grote liefdes met steun van de Vereniging Rembrandt

Transcriptie

1 bulletin van de Vereniging Rembrandt Jaargang 18 n0 3 najaar 2008 Vereniging Rembrandt al 125 jaar sponsor van het openbaar kunstbezit grote liefdes met steun van de Vereniging Rembrandt Vereniging Rembrandt al 125 jaar sponsor van het openbaar kunstbezit p Johan R. ter Molen: Kunstnijverheid voor de Nederlandse musea p Henk van Os in Helmond p Laatste aflevering over de geschiedenis van de Vereniging Rembrandt

2 Beschermvrouwe H.M. de Koningin Ereleden Bestuur raad van adviseurs Mevrouw Dr H.H. Pijzel-Dommisse Mevrouw Dr E. Frederiks, 1994 Mr J.M. Boll, voorzitter Dr J.N.M. van Adrichem Mr L. R. J. ridder van Rappard Mr W. Baron van Dedem, 2002 Dr M. Sanders, vice-voorzitter Prof. Dr J. Th. M. Bank Mr S.A. Reinink Mevrouw Mr A.A. van Berge, secretaris Prof. Dr C. Blotkamp M.J.M. van Rooy Drs H.B. van Wijk, penningmeester Mevrouw Prof. Dr C.A. Chavannes- Prof. Dr P. Schnabel Mr H.G. Boumeester Mazel Drs P.J. Schoon Drs F.J. Duparc Drs A.A. Fock Mevrouw Dr M.F. Simon Thomas Prof. Dr R.E.O. Ekkart Prof. Dr M. Forrer A.L. Stal Mevr. Prof. Dr C.W. Fock Mr Th. Groenewald A.G.L. Strengers Prof. Dr P.A. Hecht Mr H.F. Heerkens Thijssen Drs C. baron van Tuyll van Drs W.M.J. Pijbes Drs J.J. Heij Serooskerken Drs C.O.A. baron Schimmelpenninck Drs J.H. van Heijningen Nanninga E.W. Veen van der Oije Drs B.F. van Ittersum Mevrouw Ir M.L.W. Vehmeijer- Dr C.B. Smithuijsen Dr E.J. van Straaten Mevrouw L.C.E. van Tets-van J.M.N. Leighton Mevrouw Drs D.H.A.C. Lokin Prof. Dr V. Manuth Verloop Mevrouw Mr P.H.E. Voûte Drs M.J.F. Weck Tienhoven Drs H.J.A.T. Meertens Mr J.G. de Vries Robbé Mr A.R.T. Odle Jhr M.A. van Weede Dr D. Overbosch Lustrumcommissie Rekeningen Klachtencommissie Mr J.G. de Vries Robbé voorzitter Bank Mees Pierson, Amsterdam Fondsenwerving Drs H.M. Blankenberg secretaris (voor betaling contributie) Mr S. Royer, voorzitter Drs H.B. van Wijk penningmeester Bank Mees Pierson, Amsterdam Mevrouw Mr A.M.C. Marius-van Mevr. Drs F.M. Bijl de Vroe-Verloop Eeghen, secretaris Prof. Dr R.E.O. Ekkart Postbank Mevrouw Mr M.C. Scholten Prof. Dr P.A. Hecht ten name van de Vereniging Dr J.M. de Groot A. Rüger Rembrandt, Den Haag Mr H. baron van Imhoff Dr M. Sanders Prof. Dr P. Schnabel Drs P.J. Schoon Vereniging Rembrandt Bureau (9 13 uur) Lange Voorhout 15 Drs H.M. Blankenberg, directeur Leden van de Vereniging Rembrandt 2514 ea Den Haag Contacten Musea/PR kunnen bij het secretariaat extra T: Mevrouw Drs F.M. Bijl de Vroe- Bulletins bestellen voor 7,- per stuk F: Verloop (excl. portokosten). E: Ledenadministratie Mevrouw A.J.M. Devilee Colofon: illustratie omslag: Samenstelling en redactie: Twee studies van een naakte vrouw (detail) Teio Meedendorp, Amsterdam Jacques de Gheyn II ( ) Ontwerp: van Rosmalen & Schenk, Ca Krijt, pen in bruine inkt op papier Amsterdam Rijksmuseum, Rijksprentenkabinet Druk: Onkenhout BV, Almere Amsterdam

3 I n h o u d A a n w i n s t e n De Vereniging Rembrandt is een particuliere organisatie, opgericht in Zij heeft als doel door het beschikbaar stellen van geldelijke middelen musea en andere openbare verzamelingen effectieve hulp te bieden bij het verwerven van kunstvoorwerpen. 4 5 De pers over de jubileumtentoonstelling Huub Blankenberg Kunstnijverheid voor de Nederlandse musea Dr Johan R. ter Molen De heer Ter Molen nam dit jaar na 23 jaar afscheid als bestuurslid van de Vereniging Rembrandt. Voor het Bulletin maakte hij een selectie van 23 liefdes uit de 150 aanwinsten die op het gebied van de kunstnijverheid waarvoor hij zich immer sterk heeft gemaakt tijdens zijn bestuursperiode werden gesteund. Vereniging Rembrandt 34 Ogenblik: Hoera voor Helmond Prof. Dr Henk van Os al 125 jaar sponsor van het In openbaar zijn voormalige kunstbezit functie als directeur van het Rijksmuseum kreeg professor Van Os ooit een enorm grote groep uiterst gemotiveerde schoolkinderen op bezoek uit Helmond. Recentelijk was hij zelf in Helmond, waar Jan Bongaarts, de persoon die indertijd de school kin de ren naar Amsterdam stuurde, nog steeds bijzonder actief is. 35 Over aanwinsten: Fusien Bijl de Vroe In de laatste aflevering over de geschiedenis grote liefdes van de Vereniging Rembrandt komt de verdergaande professionalisering van de vereniging aan de orde, naast haar inspanningen voor een grotere naams bekendheid, en de blijvende met steun van de Vereniging Rembrandt hoge kwaliteit van de gesteunde aankopen. 38 Titus Cirkel Rijksmuseum - Rijksprentenkabinet, Amsterdam Twee studies van een naakte vrouw Jacques de Gheyn II, ca Amsterdams Historisch Museum Gezicht op Amsterdam vanaf de Amsteldijk Jacob van Ruisdael, ca Van Gogh Museum, Amsterdam De Seine bij Nanterre Maurice de Vlaminck, 1906/07 Singer Laren, Laren Studie Bal Tabarin Jan Sluijters, Lustrum nieuws / Nieuws van de Vereniging Algemeen Redactioneel De jubileumtentoonstelling 125 grote liefdes in het Van Gogh Museum was bij het ter perse gaan van dit Bulletin ongeveer een maand open en we kunnen nu al melden dat de belang stelling bijzonder groot is. Vereniging Rembrandt U heeft nog tot 18 januari 2009 de tijd de expositie te bezoeken. al 125 jaar Gevoegd sponsor bij van de vele het andere openbaar acties kunstbezit waarmee de Vereniging dit jaar onder de aandacht wordt gebracht, kan het niet anders zijn dan dat de Vereniging Rembrandt bij het begin van 2009 enorm aan naamsbe kend heid heeft gewonnen. Aan u en ons de taak dit zo te houden. 31 Kunsthal Rotterdam Another Time II Antony Gormley, 2006

