4. Hoe verloopt een echtscheiding in Vlaanderen?

Transcriptie

1 4. Hoe verloopt een echtscheiding in Vlaanderen? Kim Bastaits, Christine Van Peer, Elisabeth Alofs, Inge Pasteels en Dimitri Mortelmans Hoewel het echtscheidingscijfer in Vlaanderen tot de hoogste van Europa behoort, is er weinig geweten over hoe een echtscheiding er verloopt. Een echtscheidingsverloop kent verschillende facetten. Zo zijn er emotionele, wettelijke, economische en sociale facetten en daarnaast de facetten ouderschap en welzijn. In dit hoofdstuk gaan we dieper in op de wettelijke facetten en hoe deze het verloop van een echtscheiding beïnvloeden. Met verloop doelen we op het feitelijke of praktische proces van een echtscheiding. In dit hoofdstuk komen de beslissing tot echtscheiding, de gronden tot echtscheiding, de dienstverlening, de verdeling van de goederen en de verschillen vanopeenvolgende wetgevingen aan bod. We geven een antwoord op vier onderzoeksvragen: Hoe lang duurt een gemiddeld echtscheidingsproces? Hoe verloopt de beslissing tot echtscheiding? Hoe regelt men de praktische zaken? En welke diensten gebruikt men tijdens het echtscheidingsverloop? Er bestaat veel wetgeving rond echtscheiding, wetgeving die aan wijzigingen onderhevig was in de loop der tijd. Zowel de echtscheidingsprocedure als de gronden tot echtscheiding zijn sterk geëvolueerd. Het echtscheidingsrecht werd aangepast aan de gewijzigde maatschappelijke context, in het bijzonder met betrekking tot de positie van de vrouw en de kinderen. We vragen ons af of de opeenvolgende wetswijzigingen een invloed hebben gehad op het verloop van een echtscheiding. Vooraleer onze centrale onderzoeksvraag rond de invloed van wetswijzigingen op het echtscheidingsverloop te beantwoorden, geven we dan ook eerst een algemeen overzicht van (de evolutie van) de Belgische echtscheidingswetgeving (Gerlo, 2003; Heyvaert, 2002;Monballyu, 2006; Mortelmans, Swennen & Alofs, 2008).

2 86 Hoe verloopt een echtscheiding in Vlaanderen? 4.1 Overzicht van de echtscheidingswetgeving De mogelijkheid tot echtscheiding werd in onze streken 1 veralgemeend ingevoerd tijdens de Franse revolutionaire periode, waarbij de basisbeginselen van de revolutie (vrijheid, gelijkheid en broederlijkheid) werden doorgetrokken in de wetgeving. Aangeziende onontbindbaarheid van het huwelijk in strijd werd geacht met de individuele vrijheid, werd echtscheiding op verscheidene gronden mogelijk gemaakt. Het erg progressieve echtscheidingsrecht kende de echtscheiding door onderlinge toestemming, de echtscheiding op grond van onverenigbaarheid van gemoed of karakter, de echtscheiding op grond van feitelijke scheiding van minstens zes maanden en tot slot de echtscheiding op bepaalde gronden, waarbij zowel schuldige gedragingen (gewelddaden, mishandelingen, grove beledigingen,...) als niet-schuldige gedragingen (geestestoestand van één der partners) in aanmerking kwamen. De voorheen bestaande scheiding van tafel en bed,de zogenaamde echtscheiding voor katholieken, werd afgeschaft. Reeds van tafel en bed gescheiden echtgenoten konden deze niettemin omzetten in een echtscheiding. Man en vrouw werden in de Franse revolutionaire echtscheidingswetgeving gelijk behandeld, een gelijkheid die met de invoering van de Napoleontische Code Civil in 1804 werd tenietgedaan en die slechts geleidelijk werd hersteld (pas volledig gerealiseerd in de jaren zeventig van de vorige eeuw). De Code Civil van 1804 was reactionair ten aanzien van de Franse revolutionaire wetgeving. De ontbindbaarheid van het huwelijk werd weeraan banden gelegd en de gronden tot echtscheiding restrictiever omschreven. Echtscheiding was nog slechts mogelijk door onderlinge toestemming (doch onder strikte voorwaarden) of op grond van schuldige gedragingen (overspel door de vrouw of onderhoud van de bijzit in de gemeenschappelijke woning door de man, gewelddaden, mishandelingen, grove beledigingen of veroordeling tot een onterende straf). Daarnaast kon de heringevoerde scheiding van tafel en bed onder bepaalde voorwaarden worden omgezet in een echtscheiding, doch enkel op vraag van de initiële verweerder in de procedure tot scheiding van tafel en bed. De progressieve echtscheiding op grond van onverenigbaarheid van karakters en de echtscheiding op grond van feitelijke scheiding werden afgeschaft. Strenge grond- en vormvoorwaarden hadden tot doel het aantal echtscheidingen te beperken ter bescherming van de huwelijkse kinderen en de financieel afhankelijke echtgenote. Deze echtscheidingsgronden bleven grotendeels ongewijzigd tot in 1962 de vordering tot echtscheiding op grond van scheiding van tafel en bed werd opengesteld voor de schuldige echtgenoot, initiële eiser in de procedure tot scheiding van tafel en bed. Een volgende belangrijke mijlpaal was de herinvoering van de echtscheiding op grond van feitelijke scheiding in Voor het eerst sinds de Franse revolutionaire periode 1. De Zuidelijke Nederlanden, waarvan het huidige België deel uitmaakte, gingen in van de Oostenrijkse Habsburgers over op de Fransen, waardoor de Franse revolutionaire wetgeving en Code Civil van 1804 ook bij ons van toepassing werd.

