risico-opslag voor het aanhouden van Nederlandse staatsobligaties. Het verschil tussen de rente op Nederlandse en Duitse staatsobligaties nam toe van 0,2 procentpunt in januari 2013 tot 0,4 procentpunt in september. Voortgang met financieel-economische hervormingen bevordert duurzaam economisch herstel, en verkleint zo het risico dat het renteverschil verder oploopt. Een stijging van de rente bij achterblijvende economische groei is ongunstig voor Nederlandse banken en de overheid. Een stijging van de rente op staatsobligaties verhoogt de financieringskosten van de overheid, en indirect ook van Nederlandse banken. Wanneer een stijging van rentevoeten voortkomt uit economisch herstel, kunnen banken deze hogere financieringskosten compenseren met hogere inkomsten. Dit compenserende effect ontbreekt echter bij een rentestijging die wordt veroorzaakt door externe effecten. Bij een stijging van de risicovrije rentevoet kunnen levensverzekeraars en pensioenfondsen in principe profiteren, doordat zij hierdoor beter in staat zijn om hun verplichtingen aan polishouders en deelnemers na te komen. Het Nederlandse financiële stelsel Nederlandse banken versterken hun financieringspositie door het aantrekken van deposito s en langlopende marktfinanciering. De afhankelijkheid van marktfinanciering blijft vooralsnog echter groot. Dit blijkt uit de in Europees perspectief hoge Loan-to-Deposit ratio van het Nederlandse bankwezen, de verhouding tussen uitgezette leningen en aangetrokken deposito s. Het hieruit voorvloeiende herfinancieringsrisico maakt Nederlandse banken kwetsbaar voor schokken op financiële markten. Bovendien is het aantrekken van marktfinanciering aanzienlijk duurder geworden sinds de kredietcrisis. Dit vergroot tevens de concurrentie om Nederlandse deposito s, wat een opwaarts effect op de depositorente heeft. Wel vermindert de afhankelijkheid van marktfinanciering al enige tijd: de Loan-to-Deposit ratio daalde van 205 procent in 2008 tot 179 procent medio Daarnaast hebben Nederlandse banken het herfinancieringsrisico verkleind door de gemiddelde looptijd van de aangetrokken marktfinanciering te verlengen. Tijdens 2012 nam de afhankelijkheid van financiering met een looptijd tot één jaar met bijna twintig procent af. 12

12 De Nederlandse bankensector heeft in 2012 ook de kapitaalratio verder versterkt en staat er in internationaal perspectief goed voor. De risicogewogen kernkapitaalratio van de Nederlandse bankensector steeg in 2012 van 9,5 procent naar 11,5 procent volgens de uiteindelijke (zgn. end-state) berekeningswijze onder Bazel III (grafiek 6a). Met deze kapitalisatie bevindt de Nederlandse bankensector zich in de Europese voorhoede. Hoewel de end-state Bazel-III kapitaalratio formeel pas wordt gehanteerd vanaf 2019, gebruiken beleggers deze maatstaf nu al om een inschatting te maken van de voortgang naar toekomstige kapitaaleisen. Banken hebben de verhoging van de kapitaalratio mede gerealiseerd via winstinhouding en het afstoten van buitenlandse activiteiten. Ook de ongewogen kapitaalratio (Bazel III leverage ratio) verbeterde, van 3,0 procent naar 3,4 procent. Sinds de kredietcrisis krijgt deze maatstaf voor solvabiliteit toenemende belangstelling in het publieke debat. Het volledig voldoen aan de hogere kapitaaleisen van Bazel III is voor Nederlandse banken in zicht. Nederlandse banken hadden per eind 2012 nog EUR 27 miljard aan kernkapitaal en hybride instrumenten nodig om in 2019 aan zowel de risicogewogen als de ongewogen kapitaaleisen van Bazel III van 3 procent te voldoen. Dit bedrag bestaat voor EUR 3 miljard uit kernkapitaal, dat banken met name via winstinhouding verwachten op te bouwen (grafiek 6b). Gedurende 2013 hebben banken hun kernkapitaalratio verder versterkt. De resterende EUR 24 miljard kunnen banken invullen met zogenaamde additionele tier 1 en tier 2 instrumenten, zoals hybride kapitaalinstrumenten en langlopend achtergesteld schuldpapier, of desgewenst via winstinhouding. Sinds medio 2012 hebben Nederlandse banken EUR 8 miljard van dergelijke instrumenten bij beleggers geplaatst. In het voorjaar van 2013 is de relevante Europese regelgeving definitief geworden, waardoor de mogelijkheid voor uitgiftes verder is verbeterd. De resterende