4 De pers over 125 grote liefdes Over het algemeen is de Vereniging Rembrandt niet vaak nadrukkelijk in het nieuws. Hoogstens wordt zij keurig vermeld als een museum een bijzonder kunstvoorwerp met steun van de vereniging heeft weten te verwerven. Dit jubileumjaar kan de pers niet om ons heen en vooral in de laatste maanden waarin de meeste lustrumactiviteiten plaatsvinden, mogen we ons verheugen op een brede aandacht van de media. Het begon met de overweldigende belangstelling voor de treinreis die Van Goyens Gezicht op Dordrecht op 29 september ondernam van Dordrecht naar Amsterdam. Het NOS journaal had op 1 oktober, naar aanleiding van de opening van 125 grote liefdes, een sterk item over de vereniging, en de schrijvende pers volgde in de weken daarna met lovende besprekingen. Op 7 oktober mocht Peter Hecht een uur vullen voor het NPS radioprogramma Kunststof en de VPRO nodigde hem op 22 oktober uit om voor Radio 6 in het programma De Avonden uitgebreid over de vereniging te komen praten. Een groot deel van de charme van de tentoonstelling, die zoveel verschillende kunstvoorwerpen laat zien, ligt in de opmerkelijke combinaties en ensembles. Wieteke van Zijl pakte dat heel fraai op in haar uitvoerige recensie voor de kunstbijlage van de Volkskrant van 9 oktober: Het vergt inspanning om naar te kijken, maar het levert ook wat op. Verfrissing, energie, een nieuwe blik. Daarmee is 125 grote liefdes onverwacht (de titel suggereert niet bepaald een blockbuster) een tentoonstelling waar je mensen aan de haren naar toe zou willen trekken. Waar zie je een schotel uit de Ming dynastie naast een Mondriaan? [ ] Bruce Nauman naast Manet? [ ] Het is niet het soort blockbuster waar je naartoe moet omdat je maar één keer de kans krijgt deze werken te zien, zoals zo vaak als er bijzondere kunst uit privéverzamelingen is geleend. Dit is juist publieke kunst. De diversiteit waarmee zilver naast schilderijen staat, een globe naast porselein. Een tijdelijke hall of fame. Lucette ter Borg schreef in haar recensie voor NRC Handelsblad op 3 oktober over een feestelijke én likkebaardende tentoonstelling en ging ook nader in op de begeleidende publicatie 125 jaar openbaar kunstbezit van Peter Hecht: Als tegenhanger bij de tentoonstelling is het daarom zo interessant om het eveneens door Hecht geschreven boek aan te schaffen. Hecht, die twaalf meter archief doorspitte, verhaalt ook van de afwijzingen die Rembrandt deed en die een licht werpen op in de loop der jaren veranderde criteria en smaak. Ook toont Hecht zich een scherp criticus van zaken die Rembrandt wel aangaan, maar niet direct met de aanschaf van kunst te maken hebben. De omstreden Wet Behoud Cultuurbezit, het museumbeleid in Nederland, directeuren die liever boodschappen dan aankopen doen en van hun vaste collectie een artotheek maken Hecht windt er geen doekjes om. En daar mee de Vereniging Rembrandt ook niet. In het eerste Bulletin van 2009, als alles achter de rug is en de musea hun uitgeleende voorwerpen weer terug hebben, zullen we wat uitgebreider terugkijken op de lustrumactiviteiten. Mocht u de verschillende TV- en radioprogramma s hebben gemist, dan kunt u deze via de website van de Vereniging Rembrandt terugvinden, bekijken en beluisteren: vereniging-rembrandt/waarom-lid-worden/ films-en-geluid Huub Blankenberg 4 vereniging rembrandt najaar 2008

5 Kunstnijverheid voor Nederland een selectie van 23 liefdes uit 150 aanwinsten Johan R. ter Molen Foto s René Gerritsen Sinds het eeuwfeest van de Vereniging Rembrandt in 1983 werden enkele honderden aanvragen ingediend voor financiële ondersteuning van museale aankopen op het gebied van de kunstnijverheid; hiervan zijn er maar liefst zo n 150 gehonoreerd. Een aantal verzoeken werd afgewezen omdat het bestuur van mening was dat het voorwerp van onvoldoende importantie was of om andere redenen niet voldeed aan de criteria. Ook konden sommige objecten, waarvoor een bijdrage was toegezegd, uiteindelijk toch niet worden verworven, bijvoorbeeld omdat ze via een veiling werden aangeboden en de opbrengst aanzienlijk hoger uitviel dan verwacht. 1 Noten 1. Voorbeelden hiervan zijn vermeld in mijn artikel Van mooie dingen die voorbijgaan in Bulletin van de Vereniging Rembrandt, 17 (2007) no.1, pp Jaarverslag VR 1987, pp Bulletin VR, 14 (2004) no.1, pp Jaarverslag VR 1986, pp Voor de verwerving van deze objecten werd steun verleend aan respectievelijk Het Kruithuis in Den Bosch en het Groninger Museum; zie Jaarverslag VR 1986, pp en Bulletin VR, 5 (1995) no.1, pp Zie hierover de bijdrage van Teio Meedendorp in Bulletin VR, 11 (2001) no.1, pp Rudi Ekkart schreef een nadere toelichting hierover in Bulletin VR, 16 (2006) no.1, pp De verscheidenheid binnen deze sector is bijzonder groot: gebruiks- en siervoorwerpen van zilver, glas en ceramiek, maar ook waaiers, tegels, wand- en vloertapijten, klokken, meubelen en vaste interieuronderdelen werden dankzij de Vereniging Rembrandt aan onze openbare verzamelingen toegevoegd. De oudste sieraden en gebruiksvoorwerpen uit Sakkizabad dateren van vele eeuwen voor het begin van onze jaartelling. 2 De meest recente bijvoorbeeld enkele zilveren Alessi-serviezen uit de afgelopen decennia. Aardig is bovendien, dat aanvragen voor aankopen van kunstnijverheid niet alleen van de grote kunstmusea met belangrijke collecties op dit gebied kwamen, zoals het Rijksmuseum, het Gemeentemuseum Den Haag en Museum Boijmans Van Beuningen, maar ook van een groot aantal kleinere musea, verspreid over het gehele land: van het Museum Stad Appingedam tot het Stedelijk Museum Roermond, en van Huis Bergh in s-heerenberg tot het Historisch Museum Den Briel. Naast instellingen die het lokale of regionale erfgoed tonen, waren er de in bepaalde voorwerpen gespecialiseerde musea, zoals het Nationaal Beiaardmuseum in Asten, het Museum van het Nederlandse Uurwerk in Zaandam en het Nederlands Tegelmuseum in Otterlo. Behalve voor uitermate kostbare museale aankopen werd ook steun verleend voor voorwerpen van een bescheiden financiële waarde, die voor de collectie van het betreffende museum overigens evenzeer als een belangrijke aanwinst beschouwd kunnen worden. Zo kon zilver met keurtekens van zeer kleine centra als Eindhoven en Zaltbommel door de musea aldaar worden aangekocht. En enkele fraai gedecoreerde hensglazen van het waterschap de Hooge Maasdijk van Stadt en Lande van Heusden keerden terug naar de plaats waar ze ooit voor een feestelijke dronk werden gebruikt. 3 Meestal betreft de steunverlening één enkel object, maar in sommige gevallen was de inzet van de Vereniging Rembrandt nodig om een veel omvangrijker geheel veilig te stellen. Dat was onder meer het geval, toen honderden bijzondere ceramische voorwerpen en ontwerptekeningen van De Porceleyne Fles in Delft geveild dreigden te worden; een keuze, die een prachtig overzicht biedt van de productie gedurende de 19de en 20ste eeuw, kon in 1986 dankzij onze steun worden aangekocht. 4 En toen een buitenlandse eigenaar van de Glasfabriek Leerdam de collectie van het Glasmuseum gedeeltelijk dreigde af te stoten, werd een financiële bijdrage toegekend om een dertigtal van de belangrijkste objecten te kunnen behouden. Soms is het niet eenvoudig om de grenzen van de kunstnijverheid duidelijk af te bakenen. Een vaas en een spiegel behoren er duidelijk toe, maar geldt dat ook voor de Vase-Femme van Picasso of de Guilded Mirror, Christ and the Lamb van Jeff Koons? 5 Ook bij de edelsmeedkunst zijn er grote onderlinge verschillen: enerzijds een plaquette met een minutieus uitgewerkte compositie van een van onze meest talentvolle zilversmeden, Paulus van Vianen, en anderzijds een eenvoudige avondmaalsbeker of brandewijnkom van een aanzienlijk minder begaafde vakgenoot. Mits de museale betekenis ervan duidelijk is, kunnen beide uitersten op sympathie vanuit de Vereniging Rembrandt rekenen. Het is verheugend dat de Vereniging Rembrandt de beschikking heeft gekregen over enkele speciale fondsen ten behoeve van de kunstnijverheid, waardoor ook op dit gebied meer steun verleend kan worden. Zo beoogt het Jaap en Joanna van der Lee-Boersfonds aankopen van glas ten behoeve van openbare kunstcollecties en met name van het Gemeentemuseum Den Haag te bevorderen. 6 En vanuit het legaat van mevrouw L.L. Sjoer konden niet alleen enkele interessante zilveren voorwerpen aan een drietal musea worden overgedragen, maar werd ook een themafonds voor zilver ingesteld. 7 Voor iemand, die het voorrecht heeft genoten om 23 jaar zitting te mogen hebben in het bestuur van de Vereniging Rembrandt, is het niet eenvoudig om een voorkeursselectie te maken uit de vele aanvragen op het gebied van de kunstnijverheid die in die periode door het bestuur gehonoreerd werden. Met mijn 23 liefdes doe ik een poging om de veelzijdigheid, die ik hierboven geschetst heb, zo goed mogelijk tot uitdrukking te brengen 5 vereniging rembrandt najaar 2008