3 Hoe verloopt een echtscheiding in Vlaanderen? 87 kon voor een schuldloze echtscheiding op eenzijdig verzoek worden gekozen, al waren de gevolgen op het vlak van alimentatie schuldbepaald. De termijn van de vereiste feitelijke scheiding werd ingekort van oorspronkelijk tien jaar (1974) tot vijf jaar (1982) en tot slot tot twee jaar (2000). Vervolgens werden in de jaren 1990 de echtscheidingsprocedures, en in het bijzonder deze van de echtscheiding door onderlinge toestemming, vereenvoudigd en ingekort (1994 en 1997). Kort samengevat werden vanaf 1804 de grond- en vormvoorwaarden voor alle echtscheidingsvormen geleidelijk versoepeld. Zo werden met betrekking tot de echtscheiding door onderlinge toestemming het verbod van hertrouw (1956), het akkoord van de ascendenten (1962) en de maximumleeftijd voor de vrouw en maximumduur van het huwelijk (1969) afgeschaft en werd het aantal verschijningen voor de rechtbank geleidelijk verminderd (1972 en 1994). Overspel werd pas in 1987 gedepenaliseerd. Niettemin bleef het echtscheidingsrecht gekenmerkt door een huwelijksbeschermend karakter. Slechts indien beide echtgenoten het huwelijk wensten te beëindigen, kon dit in onderlinge overeenstemming gebeuren. Bij gebrek aan eensgezindheid kon de echtscheiding slechts worden toegestaan op bepaalde foutgerelateerde gronden als sanctie voor de schuldige tekortkomingen van één of beide echtgenoten aan de huwelijksverplichtingen. De echtscheiding op grond van feitelijke scheiding vormde de uitzondering op deze regel: in deze hypothese kon de echtgenoot tot echtscheiding worden gedwongen, ook al was hij onschuldig. De echtgenoot die zijn partner geen tekortkomingen aan de huwelijksplichten kon verwijten, beschikte bijgevolg niet over de mogelijkheid uit de echt te scheiden,behalvena een duurzame feitelijke scheiding. De echtscheiding kon dus slechts onder strikte voorwaarden eenzijdig worden opgedrongen. Een recht op echtscheiding bestond met andere woorden niet. De meest fundamentele inhoudelijke hervorming sinds 1804 werd dan ook gerealiseerd door de wet van 27 april 2007, waarbij een echtscheidingsrecht werd gecreëerd dat weersterk aanleunt bij de soepele en progressieve Franse revolutionaire echtscheidingswetgeving. Waar vroeger in het levenslange huwelijksmodel de nadruk lag op de maatschappelijke functies die het huwelijk vervulde (procreatie, opvoeding van de kinderen, voorzien in de materiële bestaanszekerheid van het gezin), beschouwde de wetgever bij de hervorming in 2007 het huwelijk als een soort private overeenkomst die haar oorsprong vindt in de liefde en die bijgevolg bij het eindigen van de liefde no strings attached moet kunnen worden ontbonden. De voornaamste doelstellingen van de wetgever bestonden erin de nefaste gevolgen van een foutgerelateerde echtscheidingsprocedure te temperen en zo te komen tot snellere, meer vreedzame en schuldloze echtscheidingen, waarbij het recht op echtscheiding centraal staat. Ter realisatie hiervan werd de echtscheidingsprocedure versoepeld en werden de echtscheiding op grond van fout en de echtscheiding op grond van feitelijke scheiding vervangen door de schuldloze echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting van het huwelijk (EOO). De EOO betreft een overkoepelende echtscheidingsvorm die

4 88 Hoe verloopt een echtscheiding in Vlaanderen? drie subgronden omvat, waarin we de oude echtscheidingsgronden gedeeltelijk herkennen. Vooreerst kan de onherstelbare ontwrichting dat wil zeggen de ontwrichting die de voortzetting dan wel de hervatting van het samenleven redelijkerwijze onmogelijk maakt met alle wettelijke middelen worden bewezen (art. 229, 1 BW). De fout duikt hier indirect terug op in het kader van het bewijs van de onherstelbare ontwrichting, teneinde onmiddellijk de echtscheiding te bekomen. De ontwrichting kan niettemin ook afgeleid worden uit schuldloze gedragingen of situaties, zoals de geestesstoornis van een echtgenoot. De onherstelbare ontwrichting van het huwelijk wordt voorts onweerlegbaar vermoed na een feitelijke scheiding van zes maanden dan wel één jaar, naargelang een aanvaard dan wel eenzijdig verzoek tot echtscheiding voorhanden is (art. 229, 2 en 3 BW). Tot slot blijkt de onherstelbare ontwrichting van het huwelijk uit het herhaalde verzoek na een reflectieperiode van drie maanden dan wel één jaar, naargelang het verzoek uitgaat van beide echtgenoten dan wel van één van hen (art. 229, 2 en 3 BW). De succesvolle echtscheiding door onderlinge toestemming werd bij de hervorming in 2007 behouden en nog verder versoepeld (afschaffing van voorwaarden inzake leeftijd van de echtgenoten en duur van het huwelijk). Naast een evolutie in de wetgeving rond de echtscheidingsprocedure en -gronden, hebben ook de materiële en financiële gevolgen verbonden aan een echtscheiding substantiële wijzigingen ondergaan. De wetgeving omtrent alimentatie tussen echtgenoten (art. 301 BW) werd sinds 1804 tweemaal grondig hervormd: een eerste keer door de wet van 9 juli 1975 en recenter door de wet van 27 april Vóór de hervorming van 2007 had in beginsel enkel de onschuldige echtgenoot recht op alimentatie ten aanzien van zijn schuldige partner. In 2007 verviel de schuldvraag: gelijktijdig met het afschaffen van de fout als grond tot echtscheiding werd ook de schuld, resp. onschuld van de gewezen echtgenoten als grondslag voor het recht op alimentatie opgeheven. De wetgever wilde een verruimd basisrecht op alimentatie creëren: aan de behoeftige echtgenoot kan een uitkering tot levensonderhoud worden toegestaan. De uitkering na echtscheiding heeft dan ook niet langer een gemengd indemnitair-alimentair karakter, maar is volgens een meerderheid in de rechtsleer voortaan zuiver alimentair van aard. Het schuldloze karakter van alimentatie na echtscheiding is echter niet volledig doorgetrokken. Het rechtvaardigheidsgevoel zou immers worden gekrenktindien de echtgenoot die door zijn onaangepast gedrag de breuk heeft veroorzaakt, niettemin financiële steun verkrijgt. De wetgever heeft dan ook getracht een evenwicht te vinden tussen, enerzijds, een (quasi) schuldloos echtscheidingsrecht en, anderzijds, de principes van billijkheid en verantwoordelijkheid bij de toekenning van alimentatie na echtscheiding. De schuldnotie werd gedeeltelijk behouden. De fout (of ruimer: het gedrag) van de alimentatiegerechtigde kan nog in drie welbepaalde gevallen leiden tot gehele of gedeeltelijke uitsluiting van het recht op alimentatie, meer bepaald in geval van (1) zware fout die de voortzetting van de samenleving onmogelijk heeft gemaakt, (2) fysiek partnergeweld en (3) vrijwillig veroorzaakte staat van behoefte.

