December Elektrotechniek

Transcriptie

1 December 2004 Elektrotechniek

2 Uitgave: Stichting Quality Assurance Netherlands Universities (QANU) Leidseveer 35 Postbus RA Utrecht Telefoon: +31 (0) Fax: +31 (0) Internet: QANU Tekst en cijfermateriaal uit deze uitgave mogen, na toestemming van QANU en voorzien van bronvermelding, door middel van druk, fotokopie, of op welke andere wijze dan ook, worden overgenomen. Onder auspiciën van de Vereniging van Samenwerkende Nederlandse Universiteiten (VSNU) zijn tot 2004 onderwijsvisitaties en onderzoeksbeoordelingen bij de universiteiten gestart. In 2004 zijn de activiteiten van de afdeling Kwaliteitszorg van de VSNU overgenomen door de Stichting Quality Assurance Netherlands Universities (QANU). 2 QANU / Onderwijsvisitatie Elektrotechniek

3 Inhoud I De onderwijsvisitatie Elektrotechniek 5 I.1 Inleiding 5 I.2 De betrokken opleidingen 5 I.3 Samenstelling en taak van de commissie 5 I.4 Werkwijze van de commissie 6 I.5 Korte terugblik op de visitatie 7 I.6 Algemene conclusies 8 II Het referentiekader 11 III Algemene bevindingen 17 III.1 Ontwikkelingen in het vakgebied 17 III.2 Ontwikkelingen in het vwo 18 III.3 Zij-instroom uit het hbo 20 III.4 Didactische werkvormen 21 III.5 Verplichte stages 22 III.6 Afgestudeerden 23 III.7 Relatie met het beroepenveld 24 III.8 Verplichte vakken in de aio-opleiding 25 III.9 Internationale vergelijking Nederlandse opleidingen Elektrotechniek 26 III.10 Uitdagingen van de bachelor-masterstructuur aan de opleidingen Elektrotechniek 27 IV De opleidingen Elektrotechniek in vergelijkend opzicht 29 IV.0 Vooraf 29 IV.1 Missie, doelstellingen en eindtermen 29 IV.2 Opbouw en inhoud van het programma 31 IV.3 Onderwijsleeromgeving 34 IV.4 Instroom 35 IV.5 Studeerbaarheid 36 IV.6 Doorstroom en rendementen 37 IV.7 Kwaliteit van de afgestudeerden 39 IV.8 Effectiviteit van de organisatie 40 IV.9 Kwaliteit van de staf 41 IV.10 Faciliteiten en voorzieningen 42 IV.11 Internationalisering 42 IV.12 Externe contacten 43 IV.13 De interne kwaliteitszorg 43 IV.14 De zelfstudie 43 IV.15 Sterke en zwakke punten van de opleidingen Elektrotechniek 44 IV.16 De opleidingen Elektrotechniek in cijfers 44 QANU / Onderwijsvisitatie Elektrotechniek 3

4 V De afzonderlijke opleidingsrapporten 45 V.1 De opleiding Elektrotechniek aan de Technische Universiteit Delft 47 V.2 De opleiding Elektrotechniek aan de Universiteit Twente 65 V.3 De opleiding Elektrotechniek aan de Technische Universiteit Eindhoven 83 BIJLAGEN 101 Bijlage 1: Curricula vitae van de leden van de visitatiecommissie Elektrotechniek 103 Bijlage 2: Standaardprogramma visitatiecommissie Elektrotechniek 107 Bijlage 3: Checklist voor de onderwijsvisitatie Elektrotechniek 2003/ Bijlage 4: De rendementen van de opleidingen Elektrotechniek 115 Bijlage 5: Overzicht scores opleidingen Elektrotechniek per kwaliteitsaspect QANU / Onderwijsvisitatie Elektrotechniek

5 I De onderwijsvisitatie Elektrotechniek I.1 Inleiding In het kader van het stelsel dat de Nederlandse universiteiten hebben ontwikkeld voor de externe kwaliteitszorg van hun onderwijs heeft de visitatiecommissie Elektrotechniek in de loop van de periode maart t/m april 2004 een bezoek gebracht aan de drie opleidingen die tot haar aandachtsgebied zijn gerekend (zie par. I.2). Zij heeft haar bevindingen vastgelegd in de in hoofdstuk V opgenomen opleidingsrapporten (in volgorde van de visitatiebezoeken) en in de hoofdstukken III en IV. De opleidingsrapporten richten zich op de beoordeling van de verschillende kwaliteitsaspecten van de afzonderlijke opleidingen en hebben mede tot doel een handreiking te zijn bij kwaliteitsverbetering en het oplossen van problemen. Hoofdstuk IV heeft als doel de buitenwereld inzicht te geven in de kwaliteit van en de verschillen tussen de opleidingen; daartoe worden de opleidingen naast elkaar gelegd en met elkaar vergeleken. In hoofdstuk III gaat de commissie in op een aantal aspecten die haar tijdens de visitatie bijzonder hebben getroffen, maar waarvan de bespreking minder goed past in hoofdstuk IV. Hoofdstuk II bevat het door de commissie gehanteerde referentiekader. I.2 De betrokken opleidingen De volgende opleidingen zijn in het kader van deze visitatie bezocht: Technische Universiteit Delft (18 t/m 19 maart 2004): - de opleiding Elektrotechniek Universiteit Twente (31 maart t/m 1 april 2004): - de opleiding Elektrotechniek Technische Universiteit Eindhoven (6 t/m 7 april 2004): - de opleiding Elektrotechniek I.3 Samenstelling en taak van de commissie De visitatiecommissie Elektrotechniek bestond uit de volgende personen: Prof.dr.ir. J. De Schutter hoogleraar Werktuigbouwkunde KU Leuven, België (voorzitter) Prof.dr.ir. R.W. De Doncker hoogleraar aan de Rheinisch-Westfälische Technische Hochschule Aachen Duitsland, Faculteit Elektrotechniek en Informatietechnologie, en directeur van het Instituut voor Vermogenselektronica en Elektrische Aandrijvingen Prof.dr. P.A. Kirschner hoogleraar Onderwijstechnologie aan het Onderwijstechnologisch Expertisecentrum, Open Universiteit Nederland, Heerlen QANU / Onderwijsvisitatie Elektrotechniek 5