6 1 Twee meubelpoten Nubië, 8de-4de eeuw v.chr. Beschilderd hout, H 50,2 cm Rijksmuseum van Oudheden, Leiden Verworven in 1999; Bulletin VR, 10 (2000) no.1 2 Monstrans Nijmegen, ca.1500 Zilver, gedeeltelijk verguld, H 74,5 cm Museum Het Valkhof, Nijmegen Verworven in 1996; Bulletin VR, 6 (1996) no.1 Na een langdurige periode van overheersing vanuit Egypte werd het in het huidige Soedan gelegen Nubië gedurende een aantal eeuwen bestuurd door lokale Afrikaanse vorsten. Deze Zwarte Farao s namen veel van de Egyptische tradities over. Dat is duidelijk te zien aan deze onderdelen van een grafbed, die beschilderd zijn met hiëroglyfen. De poten, die als drager van het bed fungeerden, hebben de vorm van een sfinx: het lichaam van een leeuw met een menselijk hoofd, in dit geval van een negroïde man met een rastakapsel. De uiterst zeldzame bodemvondst, waaruit vermoedelijk ook een zeer vergelijkbare bedpoot stamt die zich al sinds de 19de eeuw in het British Museum bevindt, vormt een belangrijke verrijking van de tot dusverre summiere Nubische collectie van het aan Egyptische kunstschatten zo rijke Rijksmuseum van Oudheden. Katholiek kerkzilver uit de late Middeleeuwen is in de Noordelijke Nederlanden tijdens de Beeldenstorm massaal vernietigd en ingesmolten. Deze monumentale monstrans, ooit gebruikt om de geconsacreerde hostie aan de gelovigen te tonen, werd in deze roerige tijden gedemonteerd en op een veilige plek verstopt, waar het object pas na ruim vier eeuwen werd teruggevonden. De vormgeving van deze torenmonstrans, die blijkens de merken omstreeks 1500 in Nijmegen werd vervaardigd, weerspiegelt in allerlei onderdelen de gotische bouw kunst. De in nissen geplaatste beeldjes God de Vader, Johannes de Doper en een bisschop, alsmede de bloemen rond de plek waar de hostie getoond werd, zijn verguld. Ook andere musea verwierven met onze steun altaarzilver uit de 16de eeuw: zo keerden een vroege Dordtse miskelk, een Amsterdamse pyxis en een Bossche reliekhouder naar hun stad of streek van herkomst terug. 6 vereniging rembrandt najaar 2008

7 3 Beker met deksel Dordrecht, 1580 Verguld zilver, H 38,5 cm Simon van Gijn - museum aan huis, Dordrecht Verworven in 1999; Bulletin VR, 9 (1999) no.3 Met de verwerving van deze bokaal, die zich sinds de 19de eeuw als Rothschild-bezit op Mentmore had bevonden, is een object in Dordrecht teruggekeerd dat herinnert aan de eeuwenlange rol van deze stad als handelscentrum voor wijn. De met knerrenranden en andere renaissanceornamentiek versierde dekselbeker heeft een gegraveerde voorstelling met onder meer Bacchus die op een wijnvat wordt voortgetrokken. Samen met de friezen op twee eenvoudiger bekers in particulier bezit wordt het gehele productieproces en de consumptie van wijn in beeld gebracht. Deze drie kostbare pronkstukken behoorden ooit tot de zilvere bekers, pokalen &c, waarmee de broederschap van Dordtse wijnkopers haar bijeenkomsten luister bijzette. 4 Plaquette Paulus van Vianen, Praag 1607 Zilver, 31,8 x 22,9 cm Rijksmuseum, Amsterdam Verworven in 1988; Jaarverslag VR 1988 Het oeuvre van de uit Utrecht afkomstige Paulus van Vianen behoort tot de hoogtepunten van de edelsmeedkunst. Vanwege zijn ongeëvenaarde vakmanschap werd hij in 1603 benoemd tot Kammergoldschmied van keizer Rudolf II, die als verzamelaar en mecenas teruggetrokken leefde op de burcht van Praag. Daar ontstond deze grote plaquette met de Aanbidding der Herders. In het laagreliëf wordt een enorme dieptewerking gesuggereerd, uitmondend in de figuren tussen de vervallen gebouwen in de verte; de beide herders op de voorgrond zijn apart vervaardigd en op de plaat gemonteerd. Na de aankoop op een Londense veiling in 1979 werd de uitvoervergunning geweigerd en heeft het jaren geduurd voordat dit unieke pronkstuk van Paulus van Vianen in het Rijksmuseum verenigd kon worden met zijn pendant, de plaquette met de Opstanding van Christus uit vereniging rembrandt najaar 2008