balansversterking van Nederlandse banken kan echter worden vertraagd door de haperende Nederlandse economie (zie hoofdstuk 2). Door de oplopende werkloosheid en het groeiend aantal bedrijfsfaillissementen nemen de kredietrisico s voor Nederlandse banken toe. Hogere voorzieningen voor toekomstige verliezen drukken de winstgevendheid van de Nederlandse bankensector. Dit vertraagt de snelheid waarmee zij hun balans via winstinhouding kunnen versterken. Mede onder invloed van de hogere kredietrisico s hebben Nederlandse banken hun kredietvoorwaarden sinds het begin van de crisis aangescherpt. In combinatie met afnemende vraag, beperkt dit de kredietgroei in Nederland. Grafiek 6a: Buffers van de Nederlandse bankensector In procenten van risicogewogen activa en totale activa (inclusief off-balance sheet), per ultimo jaar, 2010 t/m Leverage ratio (BIII definitie) Kernkapitaal ratio (BIII endstate definities) Kernkapitaal ratio = common equity tier 1-kapitaal / risicogewogen activa x 100. Leverage ratio = tier 1-kapitaal / balanstotaal incl. off balance x 100. Bron: DNB. 13

13 Grafiek 6b: Openstaande kapitaalbehoefte richting Bazel III van de Nederlandse bankensector In EUR mld, per ultimo jaar, 2010 t/m Additionele Kernkapitaal kapitaalinstrumenten Kernkapitaal (CET 1) Additioneel tier 1 Tier 2 Bron: DNB. Op het gebied van operationeel risico hebben financiële instellingen in toenemende mate te maken met cyberdreigingen. De financiële stabiliteit kan worden geschaad wanneer de beschikbaarheid van schakels in de betaalketen voor langere tijd wegvalt of de integriteit van cruciale systemen wordt aangetast bij partijen in het betalingsverkeer. Een adequate risicobeheersing door instellingen is dan ook cruciaal. DNB houdt daar toezicht op en beziet in het licht van de verstoringen in het betalingsverkeer dit voorjaar in hoeverre aanscherping van de toezichtregels noodzakelijk is. Voorts heeft het door DNB voorgezeten Maatschappelijk Overleg Betalingsverkeer een analyse gemaakt van de robuustheid van het betalingsverkeer, met name gericht op de alternatieven die er zijn in geval van verstoringen. Als gevolg hiervan hebben banken maatregelen genomen om de weerstand tegen DDoS-aanvallen te versterken en worden de onderlinge afhankelijkheden tussen internetbankieren, mobiel bankieren en ideal verminderd. 14

14 2 Wisselwerking bankensector en reële economie Het trage economische herstel vergroot de kredietrisico s voor Nederlandse banken, met name op leningen aan het midden- en kleinbedrijf en commercieel vastgoed. De voorzieningen die banken hiervoor treffen, drukken de winst en kunnen de benodigde balansversterking vertragen. Andersom kan achterblijvende balansversterking ook de kans op economisch herstel verkleinen, wanneer banken met het oog hierop de kredietgroei beperken. Om het risico op deze negatieve wisselwerking te verkleinen, dienen banken hun balansversterking via winstinhouding of kapitaaluitgifte te voltooien. De aankomende Europese Asset Quality Review kan ook voor Nederlandse banken de balansversterking helpen versnellen. Op termijn kunnen niet-bancaire financiers bijdragen aan de kredietverlening in Nederland. Nederlandse banken zijn goed op weg naar de hogere kapitaaleisen van Bazel III. De zwakke economische groei vormt echter een risico voor hun balansversterking. Nederlandse banken hebben sinds de kredietcrisis substantiële stappen gezet om hun kapitaalbuffer te herstellen (zie hoofdstuk 1). Verdere versterking van de buffer is de komende jaren nodig om volledig aan de hogere kapitaaleisen onder Bazel III te voldoen. De winsten van banken staan echter onder druk door de Europese schuldencrisis en de zwakke economische groei, die tevens zorgt voor een toename van de werkloosheid en het aantal bedrijfsfaillissementen. Hierdoor kan een groeiend aantal huishoudens en bedrijven niet meer aan haar verplichtingen aan banken voldoen. De financiële weerbaarheid van huishoudens is verder verminderd door de daling van de huizenprijzen, die in totaal inmiddels twintig procent bedraagt. Anderzijds vormt een te trage balansversterking een risico voor economische groei, aangezien het banken er toe aan kan zetten om de kredietgroei te beperken. In dit geval houden banken hun rentemarges hoog