6 Prof.dr. W.B. Kleijn Dr.ir. M.J.M. Pelgrom Dhr. A.L.J. Spek *) Dhr. J. Stolte *) hoogleraar Elektrotechniek/Speech Processing aan het KTH (Royal Institute of Technology), Stockholm, Zweden wetenschappelijk onderzoeker aan het Philips Natuurkundig Laboratorium te Eindhoven, tevens consulting professor Dept. of Electrical Engineering Stanford University, USA student Elektrotechniek TU Delft student Elektrotechniek TU Eindhoven *) Betrokkenen hebben conform het visitatieprotocol niet deelgenomen aan de visitatie van hun eigen opleiding. Tot secretaris van de commissie werd benoemd: drs. G.H. Lansink, medewerker bureau QANU. Als bijlage 1 zijn de curricula vitae van de leden opgenomen. Op grond van het instellingsbesluit van de commissie d.d. 10 december 2003 was het de taak van de commissie om op basis van de door de faculteiten aan te leveren informatie en door middel van ter plaatse te voeren gesprekken een oordeel te geven over de verschillende aspecten van de kwaliteit van de betrokken opleidingen, zoals beschreven in het Protocol Kwaliteitszorg Onderwijs , en de punten te identificeren die naar haar oordeel verbeterd moeten worden. I.4 Werkwijze van de commissie De commissie hield haar installatievergadering op 12 januari Bij die gelegenheid werden afspraken gemaakt op de volgende punten: de te volgen werkwijze; de globale dagindeling van de visitatiebezoeken; het vice-voorzitterschap van de commissie (te vervullen door prof.dr. P. Kirschner); de verdeling in globale zin van aandachtsgebieden tussen de commissieleden; de aanpak van de internationale vergelijking; de verdeling van twaalf afstudeerscripties per opleiding; vaststelling en aanpassing van de vanuit de VSNU aangereikte checklist (zie bijlage 3). Zo heeft de commissie een drietal in het VSNU-protocol onderscheiden kwaliteitsaspecten opgesplitst, omdat daarbij naar haar oordeel in drie gevallen telkens twee van elkaar te onderscheiden zaken abusievelijk onder één noemer waren gebracht: het betreft de aspecten Effectiviteit van de organisatie en kwaliteit van de staf, Internationalisering en externe contacten, en Interne kwaliteitszorg en zelfstudie. (Zie de aangepaste checklist in Bijlage 3.) Daarnaast werden tijdens de eerste bijeenkomst de zelfstudies in oriënterende zin besproken en werden per zelfstudie specifieke aandachtspunten geïnventariseerd. Op basis van een door voorzitter en secretaris geformuleerd voorstel heeft de commissie in haar startvergadering tevens de concepttekst vastgesteld van het, in het visitatieprotocol voorziene, referentiekader. Vervolgens heeft de commissie deze aangeboden aan de betrokken opleidingen, waarbij hun de gelegenheid werd geboden om binnen een termijn van twee weken op het concept te reageren. Daarop zijn van de kant van de opleidingen louter instemmende reacties ontvangen. Voor de goede orde is de opleidingen vervolgens meegedeeld dat de eerder toegezonden concepttekst kon worden beschouwd als zijnde het definitieve referentiekader voor deze visitatie. 6 QANU / Onderwijsvisitatie Elektrotechniek

7 Elk bezoek, dat twee dagen duurde en in feite een verkort programma vormde ten opzichte van het programma zoals beschreven in het protocol, werd aan het begin van de eerste dag voorafgegaan door een voorbespreking in commissieverband van de zelfstudies en de afstudeerverslagen. Uit de bij de zelfstudie gevoegde lijst van 25 meest recente afstudeerverslagen had de commissie er ruim vóór het bezoek in totaal twaalf per opleiding geselecteerd en opgevraagd, waarbij was gelet op een goede spreiding naar specialisatie en gegeven eindcijfer. Tijdens de eerste vergadering van de commissie werden deze afstudeerverslagen onder de leden verdeeld ter bestudering. Aan het eind van de ochtend begon het visitatiebezoek aan de universiteit waar de commissie op dat moment te gast was. Vanaf dat moment werden gesprekken gevoerd met verschillende instanties en personen, zoals de opstellers van de zelfstudie, de leden van de opleidingscommissie, verschillende groepen studenten (waarbij het aan deze groep zelf was overgelaten wie namens hen met de commissie zou spreken), leden van de wetenschappelijke staf, studieadviseurs/-begeleiders, onderwijscoördinatoren, aio s, afgestudeerden en opleidingsmanagement/faculteitsbestuur. Bij de bezoeken was aanvullend materiaal beschikbaar (gebruikte onderwijsliteratuur, een representatieve selectie van tentamenopgaven, verschillende afstudeerverslagen met daarbij aangegeven de waardering, beleidsnota s, evaluatieverslagen, verslagen van de vergaderingen van de opleidingscommissies, etc.). Zonodig werd ter plaatse nog informatie opgevraagd. Tijdens elk bezoek hield de commissie een ruim van tevoren op brede schaal aangekondigd spreekuur, waar zowel studenten als docenten de gelegenheid kregen om een specifiek punt in een persoonlijk gesprek onder de aandacht van de commissie te brengen. Daarvan is bij twee van de drie bezoeken gebruikgemaakt. Bij alle bezoeken heeft de commissie een korte rondleiding gekregen om zich een beeld te kunnen vormen van de beschikbare faciliteiten. Na afronding van de visitatiegesprekken heeft de commissie haar conclusies geformuleerd aan de hand van de eerdergenoemde checklist. Besloten werd om deze lijst collectief in te vullen, waardoor eventuele verschillen van inzicht direct konden worden besproken. De ingevulde lijst is de basis geweest voor de formulering van de opleidingsrapporten. De mondelinge rapportage met het voorlopige oordeel van de commissie aan het eind van de laatste visitatiedag kwam tot stand op grond van een bespreking in commissieverband van de specifieke punten die de commissie bij de gevisiteerde opleiding waren opgevallen. De concept-opleidingsrapporten zijn in commissieverband vastgesteld en voor commentaar aangeboden aan de betrokken faculteitsbesturen. Vervolgens heeft de commissie de ontvangen reacties besproken en wanneer daartoe in haar ogen aanleiding bestond, verwerkt in de formulering van de definitieve opleidingsrapporten. De commissie heeft de opleidingen voorafgaand aan de bezoeken met nadruk verzocht om aanvullende informatie op de geleverde zelfstudie te verstrekken waar dat nodig was. Tijdens de visitatiebezoeken heeft de commissie ook in oriënterende zin gesprekken gevoerd met vertegenwoordigers van de opleidingen over aspecten van de additionele beoordeling t.b.v. de vervroegde accrediteringsaanvraag. De aanvullende informatie die de opleidingen daarvoor hebben ingediend, werd in de meeste gevallen echter pas na afloop van het visitatiebezoek ontvangen en bestudeerd. In haar slotvergaderingen van 7 juni en 31 augustus 2004 heeft de commissie niet alleen haar conclusies t.a.v. de visitatie van de ongedeelde opleidingen vastgesteld, maar heeft zij ook al in oriënterende zin gesproken over het ontvangen materiaal voor de additionele beoordeling. QANU / Onderwijsvisitatie Elektrotechniek 7