8 6 Kabinet Wilhelm de Rots, Den Haag ca Schildpad en ivoor op eikenhout, H 145 cm Rijksmuseum, Amsterdam Verworven in 2005; Bulletin VR, 16 (2006) no.2 De verwerving van dit prachtige meubel is om twee redenen sensationeel te noemen. Allereerst omdat dankzij een monogram dat op identieke wijze voorkomt in de Oranjezaal van Huis ten Bosch kon worden vastgesteld dat het heeft toebehoord aan Amalia van Solms, weduwe van stadhouder Frederik Hendrik. Uit inventarissen valt op te maken, hoe kostbaar de inrichting van de vertrekken in haar paleizen moet zijn geweest; dit kabinet met zijn op het Huis van Oranje afgestemde decoratie vormt een uniek bewijs daarvan. Niet minder verrassend is de plaats van ontstaan. Terwijl het met zeer verfijnd inlegwerk versierde object nauw aansluit bij het werk van de beste Parijse ateliers uit het midden van de 17de eeuw, blijkt uit een gedicht van tijdgenoot Jan Zoet dat dit pronkstuk niet uit Frankrijk afkomstig was maar in Den Haag werd vervaardigd: namelijk door de verder totaal onbekende Wilhelm de Rots, die behalve als meubelmaker ook als huismeester voor de prinses werkzaam is geweest. 5 Wandtapijt Daniël Eggermans naar P.P. Rubens, Brussel ca.1630/35 Wol, zijde, goud- en zilverdraad, 417 x 390 cm Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam Verworven in 2004; Bulletin VR, 15 (2005) no.2 In 1933 schonk de Rotterdamse kunstverzamelaar D.G. van Beuningen maar liefst vijf olieverfschetsen op paneel van Rubens aan het Museum Boymans. Naar het voorbeeld van deze eigenhandige studies met voorstellingen uit het leven van Achilles, die bedoeld waren als ontwerpen voor wandtapijten, werden in Rubens atelier grotere modelli geschilderd en vervolgens kartons op het formaat van het beoogde eindproduct in spiegelbeeld. Er zijn meerdere tapijtseries naar deze voorbeelden geweven, maar de beste en waarschijnlijk de vroegste reeks is kort na 1630 in het atelier van Daniël Eggermans in Brussel vervaardigd. Het is een wonder dat een van deze gesigneerde tapijten, met Achilles die vertoornd is op Agamemnon als onderwerp, verworven kon worden door het museum dat met de olieverfschets ook de voorstudie ervoor bezit. 8 vereniging rembrandt najaar 2008

9 8 Beker Antoni Magnus, Deventer 1664 Zilver, H 18,5 cm Historisch Museum, Deventer Verworven in 2003; Bulletin VR, 13 (2003) no.2 De gladde beker, die volgens de erop aangebrachte namen aan het Deventer smedengilde zal hebben toebehoord en die de merken draagt van een zilversmid ter plaatse, is van een type dat gedurende de 17de eeuw als drinkbeker werd gebruikt, maar dat vooral bekend gebleven is vanwege de kerkelijke functie als avondmaalsbeker. Wat dit object zo bijzonder maakt is het uitzonderlijk fraaie graveerwerk. Hiertoe zijn prenten met een amoureus karakter van Abraham Bosse en voorstellingen van dwergen door Jacques Callot als voorbeeld gebruikt. De beker bevond zich in de collectie van Mr J.W. Frederiks, in de jaren rond 1960 bestuurslid van de Vereniging Rembrandt. Toen dit ook voor de internationale markt interessante voorwerp in 1984 in Genève op de veiling kwam, werd het museum door een Arabische verzamelaar overboden, maar toen zich in 2003 een nieuwe kans voordeed kon het pronkstuk alsnog naar Deventer terugkeren. 7 Koffer Saji Kichibei, Japan ca.1650 Lakwerk, 97,5 x 41,5 cm, H 49 cm Groninger Museum, Groningen Verworven in 1988; Jaarverslag VR Fles met beker Leiden, 1667 Glas, zilver, H 27,5 en 9,2 cm Stedelijk Museum De Lakenhal, Leiden Verworven in 1993; Bulletin VR, 4 (1994) no.1 Het uitermate kostbare lakwerk werd via de Verenigde Oost-Indische Compagnie in Nederland aangevoerd en vond zijn weg naar gefortuneerde liefhebbers. Soms werden lakschermen en andere objecten zelfs verzaagd om er de wanden van een vertrek mee te kunnen verfraaien. Deze zwart gelakte kist met een gebogen deksel naar Europees model is versierd met cartouches, waarbinnen voorstellingen in goudlak zijn aangebracht. De ondergrond hieromheen suggereert de aanwezigheid van houtnerven, een met stofgoud aangebracht patroon dat mokume wordt genoemd. Geheel uniek voor Japans lakwerk uit de 17de eeuw is het feit dat in het deksel de naam van de maker Saji Kichibei vermeld staat. Waarschijnlijk is hij de Kisibei die in een V.O.C.-document uit 1653 als de alderconstichste lakwerker wordt aangeprezen. Flessen met een bolle buik en slanke hals werden soms van een met een diamant gegraveerd opschrift voorzien, maar ook wel met een zilveren montuur verfraaid. Hierbij werd een gedeeltelijk opengewerkte kraag rond de bovenzijde van de buik via beugels verbonden met een gladde standring. In de jaren 60 van de 17de eeuw heeft vooral de Haagse zilversmid Adriaen van Hoecke dergelijke zilveren monturen geleverd; maar liefst acht van de slechts elf bekende exemplaren dragen zijn meesterteken. Uit deze zelfde periode dateert dit enige montuur met Leidse zilvermerken, waarvan de sierlijk uitgezaagde plantaardige motieven, afgewisseld door bloemen en druiventrossen, bovendien bijzonder fraai zijn uitgevoerd. Het zilver om het bekerglas heeft een soortgelijke ornamentiek maar is mogelijk wat later bijgemaakt, aangezien het wapenschild naar een in 1677 te Leiden gesloten huwelijk verwijst. 9 vereniging rembrandt najaar 2008