5 Hoe verloopt een echtscheiding in Vlaanderen? 89 Een andere belangrijke innovatie van de hervorming in 2007 betreft de wettelijke beperking in de tijd van het recht op alimentatie na echtscheiding. Waar vroeger de uitkering na echtscheiding als exponent van het levenslange huwelijksmodel in principe levenslang werd toegekend ( win for life ), is het recht op een uitkering vandaag beperkt tot een maximumtermijn gelijk aan de duur van het huwelijk. Tot slot werden recentelijk bepaalde diensten in het leven geroepen die tot doel hebben de echtscheidingsprocedure te humaniseren en de echtgenoten en kinderen te begeleiden tijdens en na de echtscheiding. Denken we hierbij aan de dienst voor alimentatievorderingen en de mogelijkheid tot bemiddeling. De dienst voor alimentatievorderingen (DAVO) werd opgericht bij wet van 21 februari 2003 en verleent hulp bij het invorderen van onderhoudsgelden ten behoeve van de exechtgenoot en de kinderen (indien dit niet spontaan wordt betaald). Daarnaast betaalt deze dienst onder bepaalde voorwaarden voorschotten op (niet-betaald) onderhoudsgeld ten behoeve van de kinderen. Ook bemiddeling als methode om echtscheidingsgeschillen te beslechten kent het laatste decennium een stijgend succes. Met de wet van 19 februari 2001 werd een eerste aanzet gegeven om bemiddeling in familiezaken wettelijk te regelen. De wet bepaalde dat de rechter op verzoek van beide partijen of op eigen initiatief maar met instemming van beide partijen, een bemiddelaar in familiezaken kan aanstellen. Deze wet werd geïntegreerd in de wet van 21 februari 2005 waarbij het wettelijk kader voor de bemiddeling verder werd uitgebreid. De wet van 18 juli 2006 verplicht de rechter om koppels te informeren over het bestaan van bemiddeling in familiezaken in verband met ouderlijk gezag en contact met minderjarige kinderen. 4.2 Wetswijzigingen en scheidingscohorten Om onze vier onderzoeksvragen te beantwoorden, gebruiken we enkel de gegevens van één partner uit een wettelijk gescheiden koppel (N = 3502). Concreet gaat het om 1626 mannen (46.4%) en 1876 vrouwen (53.6%) van deze ex-koppels (74.6%) hebben samen kinderen, 889 ex-koppels (25.4%) hebben geen kinderen samen. We kiezen deze groep omdat zij een volledig echtscheidingsproces hebben doorlopen. Alle procedures en stappen zijn genomen, het hele proces is afgerond. We delen de steekproef in op basis vanverschillende cohorten van wetswijziging. Ook de opdeling naar grond van echtscheiding zal vaak gemaakt worden. Daarnaast vergelijken we de gescheiden mensen ook op enkele kenmerken zoals geslacht en het al dan niet hebben van kinderen. De verschillen die worden besproken in dit hoofdstuk zijn steeds statistisch significante verschillen. Een van de belangrijkste opdelingen in dit hoofdstuk is die op grond vanopeenvolgende wetswijzigingen. Om na te gaan of deze wetswijzigingen een invloed hebben

6 90 Hoe verloopt een echtscheiding in Vlaanderen? op het echtscheidingsproces, hebben we verschillende cohorten van respondenten per wetswijziging gemaakt. Ter verduidelijking zetten we de wetswijzigingen nog even kort op een rijtje: Wet juli 1962: Wet juli 1972: Wet juli 1974: Wet december 1982: Wet juni 1994: Wet april 2000: Wet april 2007: afschaffing van akkoord van ascendenten bij EOT vereenvoudiging procedure EOT feitelijke scheiding van 10 jaar kan omgezet worden in echtscheiding tijdsduur feitelijke scheiding herleid van 10 tot 5 jaar verkorte en vereenvoudigde echtscheidingsprocedures tijdsduur feitelijke scheiding herleid van 5 tot 2 jaar verkorte en vereenvoudigde echtscheidingsprocedure en omvorming van de gronden van scheiding Als we de groep van gescheiden respondenten opdelen naar wetswijziging, dan zien we dat slechts éénrespondent gescheiden is met de wet van Dat hoeft ons niet te verbazen omdat onze respondenten ten vroegste getrouwd kunnen zijn in Indien men nog wildescheiden met de wet van 1962, moest dat al vóór 1 juli 1972 gebeuren. Op dat momentwaren deze mensen echter nog maar anderhalf jaar getrouwd. Wegens het zeer kleine aantal in deze eerste cohorte, nemen we deze mensen niet mee in de analyses. Ook de tweede cohorte van respondenten, gescheiden tussen 1972 en 1974, telt slechts vier respondenten. Deze zullen we eveneens niet mee opnemen in onze analyses. Daarnaast zien we dat de meeste mensen vooral gescheiden zijn onder de wetgeving van 2000 (40.0%). Toch zijn er ook 9.9% mensen die al gescheiden zijn met de nieuwe echtscheidingswet van Deze cohorte is voldoende groot om de huidige wet te evalueren. Tabel 4.1 cohorten van wetswijziging (N = 3448). N % Vóór juli 1972 (cohorte 1) juli 1972 (cohorte 2) juli 1974 (cohorte 3) dec.1982 (cohorte 4) juni 1994 (cohorte 5) april 2000 (cohorte 6) april 2007 (cohorte 7)

7 Hoe verloopt een echtscheiding in Vlaanderen? 91 Naast wetswijzigingen die de procedure vereenvoudigen en/of inkorten, zijn er ook een aantal wijzigingen geweest die een verandering van de grond van echtscheiding inhouden. De mensen uit onze steekproef kunnen op basis van viergronden gescheiden zijn: onderlinge toestemming (EOT), feitelijke scheiding (met inbegrip van feitelijke scheiding omwille van geestesstoornis), op grond van fout (zoals overspel maar eveneens grove beledigingen, mishandelingen of gewelddaden) en onherstelbare ontwrichting (EOO). Niet alle gronden waren altijd mogelijk voor alle cohorten. Echtscheiding op grond van onherstelbare ontwrichting (EOO) is pas mogelijk sinds april Daarnaast was echtscheiding op grond van feitelijke scheiding en op grond van fout slechts mogelijk tot april Het merendeel van de respondenten is gescheiden met een EOT (83.1%). Andere gronden komen minder vaak voor. Sommige respondenten weten niet op welke grond ze gescheiden zijn. Zij geven dan ook een onmogelijk antwoord. 2.3% heeft een foute mogelijkheid aangegeven (bv. gescheiden met EOO vóór april 2007). Bij deze berekeningen werd steeds de datum van het starten van de procedure gebruikt om de wetswijzigingscohorten af te bakenen. Wat de overgangsmaatregelen betreft bij de overgang van een oude naar een nieuwe wet, worden koppels die de procedure gestart zijn onder de oude wet maar waarbij de uitspraak viel na het invoeren van de nieuwe wet, nog gerekend bij de oude wet. Als we kijken naar de grond van echtscheiding per wetswijziging, zien we dat het aantal EOT s doorheen de tijd is gestegen (van 74.2% EOT s met de wet van 1974 naar 82.4% EOT s met de wet van 2007). Daarnaast valt ook op dat echtscheiding op grond van fout aan populariteit verloren heeft (van 18.3% van alle echtscheidingen met de wet van 1974 naar 6.6% van alle echtscheidingen met de wet van 2000), daarna was deze grond niet meer mogelijk en werd deze vervangen door een EOO (2.9% van de respondenten heeft een foute mogelijkheid aangegeven). Tabel 4.2 grond van de uitspraak per wetswijzigingscohorte in % (N = 3468). Wet juli 1974 Wet december 1982 Wet juni 1994 Wet april 2000 Wet april 2007 Totaal Onderlinge toestemming (EOT) Feitelijke scheiding Fout Onherstelbare ontwrichting (EOO) Foute mogelijkheid / / / / / 2.3 aangegeven N = 120 N = 741 N = 805 N = 1337 N = 340 N = 3468