8 I.5 Korte terugblik op de visitatie Terugblikkend op het visitatieproces stellen de leden van de visitatiecommissie Elektrotechniek vast dat zij het visitatieproces zoals uitgevoerd aan de hand van het VSNU-protocol als adequaat hebben ervaren. Belangrijke voorwaarde is wel dat de deelnemende opleidingen hun materiaal ook conform dit protocol aanleveren. In het geval dat dat onvoldoende gebeurt, is onevenredig hoge inspanning van een visitatiecommissie nodig om de opleiding conform het afgesproken kader te beoordelen. De commissie doet overigens de suggestie dat het visitatiemateriaal in principe alleen langs elektronische weg wordt aangeleverd en wordt geplaatst op een (besloten) website, waartoe alleen de commissieleden en de betrokken opleidingen toegang hebben. De commissie beseft in ieder geval dat de opleidingen veel tijd, energie en middelen in het visitatiebezoek hebben gestoken, en zegt vanaf deze plaats allen dank toe die hieraan een bijdrage hebben geleverd. Zij is er zelf van overtuigd dat het periodiek peilen van de kwaliteit van de opleidingen van wezenlijk belang is voor zowel de afzonderlijke opleidingen als de discipline als geheel, ook al komt het moment nog zo ongelegen. Zij spreekt de hoop uit dat de opleidingen en het vakgebied Elektrotechniek hun voordeel kunnen doen met dit rapport en de conclusies en aanbevelingen die daaruit voortvloeien. I.6 Algemene conclusies De commissie heeft de belangrijkste bevindingen van haar visitatie samengevat en neergelegd in deze paragraaf. a. Nederland beschikt over drie gelijkwaardige en goede opleidingen Elektrotechniek. Ze hebben elk hun eigen karakter en concrete uitwerking qua inhoud, doch deze is steeds een vertaling van doelstellingen en eindtermen die goed aansluiten bij de internationale standaarden (bv. ABET). Qua niveau kunnen de Nederlandse elektrotechniekopleidingen de vergelijking met de opleidingen van zusteruniversiteiten in landen als België, Duitsland en Zweden goed doorstaan. Er is een intensieve interactie tussen het onderwijs aan de Nederlandse universitaire opleidingen Elektrotechniek en het wetenschappelijk onderzoek dat door de staf wordt verricht. b. Elektrotechniek en technische studies in het algemeen liggen niet goed in de markt bij de jongeren, net zo min overigens als het daarvoor vereiste vwo-profiel Natuur en Techniek. De terugloop van de instroom van studenten (en daarmee van de uitstroom van afgestudeerden) vormt enerzijds een ernstige bedreiging voor de opleidingen zelf: de instroom is gedaald van circa 900 eerstejaars studenten in 1987 tot circa 330 nu. Anderzijds zullen ook de elektrotechnische industrie en de Nederlandse economie de nadelige gevolgen ervaren van de tekorten op dit terrein. c. De terugloop van de studentenaantallen staat in schril contrast met de vraag naar elektrotechnici op de arbeidsmarkt. De arbeidsmarkt voor elektrotechnisch ingenieurs is uitstekend: afgestudeerden van deze opleiding komen heel gemakkelijk aan goede banen. d. De opleidingen voeren een actief en steeds succesvoller beleid om buitenlandse (voornamelijk Aziatische) masterstudenten aan te trekken als compensatie van en als aanvulling op de teruglopende instroom van Nederlandse studenten. e. Het beleid om meer vrouwen voor een studie Elektrotechniek te interesseren heeft geen resultaat opgeleverd. Nederland raakt in dit opzicht steeds verder achterop bij andere Westerse landen. 8 QANU / Onderwijsvisitatie Elektrotechniek

9 f. De opleidingen hebben laat gereageerd op de veranderende instroom vanuit het vwo, waardoor er problemen ontstonden met de aansluiting in het eerste jaar. Zonder aanvullende scholing is het huidige niveau van het wis- en natuurkundeonderwijs op de middelbare scholen momenteel onvoldoende om nominaal het eerste jaar van de opleiding Elektrotechniek af te ronden. Inmiddels is het onderwerp nu wel een zeer belangrijk aandachtspunt van de opleidingen geworden. g. In de opleidingen bestaat in toenemende mate aandacht voor het ontwikkelen van professionele vaardigheden. Er moet echter voor gewaakt worden dat dit niet ten koste gaat van de academische vaardigheden. h. Studenten geven aan gemiddeld ongeveer dertig uur per week aan hun studie te besteden. De commissie beschouwt deze inzet als onvoldoende: de studie duurt daardoor te lang en studenten lopen daarmee het risico dat zij de aansluiting met de actuele beroepspraktijk missen. Het gaat hierbij per slot van rekening om een vakgebied waarin nieuwe ontwikkelingen zich zeer snel voltrekken. i. De onderwijsinstellingen faciliteren, niet altijd even selectief, verschillende vormen van extracurriculaire activiteiten met compensatie van beurzen en studieverlof. Ofschoon de commissie de grote waarde van een bredere blik op de samenleving volledig onderschrijft, dienen de opleidingen met deze houding niet het belang van een efficiënte en gerichte academische vorming. Zij is van mening dat de opleidingen de studenten meer zouden moeten motiveren om hun studie af te ronden in de tijd die daarvoor staat. j. De steun van de industrie voor het masteronderwijs in de vorm van stages en afstudeerprojecten verdient verdere aanmoediging, zodat elke afgestudeerde masterstudent ten minste enige maanden in de industrie werkzaam is geweest. Ook colleges door gastdocenten uit de industrie bereiden de masterstudenten voor op hun taak in de industriële omgeving en verdienen daarom bijzondere aandacht. k. De interne kwaliteitszorg is bij de opleidingen redelijk goed ontwikkeld (vooral in de bachelorfase) voor wat betreft het verzamelen en bespreken van evaluatiegegevens. De betrokkenheid van de studenten daarbij is groot. Het sluiten van de kwaliteitscycli, het ondernemen van corrigerende acties, is echter in vele gevallen voor verbetering vatbaar. Bovendien is de kwaliteitszorg (nog) veel minder uitgebouwd in de masterfase. l. De ondoorzichtige organisatie van de opleidingen met matrixstructuren, commissies, adviesorganen en bijbehorende functionarissen, leidt tot onduidelijke verantwoordelijkheden en nalatigheid bij de implementatie. Een organisatie bestaande uit de wettelijke voorgeschreven organen, geordend in een lijnstructuur, zal krachtdadiger kunnen optreden. m. Door de opeenvolgende hervormingen in de afgelopen jaren (de herinvoering van het vijfjarig curriculum in 1994, de invoering van de bachelor-masterstructuur vanaf 2001, en andere, lokaal geïnitieerde hervormingen) zijn de opleidingen voortdurend aan wijzigingen onderhevig geweest. Die wijzigingen vragen steeds weer een bijzondere inzet van de docenten en de ondersteunende diensten. Gegeven het grote aantal (door de overheid in gang gezette) onderwijsvernieuwingen van de laatste vijftien jaar is het goede niveau van de huidige opleidingen zonder meer verbazingwekkend te noemen. De opleidingen kijken dan ook hoopvol uit naar een periode van relatieve stabiliteit. QANU / Onderwijsvisitatie Elektrotechniek 9