10 10 Koppel pistolen Jacob Kosters, Maastricht ca.1650/75 Ivoor, metaal, L 49 cm Legermuseum, Delft Verworven in 2005; Bulletin VR, 16 (2006) no.3 11 Klok Pieter Visbagh, Den Haag ca.1682/85 Ebbenfineer op vurenhout, metaal, fluweel, H 35,8 cm Museum van het Nederlandse Uurwerk, Zaandam Verworven in 1990; Jaarverslag VR 1990 De zeer omvangrijke wapencollectie van H.L. Visser, waarvan een deel voor Nederlandse musea behouden is gebleven, bevatte enkele 17de-eeuwse pistolen met fraai bewerkte ivoren lades. Deze kostbare sierwapens, die vrijwel allemaal in Maastricht vervaardigd zijn, werden door Europese vorsten in hun Rüstkammer bewaard en bij bijzondere gelegenheid gedragen. Van dergelijke pistolen zijn exemplaren zoals deze, waarbij het ivoor uit één stuk is gesneden, uitermate zeldzaam. De prachtig bewerkte kolven tonen koppen van krijgslieden met op hun hoofd een klassieke helm met verenbos. Jacob Kosters, wiens naam op de slotplaat gegraveerd is, was een wapenhandelaar en niet de maker van deze artistieke hoogtepunten van de Nederlandse wapenproductie. Mogelijk is het ivoor bewerkt door Jan Bossier, die in die tijd als beeldhouwer in Maastricht werkzaam was. Een half jaar na de uitvinding van het slingeruurwerk door Christiaen Huygens in december 1656 werd door de Staten-Generaal aan Salomon Coster een privilege verleend om dit principe toe te passen bij de vervaardiging van klokken. Na de plotselinge dood van Coster zette diens leerling Pieter Visbagh de werkplaats in 1660 voort. Klokken van deze beide prominente Haagse klokkenmakers, die een aanzienlijk nauwkeuriger tijdmeting mogelijk maakten, zijn uitermate zeldzaam. Het slingeruurwerk met cycloïdeboogjes en slagwerk is ondergebracht in een zwarte houten kast met een strenge architectonische structuur. De koperen wijzerplaat is bekleed met donkerblauw fluweel, als fraai contrast met de vergulde cijferring en cartouche. Klokken van dit type werden doorgaans aan de wand gehangen, maar fungeerden ook wel als tafelklok. De Visbagh-klok was een zo belangrijke aanwinst voor dit museum, dat deze als beeldmerk op het briefpapier prijkt. 10 vereniging rembrandt najaar 2008

11 12 Beker met deksel Willem Anskes Zeestra, Harlingen 1691 Verguld zilver, H 30,5 cm Gemeentemuseum Het Hannemahuis, Harlingen Verworven in 2004; Bulletin VR, 15 (2005) no.1 13 Schotel China, ca.1700 Porselein, D 50,5 cm Groninger Museum, Groningen Verworven in 2002; Bulletin VR, 13 (2003) no.2 Friesland kende in de 17de eeuw diverse talentvolle zilversmeden. Deze rijk met drijf- en ciseleerwerk versierde bokaal is daar een goed voorbeeld van. Het object werd in 1691 gemaakt voor twee Harlinger echtelieden, die beiden uit welgestelde Doopsgezinde koopliedenfamilies aldaar stamden. De symboliek op het deksel en op de conische band om de cuppa refereert aan de vier seizoenen; de laatstgenoemde voorstellingen zijn ontleend aan prenten naar Hendrick Goltzius. De ornamentiek bestaat onder meer uit weelderige acanthusbladeren. Als drager van de cuppa fungeert een geknielde Hercules, terwijl een Bacchus-figuurtje op het deksel staat. De Ottema-Kingma Stichting, die al meer dan 50 jaar Fries erfgoed veilig stelt en in musea onderbrengt, wist dit pronkstuk met onze steun te verwerven en een ereplaats te geven in de stad van herkomst. Het Groninger Museum beschikt over een omvangrijke en gevarieerde collectie Oosterse ceramiek, waaraan met deze grote schotel van Chinees famille-verte porselein een bijzonder hoogtepunt kon worden toegevoegd. Het object is namelijk op een hoogst ongebruikelijke wijze beschilderd met maar liefst 25 voorstellingen, die samen het Chinese liefdesverhaal Xixiang Ji, ook bekend als de Roman van de Westerse Kamer, in beeld brengen. De uiteindelijke afloop, het huwelijk van de beide hoofdpersonen, is in het midden te zien, terwijl de voorafgaande verwikkelingen daaromheen zijn weergegeven binnen cartouches in de vorm van een lotusblad. Het toeval wil, dat het Groninger Museum al sinds 1918 een kom bezit die op soortgelijke wijze is gedecoreerd en met deze schotel een voor Chinees porselein uniek ensemble vormt. 11 vereniging rembrandt najaar 2008

12 14 Bokaal met deksel Engeland/Amsterdam, ca.1765/70 Glas, H 35,1 cm Gemeentemuseum Den Haag Verworven in 2008 De grote dekselbokaal van zeer helder loodglas vermoedelijk vanuit Engeland geïmporteerd munt zowel uit door het uitbundige Hochschnittslijpsel van de facetten als vanwege de fraaie voorstellingen in radgravure, die een toeschrijving aan de meest bekwame glasgraveur uit die tijd, de in Amsterdam gevestigde Jacob Sang, rechtvaardigen. De twee gezichten tonen de door Daniel Marot ontworpen tuin van de buitenplaats Meer en Berg aan de toenmalige Haarlemmermeer bij Heemstede; centraal staat een beeldengroep met Neptunus, die ongetwijfeld door Ignatius of Jan van Logteren vervaardigd zal zijn. Het indrukwekkende glas brengt via twee allegorische figuren vriendschap en dankbaarheid tot uitdrukking, naar mag worden aangenomen jegens de eigenaar van dit lustoord Adriaen van Lennep, die in 1768 zijn vijftigste verjaardag vierde en het mogelijk ter ere daarvan ontving. 15 Koelvat Philippus Prié, Middelburg 1768/69 Zilver, 52,8 x 37 cm, H 24 cm Zeeuws Museum, Middelburg Verworven in 1995; Bulletin VR, 6 (1996) no.1 Prié geldt als een van de meest talentvolle Zeeuwse zilversmeden uit de 18de eeuw. Veel van zijn werk is in Louis XV-stijl uitgevoerd, maar uit zijn latere tijd zijn ook neoclassicistische objecten van hoge kwaliteit bekend. Het koelvat rust op vier voluutvormige poten; de met rocailles versierde bovenrand gaat over in omkrullende handvatten. Dit monumentale werkstuk van Prié sluit nauw aan bij het Haagse zilver; van Isacq Samuel Busard, een meester in de vervaardiging van rococozilver, is bijvoorbeeld een vrijwel identiek koelvat van iets kleiner formaat bekend, dat uit 1765 dateert. Dergelijke grote koelvaten werden gevuld met ijskoud water om wijnflessen te koelen; kleinere exemplaren werden meestal gebruikt voor het spoelen van de glazen. Aan het stadhouderlijk hof waren koelvaten al sinds de vroege 17de eeuw bekend, een gebruik dat door aanzienlijke Haagse families weldra werd overgenomen. 12 vereniging rembrandt najaar 2008