8 92 Hoe verloopt een echtscheiding in Vlaanderen? Bij deze resultaten moeten we echter een kanttekening maken. In de SIV-dataset zijn ex-partners gescheiden met een EOT oververtegenwoordigd. Als bevolkingsstatistieken over de grond van de echtscheiding (zie bevolkingsstatistieken van de Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie & De jaarlijkse statistieken van de hoven en de rechtbanken van de Federale Overheidsdienst Justitie) vergeleken worden met onze data, dan zien we dat ex-partners in onze dataset vaker gescheiden zijn met een EOT dan ex-partners in de bevolkingsstatistieken. Voorzichtigheid bij het interpreteren van verschillen naar grond van echtscheiding is dus aangewezen. Ook zullen in de resultaten wetswijzigingen die betrekking hebben op een EOT zwaarder doorwegen dan wetswijzigingen die betrekking hebben op een andere grond van echtscheiding, gezien de overrepresentatie van ex-partners gescheiden met een EOT in onze dataset. 4.3 Duur van het scheidingsproces Vooreerst gaan we na hoe de duur van het scheidingsproces wordt beïnvloed door de verschillende wetswijzigingen. Er wordt vaak gesteld dat de echtscheidingsprocedure te gemakkelijk is, zodat iedereen zeer snel kan scheiden. Buitenlands onderzoek naar wetswijzigingen heeft zich echter nog niet gericht op de duur van het scheidingsproces, maar enkel op de huwelijksduur. In vorig onderzoek werd wel aangetoond dat een nieuwe echtscheidingswetgeving op korte termijn leidt tot een stijging van het aantal echtscheidingen (Berghman & Lammertyn, 2003; Corijn, 2005; Gonzalez & Viitanen, 2009; Wolfers, 2003). Over de langetermijnimpact van de liberalisering van de echtscheidingswet op het echtscheidingscijfer bestaan echter gemengde resultaten (Gonzalez & Viitanen, 2009; Kidd, 1995; Rodgers, Nakonezny & Shull 1997; Van Poppel & De Beer, 1993; Wolfers, 2003). Met ons onderzoek willen we een aanvulling op dit voorgaand onderzoek vormen en bestuderen we of de wetswijzigingen een impact hebben op de duur van het scheidingsproces. We willen nagaan of de versoepeling van de echtscheidingswetgeving leidt tot een verkort scheidingsproces. Om dit te onderzoeken, gebruiken we twee duurtijden. Als eerste nemen we de duur van het totale scheidingsproces, dat is de periode tussen het feitelijk apart gaan wonen en de rechterlijke uitspraak van de echtscheiding. Als tweede werken we met de duur van het juridische scheidingsproces, dat is de periode tussen de start van de echtscheidingsprocedure en de rechterlijke uitspraak van de echtscheiding. De versoepeling van de echtscheidingswetgeving heeft immers een verkorting van de juridische procedure tot doel maar leidt daarom niet noodzakelijk tot een verkorting van het totale scheidingsproces. De wet van 2007 laat toe dat men slechts met een gedeeltelijk akkoord naar de rechtbank kan stappen om de echtscheidingsprocedure op te starten. Dit noemt men een mini-eot waarbij een gedeeltelijk akkoord definitief wordt geacteerd maar waarbij de rest pas later wordt geregeld. Daardoor zal de juridische procedure misschien worden ingekort omdat men minder akkoorden moet sluiten vooraleer men naar de rechtbank kan gaan, maar wordt het totale scheidingsproces misschien niet ingekort.

9 Hoe verloopt een echtscheiding in Vlaanderen? 93 Wanneer we de gemiddelde duurtijd van zowel het totale als het juridische scheidingsproces naar opeenvolgende echtscheidingswetgevingen bekijken, zien we in figuur 4.1 dat beide significant verkort zijn. Echter, de duurtijd van het juridische proces is veel korter geworden dan de duurtijd van het totale proces. Daaruit kunnen we opmaken dat de wetswijzigingen in de echtscheidingswetgeving wel degelijk een verkorting van de proceduretijd hebben teweeggebracht, maar dan vooral van het juridische scheidingsproces. De verkorting van de duurtijd van het totale scheidingsproces wordt sinds de wet van 1994 afgeremd en is sindsdien zelfs weerlicht gestegen. Met de wetten van 2000 en 2007 wordt het verschil tussen de duurtijd van het totale proces en het juridische proces ook steeds groter. Dat kan erop wijzen dat mensen die hun scheiding regelen, buiten het juridische om afspraken maken (vóór of ná de inleiding voor de rechtbank) en dat ze vaker met een (eventueel gedeeltelijk) akkoord naar de rechtbank stappen om de juridische procedure aan te vatten. Mensen kunnen juridisch gezien sneller scheiden, maar de tijd die ze bij de juridische procedure winnen, verliezen ze opnieuw bij het regelen van de akkoorden buiten de rechtbank. Gemiddelde duur in maanden Gemiddelde duur totale proces (N=3315) Gemiddelde duur juridisch proces (N=3340) Figuur 4.1 gemiddelde duur van het scheidingsproces, per wetswijziging. Als we de gemiddelde totale en juridische duurtijd per wetswijziging bekijken met en zonder kinderen, dan zien we dat er geen significant verschil is in totale duurtijd voor ex-koppels met en ex-koppels zonder kinderen. Ook de gemiddelde duurtijd van het juridische proces verschilt niet naar het al dan niet hebben van kinderen. Dat houdt in dat een scheidingproces niet langer duurt indien men kinderen heeft. Ex-koppels met kinderen moeten wel meer zaken regelen in verband met de kinderen, maar hebben niet meer tijd nodig voor het volledige scheidingproces.

10 94 Hoe verloopt een echtscheiding in Vlaanderen? Vervolgens splitsen we de gemiddelde duurtijd van het juridische scheidingsproces op per wetswijziging volgens grond van echtscheiding. Uit figuur 4.2 blijkt dat de duur van een EOT duidelijk korter wordt, voor echtscheidingen na 2007 zelfs korter dan de duur van een EOO. Echtscheidingen op grond van fout en op grond van feitelijke scheiding blijven over alle wetswijzigingen heen dan wel de langste duurtijd hebben, maar ook deze echtscheidingen hebben een steeds kortere looptijd. De wet van 2007 heeft duidelijk voor een zeer sterke daling in juridische duurtijd gezorgd, voor beide gronden van echtscheiding (EOT en EOO). Dat wijst erop dat wetswijzigingen die een verkorting van de echtscheidingsprocedure beoogden, daar ook in geslaagd zijn, ongeacht de grond van echtscheiding. Gemiddelde duur in maanden Algemene juridische duur EOT Feitelijke scheiding Fout EOO Figuur 4.2 gemiddelde duur van het juridische scheidingsproces, per wetswijziging, naar grond van echtscheiding (N = 3340). De totale duurtijd daalt ook per wetswijziging en leunt steeds meer aan bij de gemiddelde juridische duurtijd van een EOT. Dat komt omdat er in meer recente wetswijzigingscohorten steeds minder koppels scheiden op grond van fout. De langere duurtijd van dit type echtscheiding weegt daarom steeds minder door in het gemiddelde. 4.4 De beslissing tot echtscheiding De wijzigingen en versoepelingen van de echtscheidingswetgeving en de gronden van echtscheiding kunnen niet alleen invloed hebben op de duur van het huwelijk en de scheiding, maar ook op het beslissingsproces dat aan de echtscheidingsprocedure voorafgaat. Daarom kijken we eerst naar hoe het beslissingsproces verloopt (dit proces loopt van het eerst spreken over het idee van scheiden tot en met het in gang zetten