10 10 QANU / Onderwijsvisitatie Elektrotechniek

11 II Het referentiekader Het referentiekader voor de onderwijsvisitatie Elektrotechniek 2003/2004 In Europa vindt men in vele landen twee verschillende opleidingsprofielen voor ingenieurs terug: een langere, wetenschappelijk georiënteerde opleiding en een kortere, praktisch georiënteerde opleiding. 1 Deze opleidingen resulteren in verschillende ingenieursprofielen die beide gevraagd en gewaardeerd worden door de arbeidsmarkt. Voorliggende tekst schetst het referentiekader voor de wetenschappelijke opleiding tot elektrotechnisch ingenieur, zoals die aangeboden wordt aan de Nederlandse universiteiten. 2 Voor het vaststellen van het referentiekader heeft de commissie zich in ruime mate gebaseerd op het referentiekader opgesteld ten behoeve van een vorige VSNU-visitatie van de opleidingen Elektrotechniek (zie rapport Onderwijsvisitatie Elektrotechniek, VSNU, 1997). Niettemin werd dit referentiekader op verscheidene punten bijgesteld. Tevens werd het getoetst aan de criteria gebruikt door ABET (the Accreditation Board for Engineering and Technology) voor de accreditering van opleidingen in de USA (zie Deze criteria worden ondersteund door het IEEE (Institute of Electrical and Electronics Engineers, zie dat actief meewerkt aan de ABET-accreditaties. Naar deze criteria wordt ook meer en meer verwezen bij evaluaties en accreditaties van ingenieursopleidingen in andere Europese landen, zoals bv. Vlaanderen (zie rapport Visitatie Elektrotechniek, 2002 ( D48_2.pdf) en Portugal (zie rapport Ordem dos Engenheiros). Hierdoor wordt het referentiekader geplaatst in een internationaal perspectief, maar houdt het tegelijkertijd op bepaalde punten rekening met de specifieke Nederlandse situatie. II.1 Aan de elektrotechnisch ingenieur te stellen eisen (eindtermen) Een elektrotechnisch ingenieur is in staat om zowel zelfstandig als in teamverband complexe vraagstukken op het terrein van de elektrotechniek en aanverwante domeinen te identificeren, te formuleren en er wetenschappelijk en technisch verantwoorde oplossingen voor te vinden. Hij/zij beschikt daartoe over een ruime kennis van het vakgebied en is in staat om in een internationale context nieuwe ontwikkelingen in het vakgebied te volgen, kritisch te evalueren, en toe te passen in het kader van procesontwikkeling, productontwikkeling, of dienstverlening. Voorts is hij/zij in staat nieuwe ontwikkelingen door te voeren in het kader van onderzoek en beschikt hij/zij over sociale vaardigheden en uitdrukkingsvaardigheid in woord en geschrift. Voor de nieuwe programma s die opgedeeld zijn in een bachelor- en mastercyclus wordt, voor wat betreft de omschrijving van het vereiste niveau van de afgestudeerde bachelors en masters 1 Deze beide opleidingsprofielen worden ook onderkend door FEANI (European Federation of National Engineering Associations, en CLAIU (Liaison Committee of the Associations of University Graduate Engineers of the European Union, 2 Een kortere, praktisch georiënteerde opleiding wordt aangeboden door het hbo. QANU / Onderwijsvisitatie Elektrotechniek 11

12 aangesloten bij de zogenaamde Dublin-descriptoren, (internationaal aanvaarde, disciplineonafhankelijke omschrijving van het niveau van bachelors en masters, zie bijlage). II.2 Aan de opleiding te stellen eisen Engineering (en dus ook elektrotechniek), is het proces waarbij systemen, componenten of processen ontwikkeld worden die aan bepaalde behoeften tegemoetkomen. Het is een (vaak iteratief) besluitvormingsproces, waarin men basiswetenschappen, wiskunde, en technische wetenschappen toepast om middelen optimaal te gebruiken voor een specifiek doel. Elektrotechniek houdt zich bezig met signalen, golven, componenten en systemen die een elektrisch, elektronisch (al dan niet digitaal), en/of elektromagnetisch karakter hebben. De elektrotechniek manifesteert zich in diverse deelgebieden, zoals: telecommunicatietechniek, elektronica, digitale techniek, signaalverwerking en elektrische energietechniek. Daarnaast is elektrotechniek onderdeel van een groeiend aantal multidisciplinaire activiteiten, bv: informatietechniek, systeemarchitectuur, sensortechniek, mechatronica, biomedische ingenieurstechnieken, etc. Een opleiding tot elektrotechnisch ingenieur is een georganiseerd onderwijsproces, dat bestaat uit een samenhangend geheel van opleidingsonderdelen of andere onderwijsmodules. Deze volgen elkaar zo op dat in de opleidingsonderdelen op een hoger niveau de diepgang wordt bereikt die de opleiding blijkens haar eigen doelstellingen nastreeft. 2.1 Inhoudelijk: de opleiding voorziet in het verwerven van: Kennis op het gebied van de algemene basisvakken wiskunde, natuurkunde en informatica in de mate waarin kennis op deze terreinen nodig is voor het beoefenen van de elektrotechniek op wetenschappelijke basis. Kennis van de elektrotechnische basisvakken: netwerktheorie, theorie van het elektromagnetisme, signaaltheorie, elektronica, digitale techniek, regeltechniek en meettechniek. Kennis van een aantal deeldisciplines binnen het terrein van de elektrotechniek, zoals telecommunicatietechniek, informatietechniek, computertechniek, systeemarchitectuur en elektrische energietechniek, waarbij een voldoende evenwicht tussen breedte en diepgang wordt bereikt. Vaardigheid in het ontwerpen van systemen, componenten en processen die gerekend kunnen worden tot het domein van de elektrotechniek, alsmede kennis van de algemene methodologie van de ontwerpkunde. Vaardigheid in het gebruik van computers en programmatuur. Vaardigheid in het omgaan met meet- en testapparatuur alsmede ontwerpgereedschap (laboratoriumvaardigheid). Vaardigheid tot schriftelijke en mondelinge communicatie in nationaal en internationaal verband (Engels). Vaardigheid in het zelfstandig verwerven van nieuwe kennis en in het omgaan met en gebruikmaken van wetenschappelijke communicatiemedia, met daaraan gekoppeld: het ontwikkelen van het besef van de vergankelijkheid van de opgedane kennis en de noodzaak tot levenslang leren. 12 QANU / Onderwijsvisitatie Elektrotechniek