13 16 Groep De Hollandse Maagd Loosdrecht, ca.1780 Porselein (biscuit), H 32,5 cm Kasteel-Museum Sypesteyn, Loosdrecht Verworven in 2001; Bulletin VR, 12 (2002) no.2 17 Snuifdoos vermoedelijk Genève, ca.1785 Goud, , 8,7 x 6,3 cm, H 3,5 cm Historisch Museum Den Briel, Brielle Verworven in 1988; Jaarverslag VR Siertoren Hendrik Vrijman, Rotterdam 1787 Zilver, gedeeltelijk verguld, H 48 cm Historisch Museum, Rotterdam Verworven in 1989; Jaarverslag VR 1989 In 1774 werd door ds. J. de Mol in Oud- Loosdrecht een porseleinfabriek gesticht, die slechts een tiental jaren zou bestaan. Dat lag niet aan de kwaliteit van de producten. Door kunstenaars die doorgaans tevoren al bij bekende buitenlandse bedrijven werkzaam waren geweest, werden prachtig beschilderde serviezen en andere gebruiksvoorwerpen vervaardigd. Naast dit geglazuurde porselein zijn in Loosdrecht ook ongeglazuurde objecten ontstaan. Dit biscuit werd voornamelijk toegepast bij kleine borstbeelden van personen, die door de patriotten als nationale helden werden beschouwd: historische figuren zoals Johan van Oldenbarnevelt en de gebroeders De Witt, maar ook tijdgenoten, onder wie de Amsterdamse burgemeester Hendrik Hooft en Joan Derk van der Capellen. Vanuit die politieke achtergrond moet ook deze tot voor kort onbekende beeldengroep bezien worden, met de Hollandse Maagd als personificatie van de vrijheid en de welvaart van onze toenmalige Republiek. Het stadsbestuur van Brielle heeft meerdere malen indrukwekkende geschenken aangeboden aan belangrijke personen. Zo leverde Adam Loofs, bekend als hofzilversmid van de koningstadhouder, in 1704 een zilveren koelvat met het wapen van Brielle, dat als pillegift fungeerde voor Jacob Jan Brillanus van Wassenaer wiens vader zitting had in de stedelijke vroedschap. Toen Mr G.N. van Helsdingen zijn functie van pensionaris van Brielle neerlegde om secretaris te worden van de Generaliteits Rekenkamer, ontving hij in januari 1788 deze classicistische snuifdoos met op het deksel het stadszegel en -wapen in kleurig . Het gouden kleinood, dat ook wel als tabatiere wordt vermeld, is waarschijnlijk in Genève vervaardigd, maar draagt keurtekens die een herkomst uit het toonaangevende Parijs moesten suggereren. Er werd het enorme bedrag van 410 gulden voor betaald aan Christoph G. Haagen, een Haagse zilversmid die tevens dergelijke kostbare Franse bijouterieën verhandelde. De set van twee identieke zilveren siertorens bekroonde de beide stokken, waaromheen de thora was gerold; bovendien werd deze heilige schrift met een manteltje afgedekt. De belletjes, die erin zijn opgehangen, maakten een rinkelend geluid bij het ronddragen door het gebedshuis. De voorwerpen dragen merken van een Rotterdamse zilversmid uit de late 18de eeuw en werden volgens overlevering voor de Tweede Wereldoorlog aldaar gebruikt in de sindsdien verdwenen synagoge aan de Boompjes. Opmerkelijk is, dat de vorm van dit Rotterdamse Joodse erfgoed een nadrukkelijke relatie met Amsterdam vertoont. De opbouw met een opeenstapeling van zuilen in de drie klassieke orden en bovenop een kroon is op identieke wijze toegepast bij de door Hendrick de Keyser ontworpen en in 1638 voltooide toren van de hervormde Westerkerk. Deze bijzondere objecten genoten nationale bescherming via de Wet Behoud Cultuurbezit en konden mede daardoor voor ons openbare kunstbezit worden verworven. 13 vereniging rembrandt najaar 2008

14 19 Toiletspiegel en juwelenkist Joseph-Germain Dutalis, Brussel 1828/29 Verguld zilver en spiegelglas, H 87 cm en H 22,5 cm Rijksmuseum, Amsterdam en Paleis Het Loo, Apeldoorn Verworven in 1994 en 2000; Bulletin VR, 5 (1995) no.1 en Bulletin VR, 11 (2001) no.3 Uit de kortstondige periode, waarin het huidige Nederland en België één koninkrijk vormden, dateren deze imposante objecten in empirestijl. Zij behoorden tot een omvangrijk toiletservies, dat door koning Willem I werd besteld bij de Brusselse zilversmid Dutalis; de gracieuze vrouwenfiguren in hun klassieke gewaad werden ontworpen door de beeldhouwer Louis Royer. Omdat het gehele ensemble in 1830 te zien was op een Tentoonstelling van voortbrengselen van nationale nijverheid in Brussel weten wij dat er behalve de inmiddels door Nederlandse musea verworven spiegel en juwelenkist ook nog ruim twintig andere voorwerpen toe hebben behoord, waaronder een kan en schotel, een tiental dozen en verschillende verlichtingsobjecten. Het past in een oude vorstelijke traditie, dat de koning een dergelijke toiletset schonk aan zijn dochter prinses Marianne, toen die zich in 1828 engageerde met de Zweedse prins Gustaaf; uiteindelijk zou zij in 1830 trouwen met haar neef prins Albert van Pruisen. 20 Vaas Wed. N.S.A. Brantjes & Co, Purmerend ca.1900 Aardewerk, H 62 cm Purmerends Museum, Purmerend Verworven in 2003; Bulletin VR, 14 (2004) no.3 Geïnspireerd door de succesvolle Haagse plateelfabriek Rozenburg werd in 1895 te Purmerend de firma Brantjes opgericht, die zich eveneens op de vervaardiging van sieraardewerk zou toeleggen. Op het briefpapier van deze Fayencerie Artistique staan drie objecten afgebeeld, die blijkbaar als het fraaist en meest representatief werden beschouwd, waaronder deze door Theodorus Verstraaten beschilderde vaas die ook vanwege zijn kolossale formaat hoogst uitzonderlijk is. De Jugendstil-decoratie bestaat uit sierlijke bladranken en bloemen in overwegend groene en paarse kleuren. De vaas dook op in Engeland, waar de firma Brantjes gedurende zijn kortstondige bestaan het bedrijf werd al in 1904 door de N.V. Haga overgenomen een belangrijke afzetmarkt had. Het Purmerends Museum heeft herhaaldelijk met steun van de Vereniging Rembrandt een belangrijke collectie van dit ter plaatse vervaardigde vernieuwingsaardewerk opgebouwd.

