5. Hoe beleven partners en kinderen een echtscheiding?

Transcriptie

1 5. Hoe beleven partners en kinderen een echtscheiding? Kim Bastaits, Christine Van Peer en Dimitri Mortelmans In hoofdstuk4 hadden we het over de wettelijke en praktische aspecten van het echtscheidingsverloop. Een echtscheiding is echter veel meer dan een geheel van praktische regelingen. In dit hoofdstuk focussen we dan ook op het emotionele verloop: hoe beleven ex-partners en kinderen een echtscheiding en hoe blikken zij erop terug? Naast het maken van alle afspraken is er ook de emotionele beleving, die vaak langer doorwerkt. Dat emotionele proces drukt vaak een grotere stempel op het welbevinden dan de praktische uitkomsten, ook op langere termijn. Met dit hoofdstuk willen we onze kennis over het emotionele verloop van een echtscheiding in Vlaanderen verbreden. Ex-partners zijn niet de enigen die betrokken zijn bij een echtscheiding en die de emotionele gevolgen hiervan ondervinden. Ook kinderen komen vaak in een emotioneel proces terecht. Zij moeten zelf geen regelingen treffen, maar moeten ze wel ondergaan en staan vaak voor een moeilijke transitie. Daarom wordt in dit hoofdstuk niet alleen aandacht geschonken aan het emotionele proces van de partners maar ook aan dat van de kinderen. Bij het bestuderen van het emotionele echtscheidingsverloop stellen we ons de twee volgende onderzoeksvragen: Hoe voelde men zich tijdens de echtscheiding? En hoe kijkt men nu terug op de echtscheiding? Deze onderzoeksvragen worden zowel vanuit het perspectief van de partners als dat van de kinderen beantwoord. Daarbij belichten we thema s zoals redenen om te scheiden, conflict, gevoelens tijdens en na de echtscheiding, het vertellen aan de kinderen, de balans na de echtscheiding en zo meer. 5.1 Selecties in het databestand In dit hoofdstuk komen zowel resultaten over partners als over kinderen aan bod. We focussen hier alleen op partners die gescheiden zijn en de kinderen van deze gescheiden partners. Enkel deze groep kan immers een volledig emotioneel echtscheidingsproces

2 114 Hoe beleven partners en kinderen een echtscheiding? hebben doorlopen. Een algemene beschrijving van kenmerken van partners en kinderen wordt gegeven in hoofdstuk4. In dit hoofdstuk wordt er een opdeling gemaakt naar enkele kenmerken zoals geslacht en de tijd die verlopen is sinds de echtscheiding. Soms wordt ook een opdeling gemaakt naar de variabelen beschreven in hoofdstuk4, maar dat zal telkens duidelijk vermeld worden. De verschillen die worden besproken in dit hoofdstuk zijn steeds statistisch significante verschillen. Het aantal wettelijk ontbonden huwelijken in onze steekproef bedraagt Daarvan bestuderen we niet beide partners uit één koppel maar steeds één partner per koppel die op toevalsbasis werd geselecteerd. Het gaat om 46.4% mannen en 53.6% vrouwen. De gemiddelde duur die verstreek sinds het definitief apart gaan wonen is 12 jaar. De feitelijke scheiding is minimaal 2 maanden en maximaal38 jaar geleden. Indien de resultaten van twee partners uit hetzelfde huwelijk worden weergegeven, wordt dat duidelijk vermeld. Als we kijken naar de kinderen van deze gescheiden mensen, stellen we vast dat we gegevens hebben kunnen verzamelen bij 873 kinderen. Van deze kinderen heeft 69.2% nog herinneringen aan de echtscheiding. Het zijn de antwoorden van deze 604 kinderen die we analyseren in dit hoofdstuk. Het gaat om 51.7% jongens en 48.3% meisjes. Daarnaast gaan we ook na welke leeftijd de kinderen hadden op het ogenblik van de echtscheiding. De kinderen worden ingedeeld in verschillende groepen naargelang hun leeftijd op het moment van de ouderlijke echtscheiding. In de eerste groep zitten 2- tot 5-jarigen, dat zijn kinderen die hoogstens in de derde kleuterklas zaten toen