11 Hoe verloopt een echtscheiding in Vlaanderen? 95 van de procedure). Vervolgens zoomen we in op de kenmerken van wie de beslissing neemt. Tot slot gaan we na hoe het beslissingsproces wordt beïnvloed door de echtscheidingswetgeving. Daarbij bekijken we zowel de invloed van de wetswijzigingen als de invloed van de uitspraakgrond. Om na te gaan hoe het beslissingsproces van de echtscheiding verloopt, worden in de vragenlijst drie vragen gesteld: 1. Wie van u beiden sprak het eerst over definitief uit elkaar gaan? (spreken) 2. Wie van u beiden nam de beslissing om definitief uit elkaar te gaan? (beslissing) 3. Wie van u beiden heeft de eerste stap gezet om de echtscheidingsprocedure in gang te zetten? (procedure) Uit tabel 4.3 kunnen we afleiden dat het vooral de vrouwen zijn die beslissen tot een echtscheiding. Bij ongeveer de helft van de gescheiden koppels zijn het de vrouwen die het eerst over een echtscheiding spreken (55.1%), beslissen om te scheiden (51.0%) en de procedure starten (48.1%). Bij ongeveer een kwart van de gescheiden koppels is dat de man. Wat opvalt is dat, hoewel spreken vooral door één van beide gebeurt, het beslissen om uit elkaar te gaan (18.8%) en het starten van de echtscheidingsprocedure (26.2%) veel vaker door beide partners samen gebeurt. Uiteraard moeten deze cijfers worden genuanceerd. Er is immers maar één persoon van het gescheiden koppel aan het woord. Uit ander onderzoek blijkt namelijk dat vrouwen vaker zeggen dat zij het beslissingsproces hebben gestart (spreken, beslissen en de procedure starten) dan dat mannen zeggen dat de vrouw het beslissingsproces heeft gestart (Centraal Bureau voor de Statistiek, 2009; Hewitt, 2009; Kalmijn & Poortman, 2006). Ook in dit onderzoek blijkt dat het geval te zijn. Omdat we in onze steekproef van gescheiden respondenten net iets meer vrouwen hebben, zal er een lichte oververtegenwoordiging zijn van vrouwen die zeggen dat zij het beslissingsproces zijn gestart. Maar zelfs met deze nuancering indachtig, blijven het vooral vrouwen die beslissen om uit elkaar te gaan. Tabel 4.3 het beslissingsproces van echtscheiding in %. Spreken Beslissing Procedure Man Vrouw Beiden samen Beiden apart / Er is niet over gepraat 5.7 / / N = 3483 N = 3484 N = 3473

12 96 Hoe verloopt een echtscheiding in Vlaanderen? Ook internationaal onderzoek heeft al diverse malen vastgesteld dat het vooral de vrouw is die beslist om te scheiden en als gevolg daarvan ook vaker de procedure start (Centraal Bureau voor de Statistiek, 2009; Hewitt, 2009; Kalmijn & Poortman, 2006; Kitson, 1985; Mortelmans, 2008; Weeda, 1983). Kalmijn en Poortman (2006) stellen dat diegene voor wie de echtscheiding de minste kosten met zich meebrengt, de beslissing tot echtscheiding zal nemen. Volgens hen zijn er drie mogelijke redenen waarom vrouwen vaker beslissen om te scheiden dan mannen. Als eerste is er de economische reden. Als de vrouw werkt en zo meer financiële onafhankelijkheid en zelfwaardering krijgt, zullen de negatieve gevolgen van de echtscheiding lager zijn. Ten tweede speelt ook de kwaliteit van de relatie een rol. Vrouwen zouden gevoeliger zijn voor spanningen in de relatie, waardoor ze vaker zullen beslissen tot echtscheiding. Hiervoor vonden Kalmijn en Poortman (2006) echter geen bewijs in hun onderzoek. Als derde spelen financiële problemen een rol. De vrouw zou de man zien als kostwinner en indien er financiële problemen zijn, de verantwoordelijkheid hiervoor afschuiven op de man. Uit verdere analyses van onze data blijkt dat bij koppels waar de vrouw jonger is, de kans groter is dat de man de beslissing neemtom te scheiden. Als de man jonger is, dan zal de vrouw vaker beslissen. Ook mannen die lager opgeleid zijn zullen sneller zelf beslissen te scheiden. Vrouwen die lager opgeleid zijn zullen ook zelf vaker beslissen tot echtscheiding. Het is vaker de oudere, lager opgeleide partner die de beslissing neemt om te scheiden. Het al dan niet hebben van kinderen speelt geen rol. De reden voor echtscheiding speelt wel een rol. Maar daar gaan we in hoofdstuk 5nog dieper op in. Tabel 4.4 Starten procedure tot echtscheiding, naar grond van uitspraak in % (N = 3370). % Man Vrouw Beiden samen Beiden apart N EOT Feitelijke scheiding Fout EOO Tot slot kijken we of de beslissing tot echtscheiding ook wordt beïnvloed door wetgeving en wetswijzigingen. Uiteraard is dit beslissingsproces (Wie spreekt er eerst over? Wie neemt de beslissing tot scheiden?) eerder een privéaangelegenheid waarbij de wetgeving niet echt een rol speelt. Vaak wordt aangenomen dat de wetgeving het klimaat beïnvloedtwaarin mensen uit de echt scheiden. Versoepeling van de wetgeving heeft immers een stijging van het echtscheidingscijfer tot gevolg en leidt ook tot veranderende opvattingen over echtscheiding en huwelijk (Berghman & Lammertyn, 2003; Mortelmans, Swennen & Alofs, 2008). Men gaat er dan ook vanuit dat indien de

13 Hoe verloopt een echtscheiding in Vlaanderen? 97 wetgeving rond echtscheiding soepeler wordt, echtscheiding meer sociaal aanvaard en bespreekbaar wordt binnen de maatschappij en bijgevolg ook binnen het gezin. Als eerste kijken we naar de grond waarop de echtscheiding wordt aangevraagd. Het blijkt dat zowel mannen als vrouwen eerder de procedure alleen zullen starten indien men scheidt op grond van fout, feitelijke scheiding of EOO. Aangezien overspel bij zowel mannen als vrouwen in de top tien van redenen voor echtscheiding staat (zie hoofdstuk 5) en daar bij vrouwen ook nog eens alcohol- en andere verslavingsproblemen en lichamelijk geweld bijkomen, is dat geen verrassing. Bij een EOT wordt de procedure opmerkelijk meer gestart door beide partners samen dan door één van beide partners. Dat is niet zo verwonderlijk aangezien men bij een EOT scheidt op grond van onderlinge toestemming. Beide partners gaan bij een EOT waarschijnlijk akkoord met de echtscheiding. De vraag blijft dan nog of wetswijzigingen een invloed hebben op wie de echtscheidingsprocedure start. Het duurde namelijk tot 1974 voor de discriminatie op basis van geslacht uit de echtscheidingswetgeving werd weggewerkt. Vanaf dan werd het ook voor vrouwen mogelijk om een echtscheiding op grond van fout aan te vragen indien de man overspel pleegde, kampte met een verslaving of zijn vrouw mishandelde. Daarnaast waren vrouwen vroeger vaker financieel afhankelijk van hun man om te voorzien in hun levensonderhoud zodat een echtscheiding aanvragen voor vrouwen minder mogelijk was (Berghman & Lammertyn, 2003; Carbone & Brinig, 1991; Kalmijn & Poortman, 2006; Mortelmans, Swennen & Alofs, 2008). We verwachten dat het aantal aanvragen voor echtscheidingsprocedures door vrouwen zal stijgen doorheen de tijd. Tabel 4.5 Starten procedure tot echtscheiding, naar wetswijziging, in % (N = 3427). Wet juli 1974 Wet december 1982 Wet juni 1994 Wet april 2000 Wet april 2007 Man start procedure Vrouw start procedure Beiden starten procedure samen Beiden starten procedure apart N = 124 N = 764 N = 826 N = 1374 N = 339 In tabel 4.5 zien we echter een verrassend resultaat. In de vroegste echtscheidingscohorten start vooral de vrouw de procedure. Dat verandert doorheen de tijd: van 52.4% bij koppels die scheiden met de wet van 1974 naar 45.1% bij koppels die scheiden met de wet van Die afname gaat gepaard met een toename van mannen die de

