TELESCOPEN, KEUZE TE OVER

Transcriptie

1 Telescopen, keuze te over 1 Zeeweg 96, 8200 Brugge Tel : 050/ Fax : 050/ beisbroek@unicall.be Lid van het Samenwerkingsverband van Vlaamse Volkssterrenwachten vzw V O L K SS T E RR E N WA C H T B E I S BR O E K V Z W TELESCOPEN, KEUZE TE OVER Eddy Pirotte Hendrik Vandenbruaene 1. INLEIDING : Welke telescoop heb ik nodig? Aan welke prijzen kan ik mij verwachten? Welke toestellen zijn er op de markt? Waar kan ik telescopen kopen? Welke accessoires moet ik aanschaffen? Naar aanleiding van massa's vragen over de aanschaf van een telescoop werden volgende handleidingen bij de aankoop van een (eerste) telescoop samengesteld en gebundeld. Deze kunnen helpen bij het beslissen en uitkiezen van een telescoop voor astronomische waarnemingen. Achtereenvolgens kunnen volgende teksten hierna teruggevonden worden: Een inleidende tekst "Hoe de hobby praktische sterrenkunde beginnen?" (Een vrije vertaling naar Sky and Telescope feb 94) Een inleidende tekst met bedenkingen over de keuze van een eerste telescoop Een overzicht van de soorten telescopen die vlot op de amateurmarkt verkrijgbaar zijn vergezeld van adressen. De klemtoon ligt op de vooren nadelen en waarop men moet letten. Voor informatie over de optica van de verschillende types wordt verwezen naar boeken over inleidende sterrenkunde

2 Telescopen, keuze te over 2 2. HOE DE HOBBY PRAKTISCHE STERRENKUNDE TE BEGINNEN? (Vrije vertaling naar Sky & Telescope febr 1994) 1. Plunder je plaatselijke bibliotheek. Astronomie is een hobby waarin je bijleert. De voldoening haal je uit de intellectuele ontdekking en de kennis van de raadselachtige nachthemel. Behalve wanneer je een grote en actieve astronomieclub in je buurt hebt, moet je deze ontdekkingen en het opdoen van kennis in je eentje opdoen. Met andere woorden, je moet een beetje autodidact worden. De plaatselijke openbare bibliotheek is het belangrijkste astronomische hulpmiddel voor de beginner. Misschien vind je er eveneens een aantal behoorlijke tijdschriften over sterrenkunde ( Heelal van de Vereniging voor Sterrenkunde, VVS en Zenit van de Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde, NVWS - om enkel de nederlandstalige te vermelden). Zoek in de rij van astronomische werken naar de sectie voor beginners. Zoek naar hulpmiddelen om de sterren die je s nachts ziet te leren kennen. (Bijvoorbeeld Welke ster is dat? van Walter Widmann of het "Waarnemingsprogramma voor beginnende amateurs" van de VVS.) Als je geboeid raakt door een bepaald onderwerp, zoek het dan verder uit in andere boeken. Het spreekt voor zich dat in de bibliotheek van Volkssterrenwacht Beisbroek een schat aan informatie te vinden is over alle mogelijke onderwerpen die verband houden met praktische, theoretische, beginners als gespecialiseerde sterrenkunde De eerste impuls van de meeste mensen is op zoek te gaan naar iemand anders om de ontdekkingsreis te leiden : een avondcursus, een planetarium of een kennis die wat meer op de hoogte is. Dit kan natuurlijk zeer stimulerend zijn en in veel gevallen enige hulp bieden, maar om je eigen specifieke interesses voor bepaalde gebieden in de praktische sterrenkunde ten volle uit te bouwen ben je over het algemeen op jezelf aangewezen met de boeken uit je bibliotheek. 2. Leer de hemel kennen met het blote oog. Sterrenkunde is een openlucht-natuurhobby. Ga de sterrennacht in en leer hun namen en patronen kennen. (Je kan bijvoorbeeld prima gebruik maken van een draaibare sterrenkaart, zoals uitgegeven door de VVS.) In boeken en andere publicaties leer je dan weer de geschiedenis en de mythologie die achter die namen steekt en hoe de sterrenhemel in de loop van een nacht of over de seizoenen verandert. Zelfs al ga je niet verder dan dit, het geeft toch groot genoegen als je voor jezelf kan zeggen : Hé daar staat Arcturus!. Misschien geeft dit je bovendien een idee over je plaats in de kosmos voor de rest van je leven. 3. Ga er niet onmiddellijk op uit om een telescoop te kopen. Voor heel wat hobby s moet je om te beginnen al diep in je beurs tasten. Je kan niet gaan tennissen zonder racket. Maar sterrenkunde is zo niet. Omdat het een lerende hobby is, moet je geen toegangsgeld betalen. De meest voorkomende fout is aan dit principe voorbij te gaan. Gewoonlijk krijg je dan de vraag van gefrustreerde beginners : Hoe kan ik iets zien door die verdomde telescoop? Men ging er