hun ouders uit elkaar gingen. Dat is 12.0% van onze deelsteekproef of 70 kinderen. Daarna komen de kinderen die tussen 6 en 12 jaar oud waren en dus meestal in het lager onderwijs zaten op het ogenblik van de echtscheiding van hun ouders. Zij zijn met 323 of 55.1%. Vervolgens komen de kinderen die tussen 13 en 17 jaar oud waren en op middelbare-schoolleeftijd waren toen hun ouders scheidden. Daartoe behoort 23.4% van de kinderen (n = 137). En tot slot zijn er de kinderen van 18 jaar en ouder. Zij zaten meestal in het hoger onderwijs of waren al beroepsactief: zij zijn met 56 of 9.6% in onze deelsteekproef. 5.2 De beleving van het echtscheidingsverloop door ex-partners We gaan na waarom partners uit elkaar gaan, en of deze redenen verschillen voor mannen en vrouwen. Daarnaast gaan we na hoe conflictueus echtscheidingen zijn en welke factoren een invloed hebben op het conflictgehalte van een echtscheiding Emotionele redenen voor echtscheiding In hoofdstuk 4 beschreven we de juridische gronden van de echtscheiding. De juridische grond is echter niet dezelfde als de emotionele redenen. Deze zijn veel complexer

3 Hoe beleven partners en kinderen een echtscheiding? 115 en uitgebreider. Daarom moeten de juridische grond van een echtscheiding en de emotionele reden voor een echtscheiding ook apart van elkaar worden bestudeerd (De Graaf & Kalmijn, 2006). Dat emotionele redenen complex en divers zijn, blijkt duidelijk uit de open opmerkingen die respondenten na het interview nog maakten. Een respondent vermeldt bijvoorbeeld dat een verschillende kinderwens het huwelijk deed mislukken. Een andere respondent verzuchtte Ik zie mijn ex-man nog steeds graag, was ik maar hetero geweest. Nog anderen rapporteerden pijnlijke familiale omstandigheden als reden (psychologische geweldpleging, incest, een psychische ziekte van de partner,...). Om deze diversiteit aan redenen in kaart te brengen, hebben we de respondenten een heel scala aan redenen voorgelegd waaruit zij de belangrijkste reden voor hun echtscheiding konden kiezen. De Graaf en Kalmijn (2006) onderscheiden vijf grote types van motieven waarbinnen iedere reden om uit elkaar te gaan zijn plaats krijgt. Als eerste zijn er relationele problemen zoals uit elkaar groeien, een tekort aan liefde en het niet bij elkaar passen. Deze zijn volgens hen de vaakst genoemde redenen om te scheiden. Dan volgen gedragsproblemen, waaronder verschillende verslavingen, maar ook lichamelijk geweld thuishoren. Een derde type van motief is de taakverdeling. Daartoe behoren het maken van ruzie rond huishoudelijke taken, uitgaven en vrijetijdsbesteding maar ook het teveel bezig zijn met het werk. Ten vierde wordt het motief van ontrouw onderscheiden. En als laatste zijn er nog verschillen in voorkeuren, waaronder meningsverschillen over familie en cultuur. Wanneer we kijken naar onze data, zien we dat de tien belangrijkste redenen om uit elkaar te gaan grotendeels binnen deze vijf types vallen. Op plaats één en twee staan de relationele problemen we waren uit elkaar gegroeid en we pasten niet bij elkaar. De derde belangrijkste reden is ontrouw van de ex-partner. Daarna volgt een tekort aan aandacht, liefde en begrip. Als vijfde reden worden gedragsproblemen aangegeven, zoals alcohol- en andere verslavingsproblemen. Dan volgen de meningsverschillen over het uitgavenpatroon en de vrijetijdsbesteding, wat duidt op een verschil in voorkeur. De zevende en achtste belangrijkste reden, jaloezie en een gebrek aan vrijheid, kunnen we niet plaatsen onder één van de types van De Graaf en Kalmijn (2006). Als negende reden zien we ook weer gedragsproblemen terugkomen, namelijk lichamelijk geweld. Als tiende reden komt onvrede over de taakverdeling, namelijk teveel bezig zijn met het werk. Onze tienbelangrijkste