om kredietaanvragen te ontmoedigen, of rantsoeneren direct de krediethoeveelheid. Dit resulteert in lagere kredietvolumes, waardoor banken sneller aan de hogere vereiste kapitaalratio s kunnen voldoen. Dit kan het economische herstel echter schaden. Ervaringen uit financiële crises in het verleden, zoals in Japan in de jaren 90, laten zien dat een vicieuze cirkel kan ontstaan tussen zwakke bankbalansen, kredietrantsoenering en lage economische groei. Dit risico is groter wanneer een crisis gepaard gaat met een daling van huizenprijzen en schuldafbouw bij huishoudens, wat vervolgens de consumentenbestedingen onder druk zet. Kredietrisico Nederlandse bankensector Het aantal probleemleningen van Nederlandse banken aan bedrijven en huishoudens neemt toe. De stijging is het sterkst in het midden- en kleinbedrijf (grafiek 7). Dit segment van het Nederlandse bedrijfsleven staat sinds het begin van de kredietcrisis sterk onder druk. De winstgevendheid en solvabiliteit van het midden- en kleinbedrijf blijven achter bij die van het grootbedrijf, met name wanneer de minst presterende bedrijven in beide segmenten worden vergeleken. Hierdoor is een toenemend aantal ondernemers niet langer in staat om aan de betalingsverplichtingen op bankleningen te voldoen. De kredietrisico s voor banken op deze 15

15 Grafiek 7: Probleemleningen per portefeuille Nederlandse bankensector In procenten van totale leningvolume, per jaar, 2009K2 t/m 2013K2. 7,5 2009K2 5,0 2010K2 2,5 2011K2 2012K2 0,0 Grootzakelijk* Midden- en kleinbedrijf Woninghypotheken 2013K2 Gebaseerd op een steekproef van grote banken. Probleemleningen betreffen leningen met een betalingsachterstand van minimaal 90 dagen. *) Grootzakelijke portefeuille is inclusief uitzettingen in commercieel vastgoed. Bron: DNB portefeuille worden verder vergroot door de prijsdaling op de woningmarkt indien de eigen woning als onderpand voor MKB-leningen is gebruikt. Binnen de grootzakelijke leningenportefeuille gelden met name kredieten aan ontwikkelaars en beheerders van commercieel vastgoed momenteel als risicovol. De omstandigheden op de Nederlandse markt voor commercieel vastgoed zijn sinds het begin van de kredietcrisis aanzienlijk verslechterd. Sinds de piek van de markt zijn de prijzen gemiddeld met ruim 15 procent gedaald, waarbij tussen locaties en marktsegmenten aanzienlijke verschillen bestaan. Daarnaast neemt de leegstand bij winkels en kantoorpanden toe. DNB is in reactie op deze ontwikkelingen een vastgoedonderzoek gestart om de kwaliteit van de commercieel vastgoeduitzettingen en de risicobeheersingprocessen van Nederlandse banken beter in kaart te brengen. Mede als gevolg van dit lopende traject zijn de voorzieningen voor probleemleningen in deze portefeuille gestegen. Daarnaast is door banken ruim EUR 6 miljard aan kapitaal gereserveerd om een mogelijke verdere verslechtering van de markt te kunnen opvangen. De toename van probleemleningen bij woninghypotheken is minder groot. De beperkte toename is onder andere het gevolg van de relatief lage werkloosheid onder Nederlandse woningbezitters. Wel zijn de potentiële verliezen bij wanbetaling relatief hoog. Door de combinatie van hoge initiële hypotheekschulden, aflossingsvrije hypotheken en de sterke prijsdaling op de woningmarkt, is ongeveer 30 procent van de Nederlandse hypotheken inmiddels hoger dan de waarde van de woning. Nederlandse banken treffen hogere voorzieningen voor toekomstige verliezen op probleemleningen. De toevoegingen aan de voorzieningen zijn door de zwakke economie sterk gestegen (grafiek 8). Bedrijfswinsten vormen de eerste buffer om de kosten van additionele voorzieningen op te vangen. De genomen voorzieningen drukten de winst van Nederlandse banken in 2012 met ongeveer 50 procent, een situatie die grosso modo vergelijkbaar is met banken uit andere kernlanden in het eurogebied. In vergelijking met perifere Eurolanden is de impact van voorzieningen op de soliditeit van het bankwezen echter beperkt. In deze landen lagen de genomen voorzieningen hoger dan de totale bedrijfswinsten, waardoor ook bestaande kapitaalbuffers zijn aangesproken om de toegenomen kredietrisico s te dekken (grafiek 9). 16