3 Telescopen, keuze te over 3 namelijk van uit dat de aankoop van een grote kijker een absolute noodzaak was. Op die manier werkt het niet. Om het gebruik van een telescoop echt te laten lonen, moet je eerst de hemel met het blote oog leren kennen. Je moet je weg kunnen vinden tussen de sterren aan de hand van een kaart, moet weten wat een telescoop wel en niet te bieden heeft en voldoende kennis opdoen over de objecten die je wenst terug te vinden om zo ook meer te appreciëren wat je ziet. De meest succesrijke en levenslange astronomie-amateurs zijn meestal diegenen die met de minste uitrusting begonnen. Wat ze tekort kwamen aan uitrusting moesten ze goedmaken in studie, kennis van de hemel, gebruik van kaarten en truukjes leren om met het blote oog te observeren. Deze handigheden kwamen hen dan goed van pas wanneer ze later wel over hulpmiddelen beschikten. 4. Begin met een verrekijker. Een gewone verrekijker (of prismakijker) is de ideale eerste telescoop om verschillende redenen. Ze tonen je een breed beeldveld, wat het gemakkelijker maakt om je weg te vinden. Een krachtige telescoop vergroot enkel een zeer miniem stukje van de hemel, waardoor dit moeilijk exact te lokaliseren valt. Een prismakijker geeft je bovendien een rechtopstaand beeld wat het richten dan weer gemakkelijker maakt. Het beeld in een astronomische kijker staat op zijn kop, soms ook links-rechts-verwisseld en vaak moet je dwars op de kijkerbuis kijken. Daar komt nog bij dat een prisma-kijker relatief goedkoop is, ruim be-schikbaar is en gemakkelijk te transpor-teren en op te slaan. Hun prestatie is verbazingwekkend toereikend. Een goede verrekijker (met een vergroting van 7 tot 10 keer) verbetert je blote-oog waarneming net zoveel als een telescoop dat ten opzichte van die verrekijker zou doen. Met andere woorden, ze bieden je "de helft" van wat je kan bereiken voor slechts een tiende van de prijs - een zeer goede kosten-batenverhouding. Hoe groter de voorste lenzen, hoe beter in de sterrenkunde. Een goede optische kwaliteit is eveneens belangrijk. Maar gelijk welke verrekijker die thuis eventueel rondslingert, is adequaat om je carrière als amateur-sterrenkundige te starten. 5. Stilaan doorgroeien naar meer gedetailleerde kaarten en gidsen. Eens je beschikt over een verrekijker ; wat kan je er precies mee gaan aanvangen? Je beleeft veel plezier aan het bekijken van de maan en aan het vrij afschuimen van de vele sterrenvelden in de melkweg, maar daar heb je al gauw genoeg van. Wanneer je echter de sterrenbeelden hebt leren kennen en gedetailleerde sterrenkaarten hebt aangeschaft, kan je verrekijker je een leven lang bezig houden. Deze kaarten tonen de meeste van de 110 Messierobjecten. Dit zijn sterren-hopen, sterrenstelsels en nevels die voor het eerst in kaart gebracht werden door Charles Messier op het einde van de 18de eeuw. Een verrekijker toont je de steeds wisselende posities van de Jupitermaantjes en de sikkelvorm van Venus. Bij de maan kan je tientallen kraters, vlakten en bergketens bij naam leren kennen. Je kan een hele reeks kleurrijke dubbelsterren scheiden en je kan er jaren mee zoet zijn om het verzwakken en helderder worden van variabele sterren te volgen. Als je weet waar je naar moet kijken. In dit verband is een echte aanrader zoals gezegd het boek :"Een waarnemingsprogramma voor de beginnende amateurs" uitgegeven bij de VVS en ook te verkrijgen op de sterrenwacht. Een zeevaarder heeft uitstekende kaarten nodig ; voor een hemelvaarder is dat niet