redenen om te scheiden, komen sterk overeen met resultaten uit ander onderzoek. Ook daar worden uit elkaar gegroeid zijn, ontrouw, gebrek aan aandacht en affectie en alcohol- of drugsverslaving het vaakst genoemd als belangrijkste redenen om uit elkaar te gaan (Amato & Previtti, 2003; Centraal Bureau voor de Statistiek, 2009; De Graaf & Kalmijn, 2006; Kitson, 1985; Weeda, 1983). Uit ander onderzoek blijkt dat mannen en vrouwen vaak verschillende redenen voor de echtscheiding opgeven. Er bestaat zoiets als zijn verhaal en haar verhaal (Kitson, 1985). Daarom is het interessant om na te gaan of er verschillen zijn pergeslacht wanneer het gaat om de belangrijkste reden voor de echtscheiding. Daartoe bekijken we eerst de algemene redenen voor mannen en vrouwen uit aparte huwelijken. De mannen

4 116 Hoe beleven partners en kinderen een echtscheiding? en de vrouwen behoorden niet tot hetzelfde koppel. Tabel 5.1 geeft de redenen voor mannen en vrouwen die niet samen tot een ex-koppel behoren. Tabel 5.1 Meest belangrijke redenen om te scheiden voor mannen en vrouwen uit verschillende huwelijken (N = 2432). Redenen mannen (%) (N = 1617) Redenen vrouwen (%) (N = 1863) 1. We waren uit elkaar gegroeid We waren uit elkaar gegroeid We pasten niet bij elkaar We pasten niet bij elkaar Mijn ex-echtgenote kreeg een andere Mijn ex-echtgenoot kreeg een an relatie dere relatie 4. Tekort aan aandacht, begrip en liefde Tekort aan aandacht, begrip en liefde 5. Teveel bezig met het werk Alcohol- of andere verslavingsproblemen 6. Meningsverschillen over het uitgavenpatroon, de vrijetijdsbesteding 7. Communicatieproblemen in de relatie Problemen met lichamelijk geweld Jaloezie Gebrek aan vrijheid Gebrek aan vrijheid Alcohol- of andere verslavingsproblemegavenpatroon, Meningsverschillen over het uit- 2.9 de vrijetijdsbeste- ding 10. Andere reden Andere reden 2.5 Uit tabel 5.1 blijkt dat mannen en vrouwen dezelfde redenen als vier belangrijkste opgeven. Deze redenen zijn vooral relationele problemen en ontrouw. Daarnaast zien we dat mannen teveel bezig met het werk, communicatieproblemen in de relatie en meningsverschillen over het uitgavenpatroon en de vrijetijdsbesteding als belangrijkste reden opgeven. Bij vrouwen worden meningsverschillen over het uitgavenpatroon en de vrijetijdsbesteding ook wel genoemd, maar pas op een latere plaats. Teveel bezig met het werk en communicatieproblemen in de relatie komen in de vrouwelijke top tienniet voor. Vrouwen daarentegen geven eerder aan dat het alcohol- of andere verslavingsproblemen, problemen met lichamelijk geweld en jaloezie waren die het motief vormden voor de echtscheiding. Ook mannen geven aan dat alcohol- of andere verslavingsproblemen de belangrijkste reden waren voor echtscheiding, maar minder vaak dan vrouwen. Problemen met lichamelijk geweld en jaloezie komen in de mannelijke top tienniet voor. Deze resultaten komen overeen met resultaten uit ander onderzoek. Uit ander onderzoek blijkt dat zowel mannen als vrouwen uit elkaar groeien, relationele tekorten en overspel als belangrijkste reden geven voor

5 Hoe beleven partners en kinderen een echtscheiding? 117 echtscheiding (Amato & Previtti, 2003; De Graaf & Kalmijn, 2006). Verder geven mannen vaker het ruziemaken over verschillende facetten van de relatie en communicatieproblemen aan als belangrijkste reden, terwijl vrouwen eerder problemen van hun mannelijke partner (verslaving, mishandeling) aanwijzen als belangrijkste reden voor echtscheiding (Amato & Previtti, 2003; De Graaf & Kalmijn, 2006). Wanneer we kijken of de aangegeven reden tot echtscheiding van invloed is op wie beslist om te scheiden, dan vinden we enkele verschillen. Men zal vooral samen beslissen om uit elkaar te gaan indien als belangrijkste reden werd opgegeven