13 Het vermogen om zelfstandig wetenschappelijk onderzoek in de elektrotechniek te verrichten onder begeleiding van een ervaren staflid. Inzicht in de maatschappelijke functie van de elektrotechniek in een wereldwijde context, en de daarmee samenhangende ethische aspecten. Inzicht in de levenscyclus van technische producten en van de factoren die daarop van invloed zijn. Kennis van niet-technische aspecten van het ingenieursberoep, zoals economische, juridische en bedrijfskundige aspecten. Vaardigheid in projectmanagement, in samenwerking tijdens de uitvoering van projecten en in het functioneren in een multidisciplinair team. 2.2 Curriculumaspecten De propedeuse c.q. het eerste studiejaar is selecterend, oriënterend en verwijzend. Selecterend: de uitval in de postpropedeutische fase van de studie is minimaal (streefwaarde: < 10%). Oriënterend: de student verwerft tijdens de propedeutische studie c.q. het eerste studiejaar inzicht in wat elektrotechniek is en wat het beroep van elektrotechnisch ingenieur inhoudt. Verwijzend: de propedeutische studie c.q. het eerste studiejaar is zo ingericht dat de student in een zo vroeg mogelijk stadium zicht krijgt op zijn geschiktheid en gemotiveerdheid voor de studie, alsmede op de mogelijkheden om met minimaal verlies aan tijd over te schakelen op een andere studie (bv. hbo). De postpropedeutische studie richt zich op de eisen die de beroepspraktijk stelt. Met name mondt het curriculum uit in een omvangrijke ontwerpervaring die gebaseerd is op de kennis en de vaardigheden verworven in vorige curriculumonderdelen, en die tevens omvat: het toepassen van ingenieursstandaarden en het rekening houden met realistische beperkingen met betrekking tot economie, milieu, duurzaamheid, produceerbaarheid, ethiek, veiligheid en gezondheid, maatschappij en politiek. In het curriculum zijn de theoretische en praktische bestanddelen evenwichtig verdeeld. Met name is er voldoende aandacht voor het ontwikkelen van experimentele vaardigheden. Het curriculum is consistent in die zin dat de onderdelen ervan een samenhangend geheel vormen. Het curriculum biedt voldoende keuzemogelijkheden voor meer diepgaande studie in een bepaald deelgebied van de elektrotechniek, waarbij er aandacht is voor nieuwe ontwikkelingen in het onderzoek. De onderwijsinstelling heeft een beleid voor het aanvaarden van zowel binnen- als buitenlandse studenten die reeds een (al dan niet gedeeltelijke) vooropleiding hebben genoten in een aanverwant studiedomein (transfererende studenten). De onderwijsinstelling heeft een beleid voor het valideren van studiepunten, door haar studenten verworven op een andere plaats. Afstudeerprojecten doen een beroep op het vermogen tot synthese van verworven kennis, het zelfstandig verwerven van nieuwe kennis, het zelfstandig verrichten van wetenschappelijk onderzoek of het ontwerpen van een product of proces, en op creativiteit. De begeleiding heeft een gestructureerd karakter en bevordert tegelijkertijd de zelfwerkzaamheid. Afstudeerprojecten resulteren in een rapport dat zowel de beheersing van het onderwerp als een hoog niveau van communicatievaardigheid aantoont. QANU / Onderwijsvisitatie Elektrotechniek 13

14 2.3 Studeerbaarheid en kwaliteitszorg De faculteit evalueert voortdurend de kwaliteit van het onderwijs in het licht van de geformuleerde doelstellingen en onderneemt corrigerende acties bij tekortschietende kwaliteit. Er is een goede spreiding van de studielast over het studiejaar. Het onderwijs wordt aangeboden via verschillende werkvormen, zoals hoorcollege, werkcollege, instructie, projectwerk, practica. Voor alle onderdelen van het onderwijsaanbod is een gemotiveerde keuze van de gehanteerde werkvormen gemaakt. Examen- en tentamenregelingen zijn bevorderlijk voor effectief en efficiënt studiegedrag en leveren geen studievertraging op. Voor alle onderdelen van het onderwijsaanbod is een gemotiveerde keuze van de evaluatievorm gemaakt. De faculteit voert een beleid om oorzaken van studievertraging op te sporen en daarop corrigerende acties te ondernemen. De studiebegeleiding is adequaat en met name bestaat er specifieke aandacht voor de opvang van transfererende studenten. II.3 Facultaire relaties De faculteit beschikt over adequate relaties met het beroepsveld en met haar alumni. Deze grijpt zij voortdurend aan om een representatief beeld te verkrijgen van de ervaringen in het beroepsveld met de afgestudeerden van de opleiding resp. van de (eerste) beroepservaringen van de afgestudeerden. Mede op basis van de daarmee verworven inzichten vindt een periodieke bijsturing van het curriculum plaats. Deze werkwijze vormt een integraal onderdeel van het interne systeem van kwaliteitszorg. De faculteit participeert actief in internationale onderwijs- en onderzoeksnetwerken. De faculteit onderhoudt relaties met de zusterfaculteiten. II.4 Staf en faciliteiten De verhouding onderwijsgevende staf versus aantal studenten staat borg voor een goede studentbegeleiding. De onderwijsgevende staf heeft competenties op de verschillende vakgebieden in het curriculum. Deze competenties uiten zich door het opleidingsniveau, verscheidenheid van achtergrond, ingenieurservaring, onderwijservaring, communicatievaardigheid, enthousiasme voor het ontwikkelen van effectieve en efficiënte onderwijsprogramma s, niveau van het wetenschappelijk onderzoek, participatie in wetenschappelijke en professionele verenigingen. De faculteit stelt eisen aan de didactische bekwaamheden van alle docenten en voorziet in hun didactische vorming. Bij voorkeur participeren ook hoogleraren in het onderwijs van de eerste twee studiejaren. De practica zijn doelmatig ingericht en de uitrusting is in redelijke mate in overeenstemming met de stand van de techniek. De beschikbare computer- en netwerkfaciliteiten zijn toereikend en voldoende toegankelijk. Er zijn ruime bibliotheekfaciliteiten (incl. on-line), met een goede toegankelijkheid voor studenten. 14 QANU / Onderwijsvisitatie Elektrotechniek

15 De faculteit beschikt over een goed functionerend systeem van studievoortgangsregistratie, waarbij geldt dat de student toegang heeft tot de op hem/haar betrekking hebbende gegevens. QANU / Onderwijsvisitatie Elektrotechniek 15