4 Telescopen, keuze te over 4 anders. Nauwkeurige kaarten verschaffen je de fascinatie van de jacht op zwaklichtende geheimen in verborgen hemelgebieden. Vele referentiewerken geven een beschrijving van de natuur van de gevonden objecten. Bovendien zal de absoluut noodzakelijke ervaring die je opdoet door het gebruik van de kaarten en referentiewerken voor de verrekijker, je zeer goed van pas komen, mocht je ooit overschakelen op een telescoop. Een grote telescoop kopen voorzien van alle toeters en bellen, levert meestal niets op indien je zelf geen hemelkennis opgebouwd hebt. 6. Zoek het gezelschap van andere amateurs. Zelfstudie is iets leuks voor zolang het duurt, maar toch gaat er niets boven het delen van je ervaringen met andere geïnteresseerden. Verspreid over heel Vlaanderen vind je tal van volkssterrenwachten en VVS-afdelingen die op gezette tijden hun deuren openen voor wie een kijkje wil komen nemen. Neem gerust contact op met het centrum of de vereniging die het dichtst bij jou in de buurt is ; de mensen daar zullen je met veel plezier ontvangen. Misschien organiseren ze boeiende lezingen, fascinerende waarnemingsavonden en bovendien kan je er terecht met al je praktische kijkproblemen. De computer biedt je tegenwoordig een andere manier om in contact te komen met andere amateurs. Er zijn heel wat plaatsen op het Internet die zich bezighouden met astronomie en aanverwante wetenschappen. Ze stellen een voortdurende stroom van nieuwtjes uit de sterrenkunde voor en bij praatgroepen voor amateurs kan je terecht voor een snel antwoord op je meest prangende vragen. 7. Denk je aan de aanschaf van een telescoop, denk dan groot. Op een bepaald moment weet je het wel als je zover bent. Je spendeert uren aan het uitpluizen van advertenties, je kent stilaan de verschillende soorten telescopen, wat je ervan kan verwachten en wat je wil gaan doen met jouw exemplaar. Ga nu absoluut niet beperken op kwaliteit. Mijd de telescopen die je aangeboden worden in allerhande blaadjes, postorderbedrijven en grootwarenhuizen. De telescoop die je nodig hebt, moet aan twee voorwaarden voldoen. Eerst en vooral heb je een stevige, vaste en vlotwerkende opstelling nodig. De tweede voorwaarde is hoog-kwalitatieve optiek die je scherpe beelden kan leveren. Je wenst een grote opening (afmeting) maar vergeet de draagbaarheid en het gebruiksgemak niet. De telescoop mag niet zo groot zijn dat je er amper mee naar buiten kan strompelen. Een oud gezegde vertelt : De beste telescoop voor jou is degene die je het meest gebruikt. Je kan het je niet veroorloven? Wel, spaar dan tot het wel lukt. Van een jaartje meer met je verrekijker zal je geen spijt krijgen. Het heeft geen zin om een spaarpotje voor een halve telescoop te verkwisten aan een minderwaardig exemplaar dat toch geen voldoening schenkt. Of misschien raap je de moed samen om zelf een kijker te bouwen, een activiteit die door heel wat clubs ondersteund wordt. 8. Vergeet jezelf even. Sterrenkunde leert je geduld en nederigheid - en je kan je er beter op voorbereiden ze je eigen te maken. Je kan er niets aan doen als de hemelgordijnen dicht schuiven, als je net niet die verre en zeer zwakke objecten kan vangen of wanneer je net te laat bent om een langvoorbereide gebeurtenis te bekijken. Het heelal buigt zich niet naar jouw wensen; je moet het nemen zoals het komt. De meeste objecten die binnen het bereik liggen van gelijk welke telescoop, hoe groot of klein ook, liggen meestal net binnen het bereik. Meestal ben je op zoek naar dingen die uiteindelijk zeer zwak, klein of het allebei zijn. Daarnaast is het

5 Telescopen, keuze te over 5 belangrijk te weten dat de kleuren die je kent vanop allerlei nevelfoto's door ons oog door de telescoop niet gezien kunnen worden wegens te lichtzwak. Als je op zoek bent naar flitsende verschijningen, kan je beter TV gaan kijken. Waardigheid is de term die in de taal van de amateur moet ingang vinden, voor de nederige onverzettelijkheid die de ultieme beloning voor deze hobby vormt. Het is niet altijd kommer en kwel, maar er komen zeker momenten waarop enkel een soort Zen-kalmte je erdoor kan helpen. 9. Ontspan je voor je plezier. Een deel van het jezelf wegcijferen ligt in het je-niet-ergeren aan de onvolkomenheden van je telescoop. Volmaaktheid bestaat niet, ongeacht hoeveel je ook betaald hebt. Wees geen slaaf in het oppoetsen van lenzen en spiegels en in het bijhouden van je waarnemingslogboek. Voel je ook niet belemmerd om meteen al met nuttig werk te beginnen. Sommige van de meest voldoening schenkende takken van de amateur-sterrenkunde liggen net in het verzamelen van wetenschappelijke gegevens - je tuin instappen om enkele minieme gegevens op te doen die uiteindelijk de menselijke kennis ten goede komen. Een dergelijk project markeert gewoonlijk de overgang van beginnende naar gevorderde amateur. Dit is echter slechts weggelegd voor enkelen en dan nog alleen wanneer ze goed zijn en er willen aan beginnen. Amateur-sterrenkunde moet kalmerend werken en je plezier bezorgen. Als je je opjaagt over de afwijkingen in je oculair of over Pluto die je maar niet te pakken kan krijgen ; adem dan eens diep in en herinner je eraan dat je dit eindelijk doet omdat je het graag doet. Ga snel of traag, intens of op het gemak ; net zoals goed is voor jou.