het uit elkaar gegroeid zijn. Mannen beslissen het vaakst om uit elkaar te gaan wanneer men vindt dat men niet bij elkaar past of indien één van beiden een nieuwe relatie krijgt. Vrouwen beslissen dan weer vooral indien de belangrijkste reden om te scheiden een tekort aan aandacht, begrip, liefde is of gebrek aan vrijheid of wanneer er alcohol- of andere verslavingsproblemen, lichamelijk geweld of jaloezie zijn. Ook hier komt het verschil tussen mannen en vrouwen weer boven. Daar waar vrouwen vaker zelf de knoop zullen doorhakken indien ze scheiden vanwege problemen met hun (ex-)echtgenoot, zullen mannen eerder de beslissing nemen om te scheiden indien het duidelijk is dat men samen niet meer verder kan. Beide partners beslissen vaker apart van elkaar om te scheiden indien de belangrijkste reden voor de echtscheiding teveel bezig met het werk of meningsverschillen over het uitgavenpatroon en de vrijetijdsbesteding zijn Zijn verhaal versus haar verhaal Binnen eenzelfde ex-koppel kunnen de twee partners een verschillende reden voor de echtscheiding hebben. Uit de literatuur blijkt dat vrouwen en mannen een ander verhaal over dezelfde echtscheiding vertellen (Kitson, 1985). We vergelijken de redenen die vrouwen opgeven met de redenen van de mannen waarmee ze getrouwd waren. Als we kijken naar de belangrijkste reden voor echtscheiding binnen de ex-koppels (N = 1113) dan zien we ook hier dezelfde resultaten. Zowel de man als de vrouw binnen een ex-koppel geven vooral relationele problemen en ontrouw op als belangrijkste redenen. Ook alcohol- of andere verslavingsproblemen, meningsverschillen over het uitgavenpatroon of de vrijetijdsbesteding en een gebrek aan vrijheid worden door zowel mannen als vrouwen van hetzelfde huwelijk genoemd als reden voor echtscheiding. Daarnaast zien we dat de mannen van de ex-koppels opnieuw teveel bezig zijn met het werk, communicatieproblemen en problemen met familie, kennissen of vrienden opgeven als belangrijkste reden voor echtscheiding. Hun vrouwen geven daarentegen jaloezie, problemen met lichamelijk geweld of een andere reden op. Ook binnen ex-koppels zien we dus dat de redenen voor mannen en vrouwen om uit elkaar te gaan, kunnen verschillen. We zien ook dat de man en de vrouw van hetzelfde ex-koppel vaak een andere reden voor de echtscheiding opgeven. Binnen ex-koppels geeft 19.5% van de ex-koppels dezelfde reden op voor echtscheiding. 80.5% geeft een verschillende reden op. In tabel 5.2 worden de meest voorkomende combinaties van redenen op een rijtje gezet.

6 118 Hoe beleven partners en kinderen een echtscheiding? Tabel 5.2 Meest voorkomende combinaties van belangrijkste redenen om te scheiden per ex-koppel (N = 886). Reden man Reden vrouw % We waren uit elkaar gegroeid We pasten niet bij elkaar 7.9 We waren uit elkaar gegroeid Mijn ex-echtgenoot kreeg een andere 5.2 relatie Mijn ex-echtgenote kreeg een andere relatie We pasten niet bij elkaar 4.7 We pasten niet bij elkaar We waren uit elkaar gegroeid 4.7 We waren uit elkaar gegroeid Tekort aan aandacht, begrip en liefde 4.5 Mijn ex-echtgenote kreeg een andere relatie We waren uit elkaar gegroeid 4.5 We pasten niet bij elkaar Mijn ex-echtgenoot kreeg een andere 4.0 relatie Tekort aan aandacht, begrip en liefde We waren uit elkaar gegroeid 2.9 We pasten niet bij elkaar Tekort aan aandacht, begrip en liefde 2.4 Mijn ex-echtgenote kreeg een andere relatie Tekort aan aandacht, begrip en liefde 2.3 Als eerste valt op dat de man en de vrouw van het ex-koppel, indien ze niet dezelfde reden opgeven, wel vaak een soortgelijke reden opgeven om uit elkaar te gaan. De combinaties van niet bij elkaar passen, een tekort aan aandacht, begrip en liefde en uit elkaar gegroeid zijn, komen zeer vaak voor. Daarnaast zien we dat zowel de man