16 Grafiek 8: Nieuwe voorzieningen Nederlandse bankensector Toevoegingen aan voorzieningen in procenten van totale activa (l-as), en reële bbp-groei in procenten (j-o-j, r-as), per kwartaal, 2002K1 t/m 2013K2. 0,8 6,0 0,6 4,5 Toevoegingen 0,4 3,0 aan voorzieningen 0,2 1,5 0,0 0, ,5-3,0-4,5-6,0 Reële bbpgroei Bbp gecorrigeerd voor werkdagen-effecten. Toevoegingen aan voorzieningen betreft vierkwartaalssom. Bron: DNB, CBS. Balansversterking en kredietgroei De kredietgroei in Nederland is sinds 2009 sterk gedaald, maar is vooralsnog net positief. De uitstaande kredietverlening aan bedrijven groeit nog maar mondjesmaat, met 0,4 procent op jaarbasis. Ook de groei van de hypothecaire schuld ligt met 0,7 procent aanzienlijk lager dan voorheen (grafiek 10a). Door deze lage groei blijft de uitstaande hoeveelheid krediet ten opzichte van de omvang van de Nederlandse economie al enkele jaren ongeveer constant. De zakelijke kredietgroei ligt in Nederland sinds de crisis gemiddeld iets boven de groei in omringende landen, zoals Frankrijk en Duitsland (grafiek 10b). De zwakke kredietgroei kan gedeeltelijk worden verklaard door vraageffecten, gedreven door de zwakke huizenmarkt, beleidsveranderingen en de neergaande economische cyclus. De dalende groei van het hypothecaire krediet hangt samen Grafiek 9: Nieuwe voorzieningen als percentage van winst en activa In procenten, % Nieuwe voorzieningen als percentage van opera tionele winst Nieuwe voorzieningen als percentage van totale activa (r-as) FI SE DE BE FR AT NL GB DK IT PT ES GR IE Bron: ECB Consolidated Banking Data. 17

17 Grafiek 10a: Bancaire kredietgroei - Nederland In procenten, jaarlijkse groei per maand, t/m Woninghypotheken Bedrijfs leningen Gecorrigeerd voor securitisaties en breuken. Bron: DNB. met het lagere aantal transacties op de woningmarkt en de negatieve inkomensontwikkeling van huishoudens. Daarnaast wordt de hypothecaire kredietgroei gedrukt door de fiscaal vereiste annuïtaire aflossing en de beperking van de maximale hypotheeklening ten opzichte van het inkomen en de woningwaarde. Het is bovendien gebruikelijk dat de vraag naar bedrijfsleningen in een recessie afneemt. Ook een strenger kredietbeleid van banken beperkt de nieuwe kredietverstrekking. Eén oorzaak hiervan is het toegenomen kredietrisico. Aan bedrijfsleningen en hypotheken kleven thans voor banken hogere risico s dan in de periode voor de crisis. Met name het midden- en kleinbedrijf is door de recessie verzwakt. Daar komt bij dat de economische vooruitzichten momenteel ongunstig zijn. De crisis heeft bovendien zichtbaar gemaakt dat sommige kredieten vóór de crisis te soepel werden verstrekt, zoals bijvoorbeeld in de markt voor commercieel onroerend goed. In deze omstandigheden ligt het in de rede dat banken minder leningen verstrekken dan voorheen, en voor nieuwe kredieten een hogere rente vragen. Grafiek 10b: Bancaire kredietgroei bedrijfsleven - internationaal In procenten, jaarlijkse groei per maand/kwartaal, t/m Duitsland Frankrijk Nederland GIIPS Buitenlandse reeksen op kwartaalbasis en vanaf gecorrigeerd voor securitisaties. GIIPS = Griekenland, Italië, Ierland, Portugal, Spanje. Bron: DNB, ECB. 18

18 Ook de afhankelijkheid van marktfinanciering maakt Nederlandse banken terughoudender bij het aangaan van langlopende leningen. De hogere herfinancieringskosten en -risico s wegen met name zwaar voor leningen met een lange looptijd. Tegen deze achtergrond beperken banken de verstrekking van langlopende leningen, meestal door een hogere rente te vragen. Dit effect speelt met name voor woninghypotheken 1. Leningen aan het midden- en kleinbedrijf (MKB) hebben binnen de portefeuille bedrijfskredieten een relatief lange looptijd. Tot slot zijn er signalen dat Nederlandse banken met het oog op balansversterking de kredietverlening beperken. Zo blijkt uit de Bank Lending Survey, een enquête onder banken over de door hen gehanteerde kredietvoorwaarden, dat diverse Nederlandse banken in de afgelopen twaalf maanden hun volume uitstaande leningen hebben verkleind om aan kapitaaleisen te voldoen. Bovendien spraken diverse banken de verwachting uit dat ze hiermee in de tweede helft van 2013 doorgaan. Deze beperking treft naar verwachting met name de kredietverlening aan het MKB. Deze kent vergeleken met hypothecaire kredietverlening een relatief