6 Telescopen, keuze te over 6 3. TELESCOPEN VOOR BEGINNERS, ENKELE BEDENKINGEN 1. Inleiding Als beginnende amateur bekijk je de grote kijkbuizen van je doorwinterde (letterlijk) collega s met ontzag en misschien een beetje afgunst. Wat moet het prachtig zijn om zo n toestel elke heldere nacht tot je beschikking te hebben. En moet je eens zien welke prachtige tekeningen van de maan en de planeten je kan maken achter het oculair van zo n reuzenbuis (in lengte of in diameter). Maar toch is de aanschaf van een heuse kijker niet iets waar je op een blauwe maandag aan begint. Bovendien heeft het geen zin om met telescopen te beginnen rotzooien (want dat wordt het dan uiteindelijk) als je nog steeds verloren loopt in de blote-oog-sterrenhemel. Als je bijvoorbeeld de dubbele open sterrenhoop in het sterrenbeeld Perseus niet met je vinger kan aanwijzen, hoe groot denk je dat dan je kanzen zijn om er een telescoop op te richten? Juist, nul, nada, nihil. Om je dure aankoop niet in grote frustratie in de donkerste hoek van de zolder weg te stoppen, ga je best stap voor stap tewerk. Een boreling zet je ook niet meteen biefstuk-tartaar voor - begin klein, maar daarom niet minder fijn. En toch is de verleiding ontzettend groot. Mooi afgewerkt, perfect gelakt, blinkende knopjes, schaalverdelingen waar je ze maar kan indenken ; het lijkt wel of de fabrikanten hun verkoopstechniek van de auto-industrie afgekeken hebben. De foto s op de verpakking beloven je duizelingwekkende blikken in de diepte van het heelal. Stralende nevels, galaxieën zo groot als een spiegelei en met een beetje fantasie kan je bijna de jeep op de maan zien staan. En wat meer is : je hoeft zelfs het huis niet meer uit om je telescoop binnen te halen. Postorderbedrijven (je weet wel N...man, 3 S...ses, en consoorten) bieden sterrenkijkers aan met duizelingwekkende vergrotingsfactoren ; vergroot 600 x, 700 x, 800 x,... en meer is nog niet genoeg. Zelfs de optieker op de hoek siert er zijn uitstalraam mee. Het enige wat de arme man (of vrouw) er doorgaans vanaf weet is dat het toch geproduceerd is door een gerenommeerde firma. Ben je toch ver genoeg gevorderd om tot aanschaf over te gaan, bedenk dan het volgende lijstje van valkuilen en wolfijzers. Ziet ie d r ingewikkeld uit om te gebruiken, dan is dat waarschijnlijk ook zo. Als je erdoor kijkt en het minste contact doet de telescoop wiebelen, zal ie dat ook doen als je ermee naar de hemel wil kijken. Vermijd elke telescoop die verkocht wordt omwille van zijn sterke vergrotingen, in plaats van om zijn openingsverhouding (diameter gedeeld door brandpuntsafstand). Dit verzekert je maar van één ding : dat de fabrikant denkt dat je een idioot bent. Een telescoop dient uiteindelijk om erg zwak sterrenlicht te verzamelen, en daarvoor is nu eenmaal een zo groot mogelijke diameter noodzakelijk. Een eenvoudige, maar stevige altazimut montering is stukken beter dan een wetenschappelijk-uitziende maar wiebelende equatoriale. Kijk uit naar een telescoop met normale oculairs van 31 mm doorsnee. Het type van 24,5 mm doorsnee is achterhaald wat verdere uitbreidingen betreft. Probeer het niet al te Bon Marché te houden. Een degelijke telescoop maakt je beurs toch al gauw enkele honderden EUR lichter (zie verder)