als de vrouw van hetzelfde koppel, indien ze een nieuwe relatie kregen, niet deze nieuwe relatie opgeven als belangrijkste reden om te scheiden maar wel het uit elkaar groeien, tekort aan aandacht, begrip en liefdeof niet bij elkaar passen. Wie dus een nieuwe relatie heeft, ziet dit niet als belangrijkste reden voor de breuk, maar eerder een gevolg van hun belangrijkste reden, namelijk het uit elkaar groeien of niet meer bij elkaar passen. Als laatste focussen we op twee van de minst bespreekbare redenen voor echtscheiding: lichamelijk geweld en alcohol- of andere verslavingsproblemen. Deze worden vooral door vrouwen genoemd als de belangrijkste reden voor de echtscheiding. Bij 3.5% van de ex-koppels geven de vrouwen als hoofdreden lichamelijk geweld aan, tegenover slechts 0.2% van de mannen. Bij 5.1% van de ex-koppels geven de vrouwen aan dat alcohol- of andere verslavingsproblemen de belangrijkste reden was, waar dat voor hun mannen bij 2.3% zo was. In tabel 5.3 en 5.4 gaan we na wat de man/vrouw als belangrijkste reden opgeeft indien hun vrouw/man één van deze beide redenen opgeeft en vice versa. In tabel 5.3 zien we wat mannen als belangrijkste reden opgeven wanneer hun vrouw lichamelijk geweld of alcohol- of andere verslavingsproblemen opgeeft als reden voor hun echtscheiding. Wanneer hun vrouw lichamelijk geweld opgeeft als belangrijkste reden voor de echtscheiding, zullen mannen dat nooit als belangrijkste reden noemen.

7 Hoe beleven partners en kinderen een echtscheiding? 119 Op lichamelijk geweld lijkt een groot taboe te rusten. Mannen geven, wanneer de vrouw geweld rapporteert, eerder relationele problemen als uit elkaar groeien, niet bij elkaar passen en tekort aan aandacht, liefde en begrip op als belangrijkste redenen. Ook geven mannen dan vaak aan dat hun ex-partner een nieuwe relatie kreeg. Wanneer de vrouw alcohol- of andere verslavingsproblemen opgeeft als belangrijkste reden, zien we echter dat hun man daar wel vaker toegeeft dat dit inderdaad de belangrijkste reden was (10.9% van de mannen in die koppels geeft ook verslaving op als reden): de schroom bij mannen lijkt hier minder groot dan in het geval van lichamelijk geweld. Toch geeft ook hier de man nog steeds vaker relationele problemen en de nieuwe relatie van de ex-partner op als belangrijkste reden voor hun echtscheiding. Tabel 5.3 reden man voor specifieke reden vrouw. Reden vrouw Reden man % Lichamelijk geweld (N = 39) We waren uit elkaar gegroeid 25.6 Mijn ex-echtgenote kreeg een andere relatie 20.5 We pasten niet bij elkaar 12.8 Tekort aan aandacht, begrip en liefde 10.3 Problemen met familie, kennissen of vrienden 7.7 Meningsverschillen over het uitgavenpatroon, de vrijetijdsbesteding 5.1 Alcohol- of andere verslavingsproblemen (N = 56) We waren uit elkaar gegroeid 25.5 Mijn ex-echtgenote kreeg een andere relatie 16.4 We pasten niet bij elkaar 14.6 Alcohol- of andere verslavingsproblemen 10.9 Tekort aan aandacht, begrip en liefde 7.3 Teveel bezig met het werk 7.3 Tabel 5.4 toont wat vrouwen opgeven indien hun man als reden lichamelijk geweld of alcohol- of andere verslavingsproblemen opgeeft. Uit deze tabel kunnen we met betrekking tot lichamelijk geweld als belangrijkste reden voor de man niets afleiden wegens te lage aantallen. Los van het feit wie het geweld pleegde (de vraagstelling specificeerde dit immers niet), zien we opnieuw dat mannen dit haast nooit rapporteren. Slechts tweemannen binnen alle koppels spreken over lichamelijk geweld in het huwelijk. Indien de man alcohol- of andere verslavingsproblemen noemt als de belangrijkste reden, noemen vrouwen dat meestal ook (24.0%). Daarnaast noemen hun vrouwen ook relationele problemen, de nieuwe relatie van de ex-partner en jaloezie als belangrijkste reden voor echtscheiding.