groot kapitaalbeslag. Ook heeft het MKB moeilijker toegang tot alternatieve financieringsbronnen zoals de obligatiemarkt. Het Nederlandse grootbedrijf maakt in toenemende mate gebruik van deze alternatieve route om zichzelf te financieren: tussen 2007 en 2013 verdubbelde het volume uitstaande bedrijfsobligaties van EUR 50 naar 100 miljard. Uit onderzoek van DNB 2 blijkt dat het strengere kredietbeleid van banken de zakelijke kredietgroei naar schatting met twee tot vier procentpunt drukt. Dit komt bovenop het effect van de afgenomen kredietvraag door de recessie. Een nadere uitsplitsing van dit effect is niet mogelijk: zowel de toename van krediet- en financieringsrisico s voor banken als kredietbeperkingen vormen deelverklaringen. De hieruit resulterende lagere kredietgroei drukt de investeringen van bedrijven naar schatting met één tot twee procent, een kwantificering die overigens met grote onzekerheden is omgeven. Langs deze weg heeft het strengere kredietbeleid ook een negatief effect op economische groei. Beleidsmaatregelen Een voortvarende balansversterking van de Nederlandse bankensector via winstinhouding beperkt het risico op sterkere kredietrantsoenering, en draagt bij aan economisch herstel. Nederlandse banken zijn goed op weg om aan de nieuwe kapitaaleisen van Bazel III te voldoen, door terughoudend te zijn met het uitkeren van dividend en door de (operationele) kosten verder te reduceren. Door de kapitaalversterking voortvarend langs deze weg te voltooien, versterkt de bankensector haar mogelijkheden om bij te dragen aan een conjunctuurherstel door middel van een verantwoorde groei van de kredietverlening. De aankomende Europese Asset Quality Review mits goed uitgevoerd helpt Nederlandse banken ook om de balans te versterken. Deze vindt in 2014 plaats, gecoördineerd door de ECB (zie hoofdstuk 1). Een strenge en geloofwaardige AQR zal resulteren in een verbetering van het algemene financieringsklimaat in Europa, waarvan ook Nederlandse banken zullen kunnen profiteren door goedkopere marktfinanciering en lagere herfinancieringsrisico s. Een toenemend marktvertrouwen versterkt ook de mogelijkheden om additioneel kapitaal aan te trekken. 1 Jansen, Bijlsma, Kruidhof en Pattipeilohy (2013). Financieringsproblemen in de hypotheekmarkt. DNB Occasional Study 2013/01. 2 DNB (2013). Rapportage kredietverlening. Bijlage bij Kamerstuk nr. L 19

19 De afhankelijkheid van bankfinanciering kan worden verminderd door een grotere rol voor institutionele beleggers en het bevorderen van diepere kapitaalmarkten in Europa. Levensverzekeraars en pensioenfondsen kunnen knelpunten in de kredietverlening verlichten door het aankopen van bank- of bedrijfsobligaties, zoals bijvoorbeeld voorzien in de voorstellen voor de oprichting van de Nationale Hypotheekinstelling en de Nederlandse Investeringsinstelling. Ook kunnen zij risicodragend vermogen verstrekken aan bedrijven. De Europese Commissie werkt aan verscheidene initiatieven om de kapitaalmarkten beter toegankelijk te maken voor het midden- en kleinbedrijf, bijvoorbeeld door harmonisatie van faillissements- en fiscale wetgeving. Hierdoor kan in Europa een diepere kapitaalmarkt ontstaan voor bedrijfsfinanciering, zoals in de Verenigde Staten reeds het geval is. Niet-bancaire financiers kunnen daarnaast direct krediet verlenen aan huishoudens en bedrijven. Adequate beheersing van risico s is daarbij van belang. Instellingen dienen zelf te beschikken over de benodigde risicomanagement-expertise, of gebruik te maken van bestaande expertise bij andere marktpartijen zoals banken. Dit kan zowel door uitbesteding van het risicobeheer, als ook door de risico s te delen. Zo wordt voorkomen dat de grootste risico s neerslaan bij partijen die deze onvoldoende doorzien en kunnen beheersen. Dit geldt met name bij de directe verstrekking van bedrijfskredieten, waar leenvoorwaarden en risicoprofielen per lening sterk verschillen. 20