15 21 Vaas (prototype) Glasfabriek Leerdam, naar ontwerp van Frank Lloyd Wright, 1929 Glas, H 30 cm Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam Verworven in 2001; Bulletin VR, 12 (2002) no.3 Op initiatief van de idealistische directeur P.M. Cochius trachtte de Glasfabriek Leerdam de smaak van het volk te verbeteren door vooraanstaande architecten en kunstenaars onder wie Berlage en De Bazel in te schakelen bij de vormgeving van betaalbaar persglas. Cochius maakte in 1928 een zakenreis naar de Verenigde Staten om de verkoop daar te stimuleren. Hij benaderde er de beroemde architect Frank Lloyd Wright om op de behoefte van het Amerikaanse publiek afgestemde producten te ontwikkelen. De samenwerking leidde al in datzelfde jaar tot een reeks ontwerpen, voornamelijk voor bloemenvazen, waarvan massaproductie evenwel technisch moeilijk uitvoerbaar bleek. Vandaar dat het bij slechts enkele vormgeblazen en handmatig geslepen proefmodellen bleef; dat maakt deze objecten waarvan het museum ook nog een kleiner, meer gefacetteerd exemplaar wist te verwerven, dan ook zo bijzonder. Van een productie in geperst glas is het nooit gekomen. 22 Koffie- en theeservies Alessi S.p.A., naar ontwerp van Hans Hollein, 1983 Zilver, metacrylaat; plateau 92,4 x 31 cm Groninger Museum, Groningen Verworven in 2001; Bulletin VR, 12 (2002) no.1 Lang voordat hij als de hoofdarchitect van het nieuwe Groninger Museum zou worden aange trok ken, gaf Alessandro Mendini namens de firma Alessi in 1979 aan een aantal bekende architecten en vormgevers onder wie Richard Meier, Aldo Rossi en Robert Venturi opdracht om een koffie- en theeservies te ontwerpen. Bij dit project, Tea & Coffee Piazza, diende het blad als een marktplein te worden opgevat, met de voorwerpen als bebouwing. De uiteindelijke reeks van 11 serviezen, in een oplage van 99 exemplaren geproduceerd, is compleet aanwezig in het Groninger Museum, de ideale plaats vanwege hetzelfde postmoderne karakter van dit opmerkelijke gebouw. Het servies van de Weense architect Hans Hollein heeft een asymmetrisch plateau met de plattegrond van een vliegdekschip, waarop hij zijn gladde, spiegelende objecten een plaats gaf. 23 Glasobject Ostuni Lino Tagliapietra, Venetië 1999 Glas, H. 47,5 cm Gemeentemuseum Den Haag Verworven in 2001; Bulletin VR, 11 (2001) no.3 In 1981 werd de toen al hoogbejaarde nestor van de Nederlandse glaskunst, Andries D. Copier, uitgenodigd voor een samenwerkingsproject met de beste glasmakers van Venetië. Dit leidde tot een vruchtbare samenwerking met Lino Tagliapietra, die vanaf zijn jeugd in het nabijgelegen glascentrum Murano werkzaam was geweest en die de eeuwenoude filigraantechniek optimaal beheerste. Hij werd door de contacten met Copier sterk gestimuleerd om vanuit zijn technische meesterschap een nieuwe eigen vormentaal te ontwikkelen. Daarvan is dit monumentale druppelvormige object met zijn golvende witte lijnenspel een schitterend resultaat. De naam Ostuni refereert aan een wit vestingstadje aan de Adriatische Zee. De Vereniging Rembrandt heeft in hetzelfde jaar steun verleend voor de aankoop van twee bijzondere vazen uit Murano; zij maken deel uit van een collectie Italiaans glas uit de periode die door het Stedelijk Museum Amsterdam werd verworven. 15 v ereniging rembrandt najaar 2008

16 Twee studies van een naakte vrouw Jacques de Gheyn II (Antwerpen Den Haag) Rijksmuseum, Rijksprentenkabinet Amsterdam Ca Zwart en wit krijt, pen in bruine inkt, op beige-grijs papier, kaderlijnen in bruine inkt, 228 x 364 mm. Op het opzetvel geannoteerd: de geijn f ; een prijsnotatie: f 1:10:-- ; (veiling)nummers: 60, 24 en 7. Herkomst: particuliere collectie (2008) Het gebeurt uiterst zelden dat in Nederland uit het niets een werkelijk belangrijke 16de- of vroeg 17de-eeuwse tekening opduikt. Ditmaal is dat des te verrassender daar het een topwerk van Jacques de Gheyn II betreft. Deze tekening kan voor Nederland behouden blijven dankzij de Vereniging Rembrandt, het SNS Reaal Fonds, het VSBfonds, gelden van de BankGiro Loterij en een royale schenking van de eigenaar. Dat is extra verheugend omdat het blad voor de Nederlandse kunst van groot belang is als een van de vroegste bewaarde tekeningen naar een poserend vrouwelijk naaktmodel. De overige acht die bekend zijn uit de jaren 1594-ca.1603 bevinden zich alle in buitenlandse verzamelingen. Klasse apart Jacques de Gheyn was een bijzonder productief tekenaar en hij beoefende vele genres. Over diens tekeningen heeft I.Q. van Regteren Altena vijftig jaar lang materiaal verzameld voor zijn monografie en oeuvrecatalogus uit Tot De Gheyns aantrekkelijkste en meest vernieuwende tekeningen behoren de thans exorbitant zeldzame studies die hij naar het leven maakte naar het vrouwelijk naakt. Altena dateerde die onderling zeer verwante tekeningen omstreeks 1603 en beschreef ze als resultaten van een ware zoektocht naar een zo natuurlijk mogelijke weergave van het vrouwelijk lichaam. Er waren Altena slechts vijf van dergelijke studiebladen bekend. De nu door het Rijksprentenkabinet verworven tekening is de zesde. Die andere vijf worden bewaard in prentenkabinetten in Berlijn, Braunschweig (twee stuks), Brussel en Parijs (Fondation Custodia). Daarnaast bestaan er van De Gheyn enkele tekeningen met een vrouwelijke naaktfiguur in een kleine compositie. Onze tekening is net als de andere vijf studies uitgevoerd in zwart en wit krijt op grof beige-grijs papier, en vervolgens gedeeltelijk opgewerkt met de pen in bruine inkt. Alleen al deze combinatie van technieken maakt de bladen visueel buitengewoon aantrekkelijk. Van de vijf naaktstudies is die in Brussel de fraaiste en grootste, maar dat blad verkeert door vochtvlekken helaas in verre van onberispelijke staat. De nieuwe aanwinst kan zich in aantrekkelijkheid en formaat ruimschoots meten met de tekening in Brussel. Ze verkeert bovendien in een onwaarschijnlijk frisse toestand. Zo zijn de niet onbelangrijke witte hoogsels nog geheel intact. Jacques de Gheyn II Zoals zoveel laat 16de-eeuwse kunstenaars in de Noordelijke Nederlanden was Jacques de Gheyn II afkomstig uit Antwerpen. Anders dan vele immigranten uit de Zuidelijke Nederlanden was hij geen protestantse vluchteling, maar een ambitieuze katholiek die werd aangelokt door het hoge niveau van het Haarlemse maniërisme. Hij ging daar in 1585 in de leer bij Hendrick Goltzius ( ). Vijf jaar later vestigde hij zich als onafhankelijk graveur in Amsterdam. Vermoedelijk vanwege zijn huwelijk met Eva Stalpaert van der Wielen verhuisde hij in 1596 naar Leiden, waar veel uitgevers waren gevestigd. Ook stond hij er in nauw contact met Hugo de Groot. Omstreeks 1603 vestigde De Gheyn zich in Den Haag, waar hij tot zijn dood zou blijven wonen. Eva s katholieke familie genoot een bijna aristocratisch aanzien in de Hofstad. Constantijn Huygens werd een huisvriend van de ambitieuze kunstenaar en omschreef diens tekeningen als gracieus, elegant en subtiel. Aanvankelijk maakte De Gheyn vooral tekeningen en prenten waarbij het voorbeeld van Goltzius alom aanwezig was. Na ongeveer 1600 vond hij zijn eigen weg. Hij ont- 16 vereniging rembrandt najaar 2008