8 120 Hoe beleven partners en kinderen een echtscheiding? Tabel 5.4 reden vrouw voor specifieke reden man. Reden man Reden vrouw % Lichamelijk geweld (N = 2) We waren uit elkaar gegroeid N = 1 We pasten niet bij elkaar N = 1 Alcohol- of andere verslavingsproblemen (N = 25) Alcohol- of andere verslavingsproblemen 24.0 We waren uit elkaar gegroeid 20.0 We pasten niet bij elkaar 16.0 Tekort aan aandacht, begrip en liefde 12.0 Mijn ex-echtgenoot kreeg een andere relatie 12.0 Jaloezie 8.0 We zien dus dat mannen noch vrouwen dezelfde reden opgeven als het gaat om lichamelijk geweld. Dat is met andere woordenvoor geen van beide partijen gemakkelijk toe te geven. Alcohol- of andere verslavingsproblemen worden vaker door beide partners als belangrijkste reden opgegeven. Verslaving blijkt een meer bespreekbare reden te zijn voor echtscheiding dan lichamelijk geweld Conflict tijdens het echtscheidingsverloop De opgegeven redenen voor echtscheiding kunnen sterk samenhangen met de mate van conflict tijdens het echtscheidingsproces. In echtscheidingen wegens meningsverschillen en lichamelijk geweld is dat conflict zeer duidelijk aanwezig. Maar ook bij andere echtscheidingen kan men, nadat de beslissing om uit elkaar te gaan genomen is, verzanden in een echte vechtscheiding. Eventueel conflict vormt een onderdeel van het emotionele proces van echtscheiding en kan nefaste gevolgen hebben voor het praktische verloop van het echtscheidingsproces. Daarom vroegen we aan onze respondenten hoeveel conflicten zij nog hadden nadat de beslissing om definitief uit elkaar te gaan genomen was. 0 staat voor geen conflicten en 10 staat voor zeer veel conflicten. Figuur 5.1 toont de spreiding van het conflictniveau van de echtscheidingen. Uit figuur 5.1 blijkt dat er een soort van tweedeling bestaat. Aande ene kant zijn er de echtscheidingen die conflictloos verlopen (19.7%). Aande andere kant zijn er de echtscheidingen die gepaard gaan met zeer veel conflict en die men ook wel eens vechtscheidingen noemt (17.0%). De categorieën tussen 0 en 10 worden minder vaak gekozen dan de uitersten van deze schaal. Deze tweedeling komt ook naar voren in ander onderzoek (Malcore, 2010; Mortelmans, 2008). Men spreekt van vechtscheidingen en conflictloze scheidingen. Vechtscheidingen worden gekenmerkt door veel conflict, lange procedures, advocaten, drukkingsmiddelen zoals politie, vaak terugkeren

9 Hoe beleven partners en kinderen een echtscheiding? 121 naar de rechtbank voor het aanpassen/aanvechten van akkoorden en zo meer. Conflictloze scheidingen zijn echtscheidingen waarbij alles vlot verloopt: men communiceert samen zonder ruzie te maken en met respect voor elkaar (Malcore, 2010; Mortelmans, 2008). Voor het welbevinden van partners en kinderen is een conflictloze echtscheiding zeer belangrijk. Een conflictueuze echtscheiding leidt vaker tot een lager welbevinden voor zowel partners als kinderen en leidt tot meer gevoelens van wraak en verbittering achteraf (Amato & Afifi, 2006; Amato & Keith, 1991; Malcore, 2010). 25% 20% 15% 10% 5% 0% Geen conflict Zeer veel conflict Figuur 5.1 conflicten tijdens het echtscheidingsverloop (N = 3486). Het conflictniveau tijdens de echtscheiding kan worden beïnvloed door verschillende factoren. Hier kijken we naar twee van de belangrijkste, mogelijke invloeden: het al dan niet hebben van kinderen en de echtscheidingswetgeving. Als we kijken naar het gemiddelde conflictniveau van echtscheidingen waarbij kinderen betrokken zijn, zien we dat dit conflictniveau hoger is dan bij echtscheidingen zonder kinderen. Koppels zonder kinderen die gaan scheiden, maken