7 Telescopen, keuze te over 7 2. Telescopen voor een beperkt budget : wat is absoluut noodzakelijk? Zelfs als je budget beperkt is, mag je toch niet voorbij gaan aan enkele standaardwaarden, zoals benadrukt door enkele generaties amateur-astronomen. Gaat ook dit nog verder dan je beurs reikt, koop dan niet! Geen aankoop is beter dan een onbevredigende aanschaf. Werk verder met je verrekijker en statief. a. Een stevige montering, zonder toeters en bellen. De bewegingen van de montering moeten soepel verlopen en makkelijk te bedienen zijn. Het beeld mag niet zodanig wiebelen dat je moeite hebt de telescoop te richten en scherp te stellen. Het beeld mag niet meer verschuiven eens je de telescoop los laat. Beschikt de montering over een klemmensysteem om de assen vast te zetten, controleer dan of de richting van de telescoop niet verandert wanneer je de klemmen vast zet. Eigenlijk is een klemmensysteem niet echt nodig. Een telescoop die alle kanten uit zwiert wanneer de klemmen gelost worden, is niet uitgebalanceerd en bezorgt je alleen maar ergernis in het gebruik. b. De minimum opening - een punt ter discussie. De meningen over dit onderwerp zijn nogal uiteenlopend. Maar toch denken we (subjectief, weet je wel) dat een objectiefdiameter van 80 mm het absolute minimum is voor een refractor (lenzenkijker) en dat je minimum moet uitkijken naar een zogenaamd elfje (11 cm objectiefdiameter) voor een reflector (spiegelkijker). De redenen voor deze minimumwaarden zijn tweeledig. Vermits de meeste astronomische objecten vrij lichtzwak zijn, heb je een redelijke opening nodig om zoveel mogelijk van dat licht te vangen. Bovendien leggen erg kleine objectiefdiameters al gauw hun optische fouten bloot bij de in de sterrenkunde niet ongewone, matig-sterke vergrotingen (30 x, 40 x, 50 x). c. Goede tot uitstekende optische kwaliteit. De maan mag er niet uitzien als gesluierd met een fijne mistlaag. (Behalve als er mist hangt - op aarde wel te verstaan.) Je moet sterren kunnen focusseren tot naaldscherpe puntjes. Krijg je dit niet beter dan de categorie van wollige wattenbolletjes of kaarsvlamstructuur, dan deugt de optiek niet of is slecht uitgelijnd ; beide zaken zijn niet echt oplosbaar door een beginnende amateur. Vraag om de telescoop s nachts te mogen uittesten. Richt op een vrij heldere ster nadat je de telescoop voldoende tijd hebt gegeven om zich aan te passen aan de omgevingstemperatuur (zowat een half uurtje tot (voor een gesloten systeem) een uur). Draai aan de focussering tot de ster een scherp puntje is. Vervolgens draai je de knop iets uit focus (bijv. naar je toe). Het sterrenpuntje verandert in een wazig schijfje - onthoud de vorm van dat schijfje. Draai nu de focus iets van je weg (tot de andere kant van waar je de ster als puntje zag). Het wazig schijfje zou praktisch hetzelfde moeten zijn als wat je daarstraks zag. Als de beeldjes duidelijk verschillend zijn of als ze zelfs helemaal niet rond van vorm zijn, breng je best de telescoop terug naar de winkel. d. Moderne oculairen : Deze hebben een doorsnede van 31,75 mm. De oudere versies hebben een doorsnede van 24,5 mm. Alhoewel deze laatsten optisch gezien misschien van goede kwaliteit zijn, geven ze toch een stuk minder gebruiksgemak al was het maar omdat uitbreidingsaccessoires erg beperkt zijn. e. De zoeker moet een hulp zijn bij het zoeken. Bij al te veel telescopen wordt een zoekertje met een objectief van 2,5 cm gemonteerd. Bekijk je die wat nauwkeuriger dan blijken ze zelfs (inwendig, zodat het niet opvalt) afgediafragmeerd te zijn tot 1,5 cm om de optische fouten te verdoezelen. Die dingen zijn absoluut ongeschikt om er wat dan ook mee te zoeken. Met veel geluk vind je de maan, de planeten en enkele van de helderste sterren erin terug. Een zoeker moet

8 Telescopen, keuze te over 8 minstens een diameter hebben van 30 mm (zgn. 6x30-zoeker) en zou je zowat dezelfde heldere kijk op de hemel moeten bieden als een doorsnee verrekijker. Ook de montering van de zoeker is van belang. Vermits deze, om bruikbaar te zijn tenminste, precies evenwijdig aan de hoofdkijker moet kunnen geplaatst worden, zijn een aantal stelschroeven onontbeerlijk. Soms zijn er dat slechts drie, met als gevolg een moeilijke en onstabiele afstelling. Beste is als de zoeker gevat is in een tweetal ringen met in totaal zes stelschroeven. 3. Anderzijds. Elke discussie heeft zijn keerzijde. Er zijn ook amateurs/professionelen die zeggen dat het allemaal niet zo n vaart loopt. En inderdaad, nogal wat van de actieve waarnemers zijn hun carrière begonnen met wankel materiaal en zijn toch niet afgeschrikt door de moeilijkheden die dat met zich meebrengt. Het is uiteraard de waarnemer die voldoende gemotiveerd moet zijn, en niet de telescoop Bedenk bovendien dat heel wat bekende astronomen vroeger over instrumenten beschikten en ermee moesten werken, die we tegenwoordig als totaal ongeschikt zouden bestempelen. Een paar voorbeelden : Messier ontdekte al zijn kometen met een kijkertje van een goede halve meter lang en met een opening van slechts 6,5 cm en bij een vergroting van 5 x. Mijn eerste notitie in mijn logboek gaat over een observatie van M94 in Ik gebruikte toen een brillenglazen kijkertje met een objectief van 2,5 cm en waarvan de tubus gemaakt was van papiermaché. 4. Kijken in nederigheid. Twee opmerkingen ter afronding. Een veel voorkomende misvatting van beginnende waarnemers is de verwachting objecten te zien die de vergelijking kunnen doorstaan met de kleurrijke, gigantisch grote beelden die je in de tijdschriften en boeken kan terugvinden. Een fotonegatief heeft een andere werking dan het netvlies van ons oog en je mag de resultaten dus ook niet met elkaar gaan vergelijken. Anderzijds is waarnemen een leerproces, waarin je het verschil moet beseffen tussen kijken en zien. Zijn er geen fysische beperkingen dan kunnen we allemaal kijken. Maar zien is een ander paar mouwen. Waarnemen moet je met andere woorden leren. Je moet het geduld opbrengen om je object voldoende lang te bekijken (de luchtonrust valt soms enkele ogenblikken stil, zodat je een perfect scherp beeld krijgt) en je moet proberen onbevooroordeeld te kijken. Kijk met je ogen en niet met je herinnering aan hoe dat ding er volgens de boekjes eigenlijk zou moeten uitzien. Dit vraagt wel een gezonde dosis geduld en doorzettingsvermogen. Zie je door de bomen het bos niet meer - geen nood. Je kan steeds voor hulp terecht op de sterrenwacht of bij één van de vele sterrenkundige verenigingen.