16 Bijlage bij referentiekader visitatie Elektrotechniek: Omschrijving niveau bachelors en masters ( Dublin-descriptoren ) Kwalificaties bachelor Kwalificaties master Kennis en inzicht Toepassen kennis en inzicht Oordeelsvorming Communicatie Leervaardigheden Heeft aantoonbare kennis en inzicht van een vakgebied, waarbij wordt voortgebouwd op het niveau bereikt in het voortgezet onderwijs en dit wordt overtroffen; functioneert doorgaans op een niveau waarop met ondersteuning van gespecialiseerde handboeken, enige aspecten voorkomen waarvoor kennis van de laatste ontwikkelingen in het vakgebied vereist is. Is in staat om zijn/haar kennis en inzicht op dusdanige wijze toe te passen, dat dit een professionele benadering van zijn/haar werk of beroep laat zien, en beschikt verder over competenties voor het opstellen en verdiepen van argumentaties en voor het oplossen van problemen op het vakgebied. Is in staat om relevante gegevens te verzamelen en interpreteren (meestal op het vakgebied) met het doel een oordeel te vormen dat mede gebaseerd is op het afwegen van relevante sociaal-maatschappelijke, wetenschappelijke of ethische aspecten. Is in staat om informatie, ideeën en oplossingen over te brengen op een publiek bestaande uit specialisten of nietspecialisten. Bezit de leervaardigheden die noodzakelijk zijn om een vervolgstudie die een hoog niveau van autonomie veronderstelt aan te gaan. Heeft aantoonbare kennis en inzicht, gebaseerd op de kennis en het inzicht op het niveau van bachelor en die deze overtreffen en/of verdiepen, alsmede een basis of een kans bieden om een originele bijdrage te leveren aan het ontwikkelen en/of toepassen van ideeën, vaak in onderzoeksverband. Is in staat om kennis en inzicht en probleemoplossende vermogens toe te passen in nieuwe of onbekende omstandigheden binnen een bredere (of multidisciplinaire) context die gerelateerd is aan het vakgebied; is in staat om kennis te integreren en met complexe materie om te gaan. Is in staat om oordelen te formuleren op grond van onvolledige of beperkte informatie en daarbij rekening te houden met sociaal-maatschappelijke en ethische verantwoordelijkheden, die zijn verbonden aan het toepassen van de eigen kennis en oordelen. Is in staat om conclusies, alsmede de kennis, motieven en overwegingen die hieraan ten grondslag liggen, duidelijk en ondubbelzinnig over te brengen op een publiek van specialisten of nietspecialisten. Bezit de leervaardigheden die hem of haar in staat stellen een vervolgstudie aan te gaan met een grotendeels zelfgestuurd of autonoom karakter. 16 QANU / Onderwijsvisitatie Elektrotechniek

17 III Algemene bevindingen III.1 Ontwikkelingen in het vakgebied Het vakgebied der elektrotechniek, waarop de drie gevisiteerde universitaire opleidingen actief zijn, vormt een essentieel onderdeel van de hedendaagse samenleving door de centrale rol die zij speelt op gebieden als telecommunicatie en energievoorziening. De betekenis van het vakgebied wordt treffend geïllustreerd door te wijzen op recente maatschappelijke veranderingen die in gang zijn gezet door de explosieve toename in het gebruik van computer, mobiele telefonie, en het internet. Goed (universitair) onderwijs op een belangrijk vakgebied als de elektrotechniek is daarom van groot belang en daarmee onderstreept de commissie het belang van deze visitatie. Als gevolg van de snelle toename in de kennis in vele onderdelen van elektrotechniek, zoals mechatronica, micro-elektronica en informatietheorie, is de breedte van het traditionele vakgebied de afgelopen jaren sterk toegenomen. Dit heeft geleid tot gevolgen voor de organisatie van zowel onderzoek als onderwijs op het vakgebied. Onveranderd blijven echter de algemene basisvakken wiskunde, fysica, en elektronica, en de aanpak van ontwerp en onderzoek die bindende factoren vormen binnen het vakgebied. Het uiteindelijke tastbare fysische resultaat van ontwerp en onderzoek blijft een belangrijk gegeven in het vakgebied elektrotechniek. Het kan soms lijken alsof deze verbinding met de fysische wereld verloren gegaan is. Vakken zoals regeltechniek, micro-elektronica, en signaalbewerking worden grotendeels achter de computer bedreven. Fysische implementaties worden werelddelen verwijderd van de ontwerplocatie geproduceerd en algoritmes voor signaalbewerking worden vaak ontworpen zonder gedachte aan de hardware. Dit betekent echter niet dat kennis van de fysische wereld minder relevant geworden is. Integendeel, zelfs wanneer het bedreven wordt van achter de computer, dan toch opereert de elektrotechniek op het gebied van de fysische wereld. Videocodering beschrijft fysische objecten, micro-elektronica resulteert in fysische hardware, en regeltechniek controleert elektrische motoren met behulp van vermogenselektronica. De toename in de breedte van elektrotechniek maakt het vrijwel onmogelijk voor een universitaire afdeling Elektrotechniek om diepgang te hebben in alle subgebieden. Dit heeft ertoe geleid dat universitaire opleidingen c.q. afdelingen een specifiek gedeelte van de traditionele elektrotechnische vakken beslaan, al dan niet gecomplementeerd met vakken uit andere departementen. Een internationaal vaak voorkomende combinatie is micro-elektronica en signaalbewerking. Hoewel de opkomst van meer specialisatie natuurlijk en vaak wenselijk te noemen is, resulteert het in minder interdisciplinair onderzoek, in een grotere kans dat een docent buiten zijn/haar specialisatie moet onderwijzen, en in een beperktere keuze voor de student in de bovenbouw van de studie. Een enge specialisatie in elektrotechnische vakken kan een sterke integratie van mechanische, thermische, chemische en fysische processen in (vermogens-)elektrische en elektronische systemen bemoeilijken. Deze nadelen kunnen worden tegengegaan door een nauwere samenwerking tussen de universiteiten onderling maar ook met de industrie, bv. via stages. De voordelen kunnen worden gemaximaliseerd als deze samenwerking gepaard gaat met het gebruik van geschikte hulpmiddelen op het gebied van telecommunicatie (zoals videoverbindingen), die de benodigde reistijd tot een minimum beperkt houden. QANU / Onderwijsvisitatie Elektrotechniek 17