20 3 Europese schuldencrisis en financiële integratie De Europese schuldencrisis heeft kwetsbaarheden in de inrichting van de Europese muntunie blootgelegd. Zo draagt nationaal ingericht bankentoezicht en -resolutie bij aan een negatieve wisselwerking tussen banken en overheden en aan fragmentatie van spaar- en kredietmarkten. De onconventionele beleidsmaatregelen van de ECB hebben de acute stress op financiële markten weggenomen, maar bieden geen structurele oplossing voor de kwetsbaarheden. Nederlandse banken blijven kwetsbaar voor een hernieuwde escalatie van de schuldencrisis, gezien hun sterke afhankelijkheid van marktfinanciering. Een volledige en goed vormgegeven bankenunie is cruciaal om de fragmentatie tegen te gaan en de negatieve wisselwerking tussen banken en overheden te doorbreken. Macroprudentieel beleid helpt bovendien de opbouw van toekomstige macro-financiële onevenwichtigheden tegen te gaan. Kwetsbaarheden in de Europese muntunie Sinds de introductie van de euro is de financiële integratie in het eurogebied toegenomen. Nationale overheden bleven echter de achtervang voor de eigen bankensector. Het gemeenschappelijke monetaire beleid en het wegvallen van wisselkoersrisico hebben de integratie van financiële markten aanzienlijk bevorderd. Europese banken opereren sinds de introductie van de euro steeds meer grensoverschrijdend binnen het eurogebied, zoals zichtbaar is in het aandeel van EU-bijkantoren en -dochters in de totale activa van het bankwezen (grafiek 11). Het toezicht op deze meer internationaal georiënteerde banken bleef echter nationaal vormgegeven, en ook de kosten voor eventuele financiële steunmaatregelen worden nationaal gedragen. Hierdoor kunnen verliezen bij banken de soliditeit van de overheid aantasten, met name wanneer de bankensector groot is ten opzichte van de nationale economie. Andersom kunnen toenemende zorgen over de over- Grafiek 11: Integratie Europese bankensector In procenten van totale activa, per ultimo jaar, 1997 t/m Bijkantoren Dochters Betreft activa van dochters en bijkantoren van EU-landen binnen het eurogebied. Bron: ECB. 21

21 heidsfinanciën ook banken besmetten. Dit laatste hangt samen met zowel twijfel of de overheid in staat is om banken financieel te ondersteunen, als met het feit dat banken relatief veel obligaties aanhouden van de eigen overheid. Daarnaast zijn binnen de muntunie de mogelijkheden om nationale macrofinanciële onevenwichtigheden met monetair beleid tegen te gaan beperkt. In de jaren voor de kredietcrisis bouwden onevenwichtigheden binnen de muntunie zich op. Met name landen in de periferie van het eurogebied kenden tussen 2000 en 2007 een sterke expansie van de kredietverlening, die mede werd gestimuleerd door inkomende kapitaalstromen en de daling van kapitaalmarktrentes in de aanloop naar de muntunie. Deze kredietgroei vormde een belangrijke factor achter de economische groei in deze landen en droeg bovendien bij aan stijgende huizenprijzen, een oplopend tekort op de lopende rekening en een verlies aan concurrentievermogen. In de kernlanden waren deze ontwikkelingen niet of in mindere mate aanwezig, wat het tegengaan ervan met het gemeenschappelijke monetair beleid bemoeilijkte. Ontwikkelingen Europese schuldencrisis De Europese schuldencrisis heeft deze kwetsbaarheden blootgelegd, en leidde tot acute financieringsrisico s voor overheden en banken. De kredietcrisis van 2008 heeft geleid tot verliezen bij banken. Door de daaropvolgende recessie verslechterde de schuldhoudbaarheid van overheden. Met name in landen waar zich voor de crisis onevenwichtigheden hadden opgebouwd, werden banken en overheden zwaar getroffen. Problemen bij banken veroorzaakten problemen bij overheden, bijvoorbeeld in Ierland en Spanje. In Italië en Griekenland liep de besmetting juist andersom. Zorgen over de soliditeit van banken en overheden in de Europese periferie vertaalden zich in een aanzienlijke verlaging van kredietbeoordelingen en sterk stijgende financieringskosten (grafiek 12 en 13). De hieruit voortvloeiende twijfels bij beleggers over de toekomst van de euro leidde tot acute marktstress in het eurogebied, en tot het grotendeels opdrogen van de markt voor bancaire financiering. Dit raakte ook banken in kernlanden, die daarnaast verliezen leden op directe uitzettingen in perifere landen. De onconventionele beleidsmaatregelen van de ECB hebben de acute financieringsrisico s weggenomen, en ruimte gecreëerd voor het aanpakken van kwetsbaarheden. De lange-termijn herfinancieringsoperaties van de ECB hebben begin 2012 op grote schaal langlopende liquiditeit aan de Europese bankensector verschaft. Voorts heeft de aankondiging van het Outright Monetary Transactions (OMT) Grafiek 12: Staatsrentes Europese kernlanden en periferie In procenten, per dag, t/m pre-crisis muntunie GIIPS DNF GIIPS=Griekenland (vanaf ), Italië, Ierland, Portugal, Spanje. DNF=Duitsland, Nederland en Finland. Bron: Thomson Datastream. 22