9 Telescopen, keuze te over 9 4. TELESCOPENOVERZICHT 1. Inleiding Over de keuze van telescopen zijn een ontelbaar aantal boeken en artikels her en der verschenen waarvan de vorige paragrafen een samenvatting vormen met het oog op beginnende amateurastronomen. Het onderstaand stukje wil naast de algemene richtlijnen een concreet overzicht bieden van de meest courante kijkers en kijkertypes die momenteel beschikbaar zijn. Ze worden in een aantal klassen en types onderverdeeld met als bedoeling om niet enkel een lijstje samen te stellen voor de complete leek, maar iets verder te gaan aangezien het beter is om vanaf de eerste plannen ook een idee te hebben van wat complexere en duurdere modellen meer kunnen en waard zijn dan de echte beginnerstelescopen Om de harde realiteit te accentueren worden bij elke klasse prijsindicaties gegeven (2012) voor aanschaf in België. Bemerk dat er een zeer interessante tweede hands markt bestaat van telescopen binnen het amateurastronomen-wereldje en dat advertenties in bijvoorbeeld Heelal en Zenit absoluut de moeite waard zijn voor wie een beetje geduld heeft. Remember : De beste en duurste telescoop is maar even goed als een simpel apparaat als ze allebei in de kast blijven staan. Dus wat er uit een telescoop gehaald wordt, wordt voor een erg groot deel door de bezitter waarnemer ervan bepaald en niet andersom zoals advertenties meestal willen suggereren (zie ook de bedenking op vorige pagina). 2. Budget Bemerk dat de aanschaf van een telescoop veel meer behelst dan enkel een buis met optiek op een driepikkel. Wie aan een werkbaar toestel denkt voor astronomische waarnemingen moet eigenlijk aan het volgende pakket in het oog houden bij het overdenken van een budget : Buis met optiek Montering (en statief) Zoeker Minimum twee oculairs, drie is beter Opberg-, transportmogelijkheid Zonder in detail te willen gaan toch enkele globale richtlijnen bij de keuze van een instrument : Voor wie enkel geïnteresseerd is in visueel gebruik van de telescoop, is het enorm aan te bevelen om het grootste deel van het budget in een zo groot mogelijke kijkerdiameter te stoppen aangezien deze enorm de visuele aanblik van de veelal zwakke objecten bepaalt. Een montering moet hier wel stevig zijn maar niet erg gesofisticeerd. Wie wil fotograferen, moet zich realiseren dat een gesofisticeerde (motoren, sturingen, ) en vooral zwaar uitgevoerde montering absoluut noodzakelijk is om trillingsvrije lange belichtingen uit te kunnen voeren. Dit jaagt de kostprijs van een instrument enorm de hoogte in. Hoge budgetten of een kleinere kijkerdiameter zijn hier het gevolg van. 3. Telescopenoverzicht 3.1. Verrekijkers : Als eerste kennismaking met de sterrenhemel mogen vooral verrekijkers niet vergeten worden. Ze laten toe om met het opzoeken van bepaalde (grotere) objecten vertrouwd te raken, zijn handig om ergens naar toe mee te nemen en kunnen een krap budget aan. Wat resolutie (beelden van planeten, maan) betreft zijn ze natuurlijk erg beperkt. Een goede verrekijker wordt ook nog door de