14 98 Hoe verloopt een echtscheiding in Vlaanderen? procedure starten maar ook met een toename van koppels waarbij beiden samen de procedure starten (van 23.4% in de eerste cohorte naar 28.9% in de laatste cohorte). Dat zou een gevolg kunnen zijn van de evolutie naar schuldloze echtscheidingen in de echtscheidingswetgeving, waarbij in recentere wetswijzigingscohorten steeds meer mensen een EOT starten. Toch blijven het doorheen de tijd vooral vrouwen die de echtscheidingsprocedure starten. 4.5 De afspraken en regelingen van de echtscheiding Nadat de beslissing om te scheiden is gevallen, moet men afspraken maken en regelingen treffen om gezamenlijke goederen of bezittingen, de woning en het inkomen te verdelen. In dit deel gaan we na tot welke akkoorden de ex-partners zijn gekomen. Ook wie welke akkoorden sluit, komt aan bod. Verder bekijken we ook hier de invloed van de veranderingen in de wetgeving op deze akkoorden Het verdelen van de echtelijke woning Een van de belangrijkste zaken die verdeeld moeten worden bij een echtscheiding is de woning. Ex-partners blijven immers zelden samenwonen in hetzelfde huis. Iets vaker verlaat de vrouw het huis (51.2%) dan dat de man het huis verlaat (45.6%). Bij slechts 3.2% van de koppels verlaten beide partners het huis. Ook het eigenaarschap speelt hier een rol. In 38.3% van de echtscheidingen wordt de man eigenaar van de woning terwijl bij vrouwen 31.3% eigenaar wordt. Dat beiden eigenaar blijven, komt niet vaak voor (5.4%). Wie eigenaar is van de woning, blijft er wonen. Indien de man eigenaar wordt van de woning, verhuist de vrouw meestal (89.0%). Indien de vrouw eigenaar wordt van de woning, verhuist de man meestal (92,8%). Vrouwen blijven wel net iets vaker in het huis van hun ex-man wonen dan mannen in het huis van hun ex-vrouw. Dat iets meer mannen dan vrouwen na de echtscheiding in de echtelijke woning blijven wonen, kan verschillende redenen hebben. In hun onderzoek stellen Mulder en Wagner (2010) een aantal redenen voor die genderverschillen bij het verdelen van de woning kunnen verklaren. Ook zij vertrekken (net als Kalmijn en Poortman, 2006) van de stelling dat diegene die de minste kosten ervaart bij het verlaten van de woning, de woning ook zal verlaten. Als eerste zal diegene die het initiatief neemt om te scheiden ook vaker de woning verlaten. Dat zien we terug in onze data. Vrouwen beslissen vaker dan mannen om te scheiden en verlaten ook vaker de echtelijke woning na echtscheiding. Daarnaast zou ook een nieuwe relatie een rol spelen. De ex-partner die een nieuwe relatie heeft, zou vaker de woning verlaten. Ten derde zou het eigenaarschap een rol spelen. Indien het koppel eigenaar is van de woning, zou de vrouw de woning vaker verlaten dan wanneer het gaat om een huurwoning. Als vierde tellen economische middelen mee. Diegene met de meeste economische middelen, meestal de man, zou vaker in de echtelijke

15 Hoe verloopt een echtscheiding in Vlaanderen? 99 woning blijven wonen dan diegene met de minste economische middelen. Dat vinden Ten Hengel en Latten (2009) ook terug in hun onderzoek. Als laatste speelt volgens Mulder en Wagner (2010) maar ook volgens andere bronnen (Centraal Bureau voor de Statistiek, 2009; Mortelmans, 2008) het al dan niet hebben van kinderen een rol. Indien er geen kinderen zijn, blijven mannen vaker in de echtelijke woning wonen. Daarentegen blijven vrouwen vaker in de echtelijke woning wonen wanneer er gezamenlijke kinderen zijn. Een logische verklaring hiervoor is dat kinderen vaker verblijven bij de moeder en vaker toegewezen worden aan de moeder (zie hoofdstuk 6). Om de kinderen niet nog zwaarder te belasten met een verhuis bovenop een ouderlijke echtscheiding, kiezen veel ouders ervoor om de kinderen niet te laten verhuizen. Omdat de kinderen meestal bij de moeder verblijven, blijft de moeder dan ook in de oorspronkelijke woning wonen en verlaat zij het huis niet. Ook Ten Hengel en Latten (2009) werpen het hebben van kinderen op als een mogelijke verklaring. Dat het hebben van kinderen een rol speelt, vinden we ook terug in onze data. Indien het koppel geen kinderen heeft, verlaat de vrouw bij 59.8% van de koppels de woning terwijl de man er blijft wonen, en bij 34.9% van de koppels verhuist de man. Indien er kinderen zijn, verlaat de vrouw nog maar bij 48.3% van de koppels het huis, waar de man dat in 49.2% van de echtscheidingen doet. Dat werkt ook door in het eigenaarschap van de woning na de echtscheiding. Indien er geen kinderen zijn, wordt de man in 45.6% eigenaar en de vrouw slechts in 26.7% van de echtscheidingen. Indien er wel kinderen zijn, worden vrouwen vaker eigenaar (32.5%) en zijn mannen nog eigenaar bij 36.5% van de ex-koppels. Degene die de woning verlaat, is doorheen de tijd ook niet dezelfde gebleven. Met iedere nieuwe wetgeving verlaten steeds meer mannen het huis en daalt het aantal vrouwen dat het huis verlaat. Dit heeft echter niet meteen te maken met de versoepeling van de echtscheidingswetgeving maar wel met de steeds sterker wordende economische positie van de vrouw (Berghman & Lammertyn, 2003; Mortelmans, Swennen & Alofs, 2008). Vrouwen hadden vroeger minder vaak zelf een inkomen en droegen bijgevolg minder vaak bij aan de betaling van het huis. Daardoor kon de man meer aanspraak maken op het huis omdat hij een groter deel (zo niet alles) bezat. Doordat meer vrouwen nu wel zelf een inkomen hebben, dragen ze bij tot de afbetaling van het huis. Bijgevolg kunnen vrouwen nu ook meer aanspraak maken op het huis wanneer dat verdeeld moet worden. Daarnaast is het ook mogelijk dat vrouwen dankzij hun eigen inkomen na de echtscheiding in hun eentje de lening kunnen afbetalen voor het huis. Dat was vroeger voor vrouwen niet mogelijk, waardoor de man meer aanspraak kon maken op het huis. Deze evolutie vinden we ook terug in Nederlands onderzoek (Mulder & Wagner, 2010). Daarnaast kijken we ook naar de invloed van de grond van echtscheiding op de verdeling van de woning. Het kan zijn dat bij echtscheiding op grond van fout de schuldige ex-partner vaker de woning verlaat. Daarentegen kan het dat bij een EOT vaker beide partners het huis verlaten om de opbrengst van de woning zo eerlijk mogelijk te verdelen. Uit onze cijfers blijkt echter dat de grond van echtscheiding geen significant verschil maakt voor het verlaten van de woning.