17 wikkelt dan een tekentrant met nog vloeiender penlijnen en uitvoerige arceringen. Zijn tekeningen vertonen een sterke drang naar naturalisme en directe observatie. Omstreeks die tijd ging De Gheyn ook met olieverf schilderen. Uit 1600 stamt het portret van een bijzonder paard van Prins Maurits en uit 1603 kennen we een stilleven. Karel van Mander noemde in zijn korte biografie van De Gheyn uit 1604 nog enkele andere schilderijen, waaronder een dat jaar geschilderde en thans helaas niet meer bekende Slapende Venus: Dit is een beeldt soo groot als t leven, waer by light eenen slapenden Cupido [ ] Dit werck [ ] is van ordinantie, steldsel, proportie, handelinghe, en vloeyentheyt, uytnemende volcomen en verwonderlijck, nae een voor-begin van soo groote dinghen, daer de meeste cracht onser Consten in bestaet [fol 294b]. Studies naar het vrouwelijk naakt Het ligt voor de hand om de beschrijving van de geschilderde Slapende Venus te verbinden met De Gheyns studies naar vrouwelijke naaktmodellen. Omdat vier van de vijf tekeningen hetzelfde model lijken weer te geven, worden de naaktstudies alle omstreeks 1603 gedateerd. Daarnaast zijn er stilistische overeenkomsten met gedateerde en met zekerheid dateerbare tekeningen die niet naar het leven gedaan zijn. Op de nu verworven tekening geeft de ene studie ook een slapende figuur weer, terwijl de andere vrijwel zeker is getekend naar De Gheyns vertrouwde model. Van geen van De Gheyns vrouwelijke naakten is een directe toepassing bekend in schilderij of gravure. Voor het overzicht van de Nederlandse tekenkunst zijn de naaktstudies van De Gheyn buitengewoon belangrijk. Uit Karel van Manders Schilder-Boeck is bekend dat Cornelis van Haarlem, Hendrick Goltzius en Van Mander zelf in Haarlem onder haer dryen een Academie [hielden] om nae t leven te studeren. Van Goltzius zijn drie vrouwelijke naakten uit circa bewaard die met deze tekenoefeningen in verband worden gebracht. 17 vereniging rembrandt najaar 2008

18 Danaë Hendrick Goltzius Doek 173,3 x 200 cm Los Angeles County Museum of Art, Los Angeles Literatuur J. Richard Judson, Rembrandt and Jacob de Gheyn II, in: J. Bruyn (et al.; red.) Album Amicorum J.G. van Gelder, Den Haag 1973, pp I.Q. van Regteren Altena, Jacques de Gheyn. Three Generations, Den Haag / Boston / Londen 1983, vooral pp en cat.nrs 800, 803, 804, 807 en 808. Ger Luijten (et al.; red.), Dawn of the Golden Age. Northern Netherlandish Art , cat. tent. Amsterdam (Rijksmuseum) 1993, cat.nr 234 (entry door Marijn Schapelhouman). Huigen Leeflang en Ger Luijten (red.), Hendrick Goltzius ( ), Drawings, Prints and Paintings, cat. tent. Amsterdam (Rijksmuseum) / New York (The Metropolitan Museum of Art) / Toledo (Ohio) (The Toledo Museum of Art) 2003, vooral cat. nrs 89 en 103 (entries door Huigen Leeflang en Lawrence W. Nichols). Stefaan Houtekeete (red.), Tekeningen uit Nederlands Gouden Eeuw in de verzameling Jean de Grez, cat. tent. Brussel (Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België) 2007, cat.nr 2 (entry door Natasja Peeters). Robert-Jan te Rijdt, Jacques de Gheyn II, Two Studies of a Nude Woman, ca. 1603, in: In Arte Venustas. Studies on Drawings in Honour of Teréz Gerszi, Budapest 2007, pp Ze bevinden zich alle in buitenlands bezit. Van Karel van Mander en Cornelis van Haarlem zijn de producten van hun gezamenlijke studies naar naaktmodellen niet bekend. De zes tekeningen door De Gheyn zijn na die van Goltzius de oudste bewaarde Nederlandse studiebladen met naar het leven getekende vrouwelijke naakten. Het zijn geenszins navolgingen. De Gheyn heeft in dit genre Goltzius overtroffen. Hoe fraai diens studies van het vrouwelijk naakt ook zijn, die van zijn leerling overrompelen door hun directe observatie en spontane tekenstijl. Voorbeelden Na zijn leertijd zal De Gheyn het contact met Goltzius niet hebben verbroken en in ieder geval diens werk scherp hebben gevolgd. Het kan geen toeval zijn dat Goltzius net iets eerder dan De Gheyn een schilderij maakte van een levensgroot naakt in een achteroverliggende pose. Door Van Mander weten we dat Bartholomeus Ferreris in Leiden de koper was van die Danaë uit Altena veronderstelde dat De Gheyn dat kapitale schilderij daar vrijwel onmiddellijk na voltooiing heeft gezien. Het linkse naakt op ons studieblad spreekt die veronderstelling bepaald niet tegen. De open pose waarin de vrouw is weergegeven is later in de 17de eeuw nog vaak gebruikt. De andere studie is door het afgewende gelaat en de gesloten houding van het lichaam het tegenovergestelde ervan. Die pose is zonder twijfel beïnvloed door het werk van de maniëristische beeldhouwer Giambologna ( ), die diverse beeldjes maakte van liggende, slapende vrouwen die door afbeeldingen en kopieën al vroeg grote verspreiding en navolging kregen. Zo bezit het Rijksmuseum een Zuid-Nederlands beeldje van albast uit ongeveer 1560 dat tot dezelfde invloedssfeer behoort. Door het achterwege laten van opsmuk en stilering staan De Gheyns naakten aan het begin van een lange 17de-eeuwse traditie. Die wordt uiteraard gedomineerd door de zeer persoonlijke tekeningen van Rembrandt uit vooral de jaren De overeenkomstige drang tot naturalisme bij deze twee kunstenaars is geschetst door J.R. Judson die in De Gheyn een directe voorloper zag van Rembrandt. Judson wees er op dat zij gemeenschappelijke banden hadden in de kleine wereld van de kunst. De Gheyn had nog altijd relaties in zijn voormalige woonplaats Leiden waar Rembrandt tot ongeveer 1631 woonde. Ook bewoonde De Gheyn in Den Haag vanaf 1623 een huis naast zijn goede vriend Constantijn Huygens, die op zijn beurt weer contacten onderhield met Rembrandt. Bovendien heeft De Gheyns zoon zich in 1632 door Rembrandt laten portretteren (Dulwich College Gallery). Het is vrijwel ondenkbaar dat de leergierige en verzamelende Rembrandt nooit de boeken met schetsen en tekeningen van de oude De Gheyn heeft ingezien. De tekening De nu gekochte tekening is afkomstig uit de ateliernalatenschap van de kunstschilder August Christian Hauck ( ) en zijn leerling en schoonzoon Cornelis Bakker ( ). Nadien is ze altijd vererfd en onder goede condities welhaast onaangeroerd bewaard. Dat de tekening uitzonderlijk goed bewaard is, heeft ook nog een andere oorzaak. Het blad bevindt zich nog op zijn 18de-eeuwse opzetvel, met daaroverheen een dun beschermvelletje dat iets boven de tekening is vastgeplakt. Het behoedde haar voor slijtage door heen en weer schuiven in een portefeuille of kunstboek (een foliant met onbedrukte bladen waartussen tekeningen werden gelegd). Tegenwoordig kennen we die beschermvelletjes vooral in hun nageschilderde vorm op 18de-eeuwse trompe-l oeuil weergaven van tekeningen op hun opzetvellen. De amateurkunstenaar Jan Tersteeg maakte bijvoorbeeld zo n afbeelding in het kunstenaarsalbum van Hendrik van Cranenburg. Als verzamelaar van tekeningen wist hij als geen ander hoe kunst op papier werd bewaard. 18 vereniging rembrandt najaar 2008