18 III.2 Ontwikkelingen in het vwo Al vervult het vakgebied in velerlei opzichten een sleutelrol, toch zijn ook de universitaire opleidingen Elektrotechniek afhankelijk van een constante en voldoende grote studenteninstroom. Wanneer men dan terugkijkt op de instroom in de afgelopen jaren van vwo-abituriënten in de universitaire technische opleidingen (waaronder de Elektrotechniek), dan vallen de commissie in ieder geval twee punten van zorg op. Allereerst is er sprake van een al jaren aanhoudende dalende c.q. achterblijvende studenteninstroom. Daarnaast lijkt er door de invoering van de tweede fase in het voortgezet onderwijs een discrepantie te zijn ontstaan tussen de kennis van de instromende student en de verwachtingen van de universiteiten ten aanzien van deze kennis. Teruglopende instroom De teruglopende studenteninstroom in Nederland valt niet alleen bij de opleidingen Elektrotechniek waar te nemen. Deze doet zich ook voor bij technische studies in het algemeen. De genoemde ontwikkeling vormt een bedreiging voor het voortbestaan van de betrokken opleidingen in de nabije toekomst. Dat, terwijl vanuit het bedrijfsleven al jarenlang wordt aangegeven dat de aantallen afgestudeerde ingenieurs die de universiteiten momenteel afleveren, structureel te laag zijn. Daardoor zoeken vooral de grote technische researchlaboratoria in Nederland in toenemende mate hun toevlucht tot het in dienst nemen van buitenlandse ingenieurs (zie par. IV.6). Er is geen eenduidige reden voor het probleem van de teruglopende instroom aanwijsbaar. Het lijkt erop dat het gaat om een samenspel van onder meer de volgende factoren: Stoffig imago van de techniek bij de vwo-scholier Heel veel middelbare scholieren hebben geen goede indruk van technische studies, en vinden dat deze studies hoofdzakelijk gevolgd worden door nerds. Moeilijkheidsgraad technische studies Veel potentiële studenten worden afgeschrikt doordat zij horen dat technische studies moeilijk te voltooien zijn en hoge uitvalpercentages kennen. Structuur van de vwo-profielen Vanwege de invoering van het studiehuis en de tweede fase moeten vwo-scholieren in het vierde jaar een profiel kiezen. Het profiel dat het best aansluit bij de technische studies (Natuur & Techniek) is een profiel dat relatief veel wiskunde en exacte vakken bevat. Veel scholieren kiezen liever voor Natuur & Gezondheid dat toegang biedt tot meer opleidingen dan het profiel Natuur & Techniek. Als blijkt dat ze met het profiel Natuur en Gezondheid nog extra moeite moeten doen en minder kans van slagen hebben op een technische universiteit, zijn ze eerder geneigd de technische studies te laten voor wat ze zijn. Aantrekkingskracht brede algemene studies Met een veel bredere studie zoals bijvoorbeeld bedrijfskunde kan een student overal terecht. Het beeld leeft zelfs dat men als bedrijfskundige begint als de baas van technisch ingenieurs, wat voor vwo-scholieren de aantrekkingskracht van deze algemene studies aanzienlijk versterkt. Beloning van de ingenieur Na het afronden van een moeilijke technische studie is het salaris voor starters volgens veel onderzoeken ongeveer hetzelfde als wanneer een andere, minder zware studie was gevolgd. 18 QANU / Onderwijsvisitatie Elektrotechniek

19 De ir. als rolmodel Er zijn maar weinig op universitair niveau afgestudeerde ingenieurs die als vwo-docent een rolmodel kunnen spelen voor de aspirant wo-student. Het moge duidelijk zijn dat de complexiteit van het probleem zo groot is dat een oplossing niet voorhanden ligt. In ieder geval is een degelijke analyse nodig om de oorzaken van de afgenomen interesse bij vwo-scholieren systematisch in kaart te brengen (zie ook par. IV.6). Daarnaast is het zaak om de beseffen dat het hier gaat om een algemeen, maatschappelijk probleem dat niet opgelost kan worden door initiatieven van universiteiten alleen. De universiteiten, het bedrijfsleven en de landelijke politiek dienen zich bewust te zijn van de benodigde synergie om gezamenlijk tot een oplossing te komen. Er wordt vaak gesproken over de Nederlandse kenniseconomie, waarvan de techniek toch een belangrijk deel uitmaakt. Wat de visitatiecommissie betreft zou de genoemde problematiek meer aandacht van de landelijke (en Europese) politiek moeten krijgen. Alleen zo kan de negatieve trend in de instroom gekeerd worden. Ten slotte zullen de opleidingen zelf alles moeten doen wat in hun vermogen ligt om hun instroom te vergroten, zowel als afzonderlijke opleiding als in gezamenlijk verband. Dat betekent onder meer intensieve en goede voorlichting, en samenwerkingsverbanden met middelbare scholen, bijvoorbeeld door vwo-scholieren actief te betrekken met het opstellen van proefwerkstukken. De commissie heeft de indruk dat de gevisiteerde opleidingen zich wel bewust zijn van de problematiek en dat zij reeds enige initiatieven ontplooien om de instroom te verhogen. Zij krijgt echter ook de indruk dat niet alle opleidingen het instrument van voorlichtingsactiviteiten al ten volle benutten. Veranderende instroom De veranderende instroom is het tweede punt van zorg in het technische universitaire onderwijs, met name voor de opleidingen die uitgaan van een goede wiskundige basis bij de aankomend student. Uit de resultaten die de laatste lichtingen vwo-scholieren hebben behaald aan de technische universitaire opleidingen, blijkt dat deze studenten sinds de invoering van de tweede fase in het middelbaar onderwijs veel moeite hebben met de wiskundevakken. En dit terwijl het doel van de invoering van de tweede fase juist was een betere aansluiting te bewerkstelligen tussen het middelbaar en universitair onderwijs. Eén van de middelen om deze aansluiting te verbeteren was een breder vakkenpakket om zo de basis van de middelbare scholier te verbreden. Daarnaast diende de middelbare scholier meer zelfstandigheid te verwerven. Hierdoor bleef in de praktijk minder tijd over voor het gestructureerd oplossen van wiskundige problemen en de praktische wiskundige vaardigheden van de vwo-scholieren namen daarmee sterk af. Ook het wiskundige inzicht van instromende studenten laat heden ten dage vaak te wensen over. De universiteiten zijn van deze veranderingen tijdig op de hoogte gebracht door middel van het door VSNU uitgegeven document Veranderingen in het vwo; wat universiteiten moeten weten. Juni Hierin zijn alle veranderingen in de lesstof aangegeven. De universiteiten hebben echter nagelaten hier snel op in te spelen; er was weinig besef van het feit dat de instroom wel degelijk zou veranderen door de invoering van de tweede fase. Pas op het moment dat de doorstroom van de eerstejaars studenten aan de technische universiteiten begon af te nemen, leken de universiteiten in actie te komen om het probleem aan te pakken. Een meer pro-actieve benadering was op zijn plaats geweest, bv. door het curriculum tijdig aan te passen en meer ruimte te scheppen voor het oefenen met wiskunde in het eerste semester. QANU / Onderwijsvisitatie Elektrotechniek 19