16 100 Hoe verloopt een echtscheiding in Vlaanderen? Billijkheid in de verdeling van de huisraad Naast de woning, moeten er ook andere goederen verdeeld worden. Omdat deze goederen voor ieder koppel verschillen, peilen we enkel naar hoe billijk de verdeling van de goederen is gebeurd. Ongeveer de helft van de respondenten vindt dat de verdeling van de goederen eerlijk is gebeurd (57.1% mannen tegenover 52.2% vrouwen). Indien ze dat niet vinden, vinden zowel mannen (36.2%) als vrouwen (36.6%) dat de verdeling van de goederen eerder tot volledig in hun nadeel gebeurd is. Nadeel man Voordeel man Eerlijk verdeeld Nadeel vrouw Voordeel vrouw Figuur 4.3 verdeling van de goederen, naar wetswijziging (N = 3407). Ook hier spelen de verschillende wetswijzigingen rond echtscheiding een rol. Zo zien we dat doorheen de tijd goederen steeds minder vaak in het nadeel van de vrouw en vaker in het voordeel van de vrouw worden verdeeld. Mannen die gescheiden zijn met de wet van 2000 kennen het vaakst een verdeling van de goederen in hun nadeel. Koppels gescheiden met de wet van 2007 kennen de meest billijke verdeling van de goederen. De nieuwe echtscheidingswet zorgt bijgevolg niet alleen voor snellere juridische maar ook meer billijke scheidingen. Deze verschillen zijn echter net niet significant. Hoe goederen verdeeld worden, kan ook afhangen van de grond van de echtscheiding. Uit figuur 4.4 blijkt dat vooral bij een EOT de verdeling van de goederen billijk is verlopen. Indien de grond van echtscheiding EOO, feitelijke scheiding of fout is, worden de goederen vaker in het nadeel van één van beide partners verdeeld. Bij echtscheiding op grond van fout is dat vooral in het nadeel van de vrouw. Bij een EOO is dat vooral in het nadeel van de man. Deze verschillen zijn wel significant.

17 Hoe verloopt een echtscheiding in Vlaanderen? 101 Nadeel man Voordeel man Eerlijk verdeeld Nadeel vrouw Voordeel vrouw Figuur 4.4 verdeling van de goederen, naar grond van uitspraak (N = 3356) Alimentatie Bij een echtscheiding kan men alimentatie verschuldigd zijn aan de kinderen of de andere partner (of aan allebei). Een akkoord bereiken over het al dan niet moeten betalen van alimentatie is niet gemakkelijk, dat bewijzen de veelvuldige wetswijzigingen aangaande het onderhoudsgeld. Deze wijzigingen gaan vooral over het onderhoudsgeld dat men aan de ex-partner moet betalen. Dat er ook onderhoudsgeld is verschuldigd aan kinderen, stond vanaf de eerste wetgeving rond echtscheiding buiten kijf en is sindsdien weinig of niet als basisprincipe veranderd. Kinderen kunnen, in tegenstelling tot volwassenen, immers niet in hun eigen onderhoud voorzien. Tot nu toe hebben we in dit hoofdstuk vooral gekeken naar wetswijzigingen die te maken hadden met de procedure en grond van de echtscheiding. Nu gaan we dieper in op de veranderingen in de alimentatiewetgeving voor de partner. We maken hier gebruik van de twee volgende ijkpunten: Wet juli 1975: Wet april 2007: vanaf juli 1975 is het bij een echtscheiding op grond van fout mogelijk dat de partner die de echtscheiding verkregen heeft, ook onderhoudsgeld voor zichzelf kan toegewezen krijgen van de andere partner. om als ex-partner onderhoudsgeld te krijgen, moet er geen schuld meer vastgesteld worden + het onderhoudsgeld wordt gelimiteerd in de tijd tot (maximaal) de duur van het huwelijk.

18 102 Hoe verloopt een echtscheiding in Vlaanderen? Deze twee wetten leiden tot driecohorten van alimentatiewetgeving: Cohorte 1: gescheiden met de wet van voor juli 1975 (N = 9) (niet in de analyse) Cohorte 2: gescheiden met de wet van juli 1975 (N = 3099) Cohorte 3: gescheiden met de wet van april 2007 (N = 340) Voorgaand wetenschappelijk onderzoek focuste vooral op de alimentatie voor de kinderen (bv. Braver et al., 1991; Ermisch, 2008; Nepomnyaschy, 2007). Over de alimentatie voor ex-partners is nagenoeg niets geweten. Uit onze studie blijkt dat er niet vaak alimentatie voor de ex-partner is verschuldigd. Als er al alimentatie voor de ex-partner moet worden betaald (of ooit moest worden betaald), is dat vooral door de man. 80.9% van de mannen is nooit alimentatie voor de ex-partner verschuldigd, tegenover 99.6% van de vrouwen. 19.1% van de mannen moest ooit of nog steeds alimentatie voor de ex-partner betalen. Bij vrouwen was slechts 0.4% ooit of nog steeds alimentatie voor de ex-partner verschuldigd. Het aantal respondenten op wie deze cijfers van toepassing zijn (N = 2016), is kleiner dan het totale aantal gescheiden mensen aangezien er ex-partners zijn die geen recht hadden op alimentatie of hun recht hebben afgewezen. Het mediane bedrag van alimentatie voor de ex-partner is 345 per maand. Dat bedrag is gebaseerd op alle bedragen van alimentatie die nu voor de ex-partner worden betaald (van minimaal 50 tot maximaal 3450 per maand in onze steekproef). Uit tabel 4.6 blijkt ook dat, wanneer de wetgeving rond alimentatie wordt uitgebreid, dit niet zoveel gevolgen heeft voor het verschuldigd zijn van de alimentatie aan de ex-partner. De meeste respondenten moeten geen onderhoudsgeld betalen voor hun ex-partner. Echter, met de wet van 2007 is het aantal respondenten dat ooit of nog steeds alimentatie voor de ex-partner moet betalen, licht maar niet significant gedaald. Dat is verrassend aangezien de nieuwe wet van 2007 net vaker toelaat dat ex-partners alimentatie voor zichzelf kunnen opeisen. De daling heeft bijgevolg niet zozeer met de wetgeving te maken maar eerder met het feit dat vrouwen steeds financieel onafhankelijker worden van hun ex-man (Berghman & Lammertyn, 2003; Mortelmans, Swennen & Alofs, 2008). Daardoor krijgen ze minder vaak alimentatie toegewezen. Over het algemeen kan gezegd worden dat respondenten, ondanks de uitgebreidere wetgeving rond alimentatie voor de ex-partner, steeds minder vaak alimentatie zijn verschuldigd aan hun ex-partner. Wat alimentatie voor de kinderen betreft, blijkt uit ander onderzoek dat vooral mannen alimentatie zijn verschuldigd aan de kinderen. Dat komt doordat de kinderen vaker bij hun moeder verblijven (Christensen, Dahl & Retti, 1990; Fletcher, 1989; Manning & Smock, 1997). Deze gekende trend vinden we ook terug in onze gegevens. 42.4% van onze respondenten moest ooit alimentatie betalen of moet nog steeds alimentatie voor de kinderen betalen. 90.2% van de mannen was ooit alimentatie voor