22 Grafiek 13: Kredietbeoordeling nationale bankensectoren Gemiddeld kredietoordeel grootste banken, per land, 2010 en Aa1 Aa2 Aa3 A1 A2 A3 Baa1 Baa3 Ba2 Ba3 B1 Caa1 Verhoging door verwachte overheidssteun Stand-alone kredietbeoordeling (BFSR) IT ES DE FR NL IT ES DE FR NL Bron: Moody s en eigen berekeningen DNB. programma door de ECB in juli 2012 de vrees van beleggers voor een wanordelijk faillissement van een euroland en opsplitsing van het eurogebied doen afnemen. Dit programma maakt steunaankopen van bepaalde staatsobligaties door de ECB mogelijk, onder de strikte voorwaarde dat gesteunde landen zich houden aan een macro-economisch aanpassingsprogramma. Rentes op staatsobligaties van perifere landen zijn sindsdien sterk gedaald. De kapitaalverplaatsing van perifere naar kernlanden is sinds de maatregelen van de ECB gedeeltelijk ongedaan gemaakt. Banken in perifere eurolanden hebben sinds 2010 hun depositofinanciering zien dalen, terwijl deze voor banken in kernlanden juist is toegenomen (grafiek 14). Een vlucht naar veilige activa heeft geleid tot sterk divergerende rentes op obligaties van Europese overheden en banken. De geïntegreerde financiële markten accommoderen deze kapitaalstromen. Het resulterende financieringstekort vangen perifere banken op door tegen onder- Grafiek 14: Totale groei deposito s In procenten, t/m Huishoudens GR PT IE ES IT BE NL FR DE Niet-financiële bedrijven Deposito s bestaan uit overnight, direct opvraagbaar en met een vaste looptijd tot 1 jaar. Bron: ECB. 23

23 pand te lenen bij het Eurosysteem. Hierdoor zijn de verplichtingen van perifere centrale banken aan de ECB (grafiek 15) sterk toegenomen. Sinds de aankondiging van het OMT programma door de ECB zijn deze verplichtingen met ongeveer één derde teruggelopen. Ze blijven echter nog altijd substantieel. De fragmentatie van de spaar- en kredietmarkt zorgt daarnaast voor een minder effectieve doorwerking van het gemeenschappelijke monetaire beleid. In reactie op de crisis eisen toezichthouders steeds meer dat tegenover aangetrokken spaargeld in het land zelf activa worden aangehouden. Dit beperkt de mogelijkheden voor grensoverschrijdende depositofinanciering en leidt tot oplopende verschillen in spaarrentes in het eurogebied (grafiek 16a). Onderzoek van DNB wijst daarnaast uit dat banken in tijden van balansherstel prioriteit geven aan de eigen nationale thuismarkt bij nieuwe kredietverlening. 3 Tot slot vertalen de aanzienlijk hogere liquiditeits- en kredietrisico s voor banken in perifere landen zich in hogere kredietrentes voor huishoudens en bedrijven. Samen met de toenemende fragmentatie heeft dit geresulteerd in sterk uiteenlopende kredietrentes per lidstaat (grafiek 16b). Invloed op de financiële stabiliteit De sterke afhankelijkheid van marktfinanciering maakt Nederlandse banken kwetsbaar voor hernieuwde marktonrust en de huidige fragmentatie van spaarmarkten. Oplopende stress op financiële markten zette in de zomer van 2012 ook de financiering van Nederlandse banken onder druk. De gemiddelde risicopremies op reguliere obligaties van Nederlandse grootbanken bereikten onder invloed van algehele onzekerheid onder marktpartijen medio 2012 een record van 2,2 procent. De fragmentatie van spaarmarkten in het eurogebied vergroot bovendien voor Nederlandse banken de afhankelijkheid van relatief dure en volatiele marktfinanciering, doordat zij minder eenvoudig deposito s uit andere eurolanden kunnen aantrekken en inzetten als financieringsbron voor Nederlandse activa. Het doorbreken van de wisselwerking tussen overheden en nationale bankensectoren is ook voor Nederland relevant vanwege de relatief grote bankensector. Sommige Europese banken zijn te groot om door de nationale overheid gesteund te 3 De Haas en van Horen (2013), Running for the exit? International banks and crisis transmission, DNB Working Paper, 279. Grafiek 15: TARGET2-posities in het eurogebied In EUR mld, per maand, t/m DNLF GIIPS DNLF = Duitsland, Nederland, Luxemburg, Frankrijk. GIIPS = Griekenland, Italië, Ierland, Portugal, Spanje. Bron: DNB. 24