10 Telescopen, keuze te over 10 meeste ervaren sterrenkijkers altijd bij de hand gehouden (kometen, melkweg, conjuncties en andere samenstanden, op reis, ) Het bos verrekijkers dat te koop aangeboden wordt is enorm daarom zou ik ze in volgende klassen willen onderverdelen : Algemeen 7x50, 10x50 zijn de beste keuze, kleinere toestellen zijn te lichtzwak Monteren op een stevig foto-statief met klem is veruit de beste oplossing om trillingsvrije beelden te bekomen Overal mee naar toe te nemen is een enorm voordeel De beelden van beide lenzen moeten perfect overlappen. Daarom : altijd zeer voorzichtig behandelen "Junk-verrekijkers" Deze zijn overal te koop in fotowinkels, warenhuizen, Erg beperkt budget (+/- 80 EUR) maar werken prima Let wel op voorgelijkmatig aangebrachte coating op lenzen en op goede scherpstelling Ideaal beginnersinstrument 3.2. Kleine refractors Algemeen : Het gaat hier om gewone 60 mm lenzenkijkers op statief (50 mm kijkertjes worden ook aangeboden maar zijn eigenlijk te klein voor astronomische waarnemingen) Deze klasse vormt het absolute absolute minimum (Maan, planeten, helderste nevels en eenvoudige dubbelsterren) Te koop bij nogal wat optiekers om de hoek, algemeen matige kwaliteit en nul komma nul vakkundige service. Wat je er echter uit kunt halen bepaal je zelf, niet de verkoper. Daarnaast worden bij de betere telescopendealer ook verbeterde versies van deze 60 mm kijkers aangeboden. (betere zoeker, mm oculairs, stevige montering, ) Grootte Orde Prijs : EUR (afhankelijk van azimutaal of equatoriaal opgesteld, en afhankelijk van accessoires) Top-verrekijkers Veel duurder dan junk-versies (150 - >250 EUR) voor 7x50 of 10x50 De meerwaarde bij het observeren is vrij beperkt in vergelijking met de serieuze meerkost voor beginners Vooral de grensmagnitude is beter dankzij goede coatings, ook beeldscherpte is uitstekend Ook vogelkijkers leveren prima beelden Astronomische verrekijkers 15x80, 20x80, 14x100, en groter Erg spectaculair voor astronomische waarnemingen, zeker statief nodig Gepeperde rekening (vanaf EUR tot veelvouden hiervan) refractortelescoop Pro : Absloluut beginnersinstrument en dus eenvoudig te hanteren

11 Telescopen, keuze te over 11 Schaf equatoriale montering aan i.p.v. azimutale indien het budget het toelaat, zodat ook piggy-back foto-grafie kan in een verder stadium. Erg transportabel Meestal veel accessoires in basispakket, maar Con : Accessoires zijn meestal van erg povere kwaliteit, enkele uitzonderingen (SkyWatcher, Meade) 24.5 mm oculairs in de meeste gevallen en zoeker te klein Lensdiameter is eigenlijk te beperkt om zwakkere objecten voor gevorderden waar te nemen. Bestaan ook in automatische GOTOuitvoering. Kan werken, maar niet vanzelfsprekend om correct op te stellen en te calibreren. Reflectortelescoop 3.3. Kleine reflectors Algemeen : Het gaat hier om mm reflectors (zogenaamde "elfjes"), van enorm veel merken te krijgen (Skywatcher, Meade, Celestron, ). De matige standaard basisversies die optiekers verkopen werden door een aantal telescopen-merken verbeterd. Prijzen variëren tussen 200 en 300 EUR voor nagenoeg dezelfde modellen, goed uitgebouwde modellen gaan tot >500 EUR Pro Veruit beste all-round beginnerstelescoop (planeten, maan, deep sky, ) Erg transportabel Zeker equatoriale montering aanschaffen, nooit azimutale omdat dan ook piggy-back fotografie tot de mogelijkheden behoort Meestal veel accessoires in basispakket, maar Con Accessoires meestal van povere kwaliteit. Oculairs 24.5 mm, weinig extra accessoires te verkrijgen. Zoek dus een instrument met mm oculairdiameters Indien zoeker 5x24, best vervangen door 6 x 30 mm De standaard montering is zwak in vergelijking met duurdere astronomische instrumenten, bij sommige (duurdere) modellen is ze echter wel verbeterd. "Kijk en vergelijk" is hier de boodschap Bestaan ook in automatische GOTOuitvoering. Kan werken, maar niet vanzelfsprekend om correct op te stellen en te calibreren.

12 Telescopen, keuze te over Refractors Algemeen : Het gaat hier om mm lenzenkijkers (SkyWatcher, Meade, Celestron, ) op equatoriale monteringen. Grotere refractors 150 mm mm bestaan ook tot de mogelijkheden maar deze zijn zo groot dat ze hier niet besproken worden. Het prijskaartje varieert tussen EUR afhankelijk van objectiefdiameter en uitvoering van de montering Vanaf paragrafen 3.4 zijn accessoires zoals oculairs, filters, e.d. meestal niet meer in het basispakket inbegrepen (dus reken hier meestal nog zo'n EUR extra bij) Pro : Stijgen wat kwaliteit betreft uit boven de eerder vermelde types (dus goede montering, goede accessoires) Transportabel Afhankelijk van budget kan grootte gekozen worden Basis astrofotografie is goed mogelijk; zeker met de ED en APO varianten. Goede beeldscherpte, geen obstructie, typisch voor lenzenkijkers Con : Algemeen hebben ze eigenlijk een (te) kleine objectiefdiameter voor de prijs (matig wat deep-sky betreft, planeten zijn wel goed scherp maar vertonen weinig structuur wegens de beperkte diameters) Achromatische telescopen geven hoe dan ook altijd een beetje kleurshift. Daarom is het beter om een ED Apotype met verbeterde lens of indien het budget het toelaat een echte apochromatische refractor aan te schaffen. Deze zijn trouwens ook uitstekend geschikt voor het maken van wide-field astronomische opnames Reflectors (Newtonkijkers) Algemeen : Zoals bij de refractors bestaat ook een gamma telescopen die groter zijn dan het basismodelletje van 100 of 114 mm reflectors Het gaat hier om 150 mm mm Newtons (SkyWatcher, Orion, Meade, Vixen) op equatoriale monteringen waarvan de prijzen variëren (afhankelijk van grootte en uitrusting) van EUR). Grotere modellen (tot 300 mm) zijn ook te verkrijgen (2500 EUR) Pro : In vergelijking met refractors hebben deze kijkers een grotere objectiefdiameter voor een vergelijkbare prijs. Dus zwakkere objecten zijn er ook mee waar te nemen. Laten basis-astrofotografie toe omdat de monteringen redelijk goed zijn. Veel accessoires te verkrijgen Afhankelijk van budget kan grootte gekozen worden Prima all round telescopen Con : Beeldcontrast minder dan refractors, maar dit wordt in veel gevallen volledig gecompenseerd door de grotere diameter. (spiegels geregeld goed af te stellen). Minder goed te transporteren, wegens volumineus en complex Dobsontelescopen (zie 3.6) van vergelijkbare grootte kosten een pak minder maar hebben geen fotografiemogelijkheden.