19 Hoe verloopt een echtscheiding in Vlaanderen? 103 de kinderen verschuldigd, tegenover 6.1% van de vrouwen. Nagenoeg alle vaders uit onze steekproef hebben ooit alimentatie moeten betalen voor hun kinderen of moeten deze nog steeds betalen. Moeders zijn bijna nooit alimentatie verschuldigd voor hun kind (93.9%), aangezien het kind vaker bij de moeder verblijft dan bij de vader (zie hoofdstuk6) en alimentatie en verblijfsregeling sterk samenhangen (Arditti & Keith, 1993; Bronselaer, 2007; Mortelmans, Swennen & Alofs, 2008). Toch zijn er ook 9.9% vaders die geen alimentatie zijn verschuldigd aan hun kinderen (zie ook: Edin, 1995; Meyer, Ha & Hu, 2008). Ook hier zijn de resultaten niet op de volledige steekproef van toepassing maar enkel op die respondenten die kinderen hadden tijdens hun echtscheiding en daarvoor recht op alimentatie hadden (N = 1927). De kans dat een vrouw alimentatie voor de kinderen moet betalen is hoger indien de man hoger opgeleid is. De leeftijd van de man en het opleidingsniveau en de leeftijd van de vrouw bij de echtscheiding doener niet toe. Het mediane bedrag dat nu wordt betaald voor alle kinderen samen is 250 per maand. Dit bedrag kan echter sterk variëren (van minimaal 25 tot maximaal 2000 per maand in onze steekproef) naargelang het aantal kinderen waarvoor men alimentatie betaalt en de leeftijd van de kinderen waarvoor men alimentatie betaalt. Wanneer we naar de invloed van de wetgeving op de alimentatie van het kind kijken in tabel 4.7, zien we dat het aantal respondenten dat nooit alimentatie voor de kinderen moest betalen lichtjes stijgt. Of dit te maken heeft met de wijzigingen in de alimentatiewetgeving valt te betwijfelen, aangezien deze wetgeving zich vooral toespitst op de alimentatie voor de ex-partner. Tabel 4.6 verschuldigde alimentatie voor ex-partner, naar wetswijziging, in % (N = 987). % Wet juli 1975 Wet april 2007 Nooit verschuldigd Ooit/nu verschuldigd N = 1804 N = 183 Tabel 4.7 verschuldigde alimentatie voor kinderen, naar wetswijziging, in % (N = 1900). % Wet juli 1975 Wetapril 2007 Nooit verschuldigd Ooit/nu verschuldigd N = 1721 N = 179

20 104 Hoe verloopt een echtscheiding in Vlaanderen? 4.6 Gebruik van diensten tijdens het echtscheidingsverloop Hoewel een echtscheiding een privéaangelegenheid is, schakelen sommige ex-partners toch formele hulp in bij dit moeilijke proces. Dat er nood is aan diensten waarbij men tijdens het echtscheidingsverloop hulp kan gaan zoeken, blijkt ook uit de wetgeving. In het laatste decennium werd familiale bemiddeling als juridisch instrument geïntroduceerd. Daarbij kunnen beide ex-partners met een derde onpartijdige persoon spreken over hun echtscheiding en hoe ze de zaken willen regelen (Lowenstein, 2009; Tishler, Landry-Meyer & Bartholomae, 2003; Van der Steene, 2007). Echtscheidingsbemiddeling werd gaandeweg verankerd in de wetgeving. Met de wet van februari 2001 werd ervoor gezorgd dat een bemiddelaar in familiezaken zowel door de rechter kan worden toegewezen op verzoek van beide partijen, als op eigen initiatief kan worden gecontacteerd. De wet van juli 2006 gaat echter nog verder. Hier wordt de rechter verplicht om de koppels te informeren over het bestaan van bemiddeling in familiezaken, zeker bij zaken als ouderlijk gezag en contact met minderjarige kinderen. De rechter kan dan beide partijen voorstellen een bemiddelaar inde arm te nemen. Naast familiale bemiddeling, bleek er ook nood te zijn aan een dienst die helpt bij het afdwingen van (kind)alimentatie zodat dit niet telkens opnieuw via de rechtstreekse weg van rechtbank, advocaten en deurwaarders gevorderd moest worden. Zo werd met de wet van februari 2003 de Dienst voor Alimentatievorderingen opgericht of kortweg DAVO. In dit deel gaan we na welke diensten ex-partners gebruiken tijdens het echtscheidingsproces en of bemiddeling en DAVO daarin al dan niet hun plaats hebben veroverd Familiale bemiddeling tijdens het echtscheidingsproces In totaal blijkt al 63.2% van alle gescheiden respondenten te hebben gehoord over professionele echtscheidingsbemiddeling. Dit moet echter worden genuanceerd door de nieuwe wetgeving. Figuur 69 toont aan dat bemiddeling inderdaad steeds meer bekend raakt. 61.2% van de respondenten uit de eerste cohorte was al bekend met professionele echtscheidingsbemiddeling, bij de tweede cohorte was dat 65.5% en bij de derde cohorte 68.3%. Daaruit kunnen we afleiden dat bemiddeling aan bekendheid heeft gewonnen sinds februari Dat kan misschien in de hand zijn gewerkt door de wet van februari 2001 en vooral door de wet van juli 2006 waarbij de rechter werd verplicht koppels te informeren. Uit ons onderzoek blijkt echter dat respondenten die bemiddeling kennen (N = 2210) daar zeer weinig voor het eerst van hebben gehoord via de vrederechter. 3.5% van de respondenten uit cohorte 1 heeft voor het eerst van bemiddeling gehoord via de vrederechter, in cohorte 2 is dat 2.9% en in cohorte 3 bedraagt dit aandeel 5.2%. Deze stijging in bekendheid via de vrederechter over de cohorten heen is significant. Dat niet veel mensen van bemiddeling hebben gehoord via de rechtbank kan komen doordat rechters de ex-partners niet informeren, maar evengoed doordat ex-partners