24 Grafiek 16a: Depositorente huishoudens in het eurogebied In procenten, per maand, t/m Grafiek 16b: Uitleenrentes niet-financiële bedrijven in het eurogebied In procenten, per maand, t/m Min/max corridor Gemiddelde eurogebied Driemaands EURIBOR Beide grafieken betreffen nieuwe contracten met een looptijd tot één jaar. Bron: ECB en Thomson Datastream. worden zonder gevolgen voor de schuldhoudbaarheid. Ook in Nederland speelt dit risico gezien de relatief grote bankensector ten opzichte van de economie. Hoewel de geconsolideerde activa van de Nederlandse bankensector sinds 2008 zijn gedaald, bedragen deze nog altijd 450 procent van het bbp. Dit is aanzienlijk hoger dan het gemiddelde van het eurogebied als geheel (310 procent). Beleidsmaatregelen Een volledige en goed vormgegeven bankenunie is cruciaal om de fragmentatie in spaar- en kredietmarkten tegen te gaan en de negatieve wisselwerking tussen banken en overheden te doorbreken. Een volledige bankenunie met Europees toezicht en resolutie is nodig om problemen bij systeemrelevante banken vroegtijdig te ondervangen, en indien nodig ordelijk te kunnen afwikkelen zonder negatieve effecten op andere banken en overheden (zie hoofdstuk 4). De verordening voor Europees toezicht zal naar verwachting nog dit jaar in werking treden. Daarnaast heeft de Europese Commissie recent een voorstel voor een Europees resolutiemechanisme gepresenteerd. Dit voorstel voorziet in de oprichting van zowel een onafhankelijke resolutie-autoriteit als een resolutiefonds, dat door banken dient te worden gevuld. Eenduidige afspraken over risicoverdeling bij crisisoperaties helpen ook om marktvertrouwen in Europese banken en overheden terug te winnen. De bankenunie beperkt daarnaast de rol van nationale belangen bij toezicht en resolutie, en gaat zo de fragmentatie op spaar- en kredietmarkten tegen. Om de wisselwerking tussen banken en nationale overheden verder te beperken, dienen op termijn de Europese toezichtregels met betrekking tot staatsobligaties te worden aangepast. Uit hoofde van deze regelgeving hoeven banken in de standaardbenadering voor kredietrisico geen kapitaal aan te houden voor uitzettingen op Europese overheden, en zijn deze uitzettingen uitgezonderd van concentratielimieten (in het zgn. grote-postenregime). Met name in perifere Eurolanden geeft dit banken een prikkel om obligaties van de eigen overheid aan te houden, aangezien het rendement hierop momenteel aantrekkelijk is. Het wegnemen van deze prikkel is een belangrijke voorwaarde voor het verminderen van de verwevenheid van banken en nationale overheden. Hiermee wordt tevens voorkomen dat in een bankenunie nationale risico s op andere lidstaten worden afgewenteld. Om schoksgewijze aanpassingen te voorkomen, is een ordelijke en graduele transitie naar nieuwe regelgeving essentieel. 25

25 Daarnaast helpt de implementatie van macroprudentieel beleid om de opbouw van onevenwichtigheden op nationaal niveau tegen te gaan. Dit beperkt de kans op toekomstige crises. In januari 2014 gaat de nieuwe richtlijn kapitaalvereisten voor banken (CRD IV) in Europa van kracht, waarin de internationaal overeengekomen Bazel III kapitaaleisen zijn uitgewerkt. Hierin worden ook macroprudentiële instrumenten geïntroduceerd, waaronder de zogenoemde contracyclische kapitaalbuffer. Deze zal bij toekomstige periodes van overmatige kredietgroei door macroprudentiële autoriteiten in Europese lidstaten worden ingezet om de daaraan verbonden risico s te beheersen. Daarnaast kan een additionele kapitaalbuffer worden opgelegd aan systeemrelevante banken, hetgeen de financiële risico s voor overheden verkleint. Enkele landen hebben reeds bekendgemaakt deze buffer te zullen inzetten, waaronder ook Nederland. Voor Nederlandse systeembanken zal deze kapitaalbuffer tussen de één en drie procent bedragen. Ook kunnen nationale lidstaten onder deze nieuwe richtlijn sectorale risicogewichten aanpassen, zoals voor vastgoedleningen. Cycli in commercieel vastgoed- en huizenmarken zijn immers primair nationaal van aard. 26