20 Op het moment zijn alle opleidingen Elektrotechniek doende om het probleem aan te pakken. Veelbelovend is de benadering waarbij een middelbare-schooldocent voor een deel van zijn aanstelling is verbonden aan de opleiding Elektrotechniek. Deze docent dient de problemen die de nieuwe lichting studenten ondervindt, te inventariseren en terug te koppelen naar de universitair docenten. Ook de zgn. Integrerende Projecten spelen goed in op de zelfstandigheid die de nieuwe lichting eerstejaars dient te bezitten. Een andere aanpak ligt in het intensiever begeleiden van de student bij het verbeteren van zijn wiskundige vaardigheden en analytisch vermogen door het invoeren van de zogenaamde colstructie. Hierin wordt de student aangespoord om te oefenen met de stof om deze zich op die manier eigen te raken. Een andere opzet die de commissie aantrof, is het toepassen in het eerste curriculumjaar van een bloksysteem waarbij steeds slechts één vak tegelijkertijd wordt gevolgd in combinatie met een zeer nauw contact met een mentor. De verschillende opleidingen werken nu gericht aan het oplossen van het geconstateerde probleem, al hebben ze de oplossing slechts voor een deel in eigen hand. Door veranderingen in het vwo-onderwijs systematisch te monitoren en daarop tijdig in te spelen voorkomt men dat problemen pas worden gesignaleerd op het moment dat deze zich voordoen. III.3 Zij-instroom uit het hbo In tegenstelling tot het aantal reguliere inschrijvingen stijgt het aantal hbo-inschrijvingen nog altijd gestaag. Dit heeft als effect dat het contingent studenten met een hbo-diploma een steeds groter aandeel gaat vormen van de totale studentenpopulatie. Speciaal voor deze groep zijn bij alle opleidingen verkorte programma s aanwezig. Overschakelen van een hbo-opleiding naar een universitaire opleiding verloopt lang niet altijd vloeiend. Sommige studenten van de verkorte opleiding hebben moeite met de universitaire vrijheid en zelfstandigheid die van de student gevraagd wordt, waar ze de meer schoolse hboopleiding gewend zijn. De laatste jaren van de universitaire opleiding zijn primair gericht op de reguliere student, die in deze fase van de studie veelal weinig begeleiding meer nodig heeft. Extra aandacht voor de zij-instroom is in dat opzicht op zijn plaats, hetgeen niet bij alle opleidingen daadwerkelijk gebeurt. Een andere factor die kan zorgen voor een stroeve overstap is dat niet alle hbo-opleidingen Elektrotechniek precies dezelfde inhoud hebben, waardoor het moeilijker wordt om een generiek programma aan te bieden aan alle instromers vanuit het hbo. Tijdens hun hbo-opleiding hebben studenten vooral praktische kennis opgebouwd, die in de laatste jaren is toegespitst op een bepaalde richting, terwijl de eerste drie jaar op de universiteit vooral zijn bedoeld om een gedegen, brede theoretische basis te leggen in het complete vakgebied. Van de universitaire opleidingen Elektrotechniek wordt een belangrijke afweging gevraagd in de gevallen dat een afgestudeerde hbo-er zich aanmeldt voor inschrijving aan één van deze opleidingen. Hoe kunnen de eindkwalificaties van de universitaire masteropleiding Elektrotechniek voor deze student worden gerealiseerd? Is het voor deze student voldoende om alleen over universitair niveau te beschikken op het gebied van de richting die hij/zij in het hbo heeft gevolgd of dient hij/zij, evenals de instromende wo-bachelor, ook een brede basis te bezitten? Als dat laatste het geval is, dan lijkt het volstrekt onmogelijk dat een toekomstige hbo-bachelor in staat zal zijn om in twee jaar het masterprogramma van het wo te voltooien. Zeker omdat de hbo-studenten voor de opleidingen Elektrotechniek steeds belangrijker 20 QANU / Onderwijsvisitatie Elektrotechniek

21 worden, beveelt de commissie de opleidingen aan om de vorderingen van deze studenten in de nieuwe masterfase op de voet te volgen, en in te grijpen waar dat nodig is, zowel op het gebied van een eventueel gebrek aan begeleiding als bij eventuele deficiënties van de studenten. III.4 Didactische werkvormen De commissie constateert dat alle drie de instellingen gebruikmaken van elektronische leeromgevingen (ofwel: ELO s) binnen hun onderwijs. Helaas moet de commissie constateren dat het gebruik daarvan zeer wisselend is. ELO s zoals Blackboard en TeleTOP kunnen enerzijds gebruikt worden om het onderwijs te vernieuwen (e.g. door als projectomgeving te fungeren of de studenten de kans te geven om gedistribueerd te werken), maar anderzijds kunnen zij substituerend gebruikt worden bijvoorbeeld als moderne prikborden (e.g., postings van informatie) c.q. opslag- en distributieplaatsen voor leermiddelen (e.g., syllabi, uittreksels, PowerPoint presentaties, enzovoorts). Hoewel de commissie niet van mening is dat het informatiseren van het onderwijs per definitie zinvol of nodig is, meent zij dat als men hiervoor kiest, het ten dienste moet staan van de opleiding en de studenten. Het substituerend gebruik van een ELO leidt wel tot verhoogd gemak voor docent en onderwijsbureau, maar veroorzaakt zowel een extra investering van studenten voor apparatuur en internetverbinding als extra kosten voor het printen van de syllabi (die vroeger via een centrale reproductieafdeling sneller en goedkoper af te drukken waren). Verder constateert de commissie dat de opleidingen goed zijn begonnen met het invoeren van nieuwe vormen van onderwijs naast de traditionele onderwijsvormen. Alle opleidingen maken gebruik van vormen van projectonderwijs in teams op een of andere manier. Het invoeren van projectonderwijs wordt in het algemeen vooral gerechtvaardigd door te verwijzen naar de voordelen daarvan: Het leren binnen projectonderwijs is meer authentiek, dat wil zeggen dat het beter aansluit bij de toekomstige beroepspraktijk: elektrotechnici werken in projecten en vooral in teams dus wordt het onderwijs ook aangeboden op een vergelijkbare wijze. Het leren van wat men soft skills noemt, wordt bevorderd. Deze skills zijn bijvoorbeeld het opdoen en oefenen van projectvaardigheden (planning en uitvoering van projecten, verdeling van taken), communicatieve vaardigheden (spreken en schrijven voor verschillende doelgroepen), sociale c.q. teamvaardigheden (onderhandeling, discussie, beslissen, enz.). Het leren is meer betekenisvol (dat wil zeggen dat studenten het nut zien van hetgeen ze leren/geleerd hebben) en daarmee wint het aan relevantie, raken de studenten meer gemotiveerd om te leren, en beklijft hetgeen geleerd wordt, beter. Er kleven echter ook voetangels en klemmen aan het gebruik van projectonderwijs. Ze worden hier besproken, waarbij telkens een concrete aanbeveling wordt gegeven om het eventueel nadelige effect ervan op te heffen. De zojuist genoemde vaardigheden komen niet vanzelf. De instelling moet aandacht besteden aan het leren van de sociale, communicatieve en projectvaardigheden gedurende de projecten. De student is bij uitstek een voorbeeld van homo economicus, wat betekent dat de kans niet gering is dat teamleden vooral ingezet zullen worden voor die dingen waarin zij goed zijn (studenten die vooral goed kunnen programmeren zullen keer op keer de rol van programmeur krijgen, studenten die goed kunnen schrijven zullen steeds aangewezen worden als rapporteur, enzovoorts). Een projectvolg- en -registratiesysteem (elektronisch, door mentoren, etc.) kan hier soelaas bieden. QANU / Onderwijsvisitatie Elektrotechniek 21