13 Telescopen, keuze te over Dobson-telescopen (Newtonkijker op Dobsonmontering) Algemeen : Na de boom van deze no nonsense telescoop bij zelfbouwers, worden complete Dobsontelescopen nu ook aangeboden door (SkyWatcher, Meade en Celestron). Het gaat hier om 150 mm mm kijkers waarvan de prijs varieert naargelang de grootte van EUR. Daarnaast zijn Dobson-telescopen ook relatief eenvoudig zelf te bouwen in vergelijking met andere types Dobsontelesoop Pro : Veruit beste verhouding prijs/diameter van alle hier vermelde telescooptypes. Visueel beste resultaat voor een bepaald budget Erg eenvoudig te hanteren Ideaal beginnersinstrument Goed te transporteren ondanks grootte Erg stevige monteringen Con : Astrofotografie is niet mogelijk Ze zien er erg primitief uit, maar zoals gezegd doet dit helemaal niets terzake. Accessoires en gadgets zijn niet voorzien 3.7. Schmidt-Cassegrains Algemeen : De Celestron en Meade Schmidt- Cassegrain telescopen (SCT's) of Maksutov-telescopen bestaan in enorm veel uitvoeringen, gaande van naakte basisversies tot en met compleet computergestuurde apparaten. Vooral in Amerikaanse tijdschriften vindt men massa's oogverblindende advertenties waar alle gagets en toebehoren uit de doeken gedaan worden. Het basismodel is een 8" (200mm) kijker maar varianten van 5", 6, 9.25" 10", 11" en zelfs groter zijn ook verkrijgbaar We spreken hier over prijzen van EUR (basis 8") tot +/-9000 EUR (11" op montering- maar dat is al een observatoriuminstrument). Prijs is echter sterk afhankelijk van het type montering dat gekozen wordt (al dan niet geoptimaliseerd voor astrofotografie). In deze klasse zijn ook kleinere 90 mm en 125mm Maksutov versies (Meade ETX, SkyWatcher) te verkrijgen voor een beperkter budget. Pro: Zeer complete telescoop zowel voor visueel als astrofotografisch gebruik. Enorm veel accessoires en uitbreidingen voor te verkrijgen en dit zowel optisch als electro-mechanisch (oculairen, filters, sturingen, electronica, ) Compact en dus redelijk gemakkelijk te transporteren en op te bergen.

14 Telescopen, keuze te over 14 Automatische GOTO systemen (al dan niet in combinatie met GPS) laten toe om vrij makkelijk objecten op te zoeken. Naast de telescopen behandeld in dit overzicht zijn er nog voor alle telescopenklassen varianten van gespecialiseerde merken (beperkte series) die wat afwerking en kwaliteit een stuk uitsteken boven de massaproducten die hier beschreven werden. De prijzen ervan swingen compleet de pan uit en worden hier dan ook niet vermeld in dit inleidend overzicht. Ook zelfbouw behoort zoals gezegd tot de interessante mogelijkheden. Wanneer we kijken naar de beste beginnersinstrumenten met doorgroeimogelijkheden komen we alles in beschouwing nemend terecht bij Schmidt-Cassegrain Telescoop Con : Visuele kwaliteit niet altijd top (matig contrast door concept met grote vangspiegel) Niet goedkoop als instap mm ED-refractors op equatroiale monteringen als minimum wat kijkerdiameter betreft mm reflectors op equatoriale monteringen als meest all-round beginners-instrumenten mm Newton-Dobson wat visuele prestaties en gebruiksgemak betreft mm compacte Maksutov wanneer compactheid, accessoires en eventueel electronica belangrijk zijn.