dus beduidend minder ruzie dan koppels met kinderen die gaan scheiden. Koppels zonder kinderen geven vaker aan geen conflict gehad te hebben dan koppels met kinderen. Daarentegen geven koppels met kinderen vaker aan dat er zeer veel conflict was tijdens het echtscheidingsproces. Dat is mogelijk een indicatie van het feit dat het conflict tijdens het echtscheidingsproces vooral over de kinderen gaat (bijvoorbeeld de verblijfsregeling, de alimentatie,...). Maar het kan ook een aanwijzing zijn van een hogere moeilijkheidsgraad van scheiden als het ex-koppel samen kinderen heeft. Wanneer we nagaan of de hoeveelheid conflicten misschien afneemt doorheende tijd naarmate de wetgever de wetgeving wijzigde,

10 122 Hoe beleven partners en kinderen een echtscheiding? zien we dat dat niet het geval is. Over alle cohorten van wetswijziging heen blijft het conflictniveau nagenoeghetzelfde, er is geen significante daling. Ook de verdeling van de graad van conflict blijft voor iedere cohorte ongeveer gelijk. De uitersten komen in iedere cohorte vaker voor dan de middencategorieën. Ook met de nieuwe wetgeving van 2007 blijkt er geen daling in het conflictniveau van de echtscheidingen te zijn. De nieuwe echtscheidingswet zorgt dus wel voor snellere juridische echtscheidingen (zie hoofdstuk 4) maar niet voor minder conflictueuze echtscheidingen, watde wetgeving ook beoogde. Daarnaast is er ook een verschil met betrekking totde grond van de echtscheiding. Het gemiddelde conflictniveau ligt beduidend lager bij een EOT dan bij een EOO of een echtscheiding op grond van feitelijke scheiding of fout. Ook als we naar de verdeling van de graad van conflict per grond van echtscheiding kijken, zien we dat een EOT veel minder vechtscheidingen kent dan een EOO of een echtscheiding op grond van feitelijke scheiding of fout. Welke types huwelijken en echtscheidingen eindigen in vechtscheidingen en welke net heel conflictloos verlopen, is stof voor verder onderzoek. 5.3 De terugblik op het echtscheidingsverloop door ex-partners Dat een echtscheiding een zeer emotionele gebeurtenis is die ook nog lang nadien sporen kan nalaten, blijkt uit de opmerkingen die respondenten gaven tijdens of na het interview en die onze interviewers noteerden. Heel wat interviewers gaven bij hun opmerkingen aan dat de respondent het nog altijd moeilijk had met de echtscheiding. Het ligt voor hem zeer moeilijk, hij is nog niet over de echtscheiding heen, Er is nog veel verdriet in verband met de echtscheiding en Tijdens het gesprek vielen er regelmatig tranen getuigen van de sterke emotionaliteit van een echtscheiding. Naast verdriet zijn er ook nog andere negatieve emoties die de kop opsteken. De respondent heeft de echtscheiding nog niet verwerkt, hij heeft nog enorme wraakgevoelens naar ex toe, wil haar kapotmaken. De tranen sprongen hem verschillende keren in de ogen. De respondent werd op een zeker moment gewelddadig toen het over zijn ex ging, hij was niet te bedaren. Ook uit ander onderzoek blijkt dat mensen een heel scala aan gevoelens hebben over hun echtscheiding (Verheyen & Mortelmans, 2008; Weeda, 1983). We hebben aan de ex-partners gevraagd hoe ze zich nu voelen over de echtscheiding. We bevragen twee positieve (bevrijding en opluchting) en twee negatieve (spijt en wrok) gevoelens. Omdat uit ander onderzoek blijkt dat deze gevoelens verschillen voor mannen en vrouwen (Verheyen & Mortelmans, 2008; Weeda, 1983), maken we meteen een opsplitsing naar geslacht. Wat opvalt, zowel voor mannen als voor vrouwen, is dat de positieve gevoelens de bovenhand krijgen. Mannen zowel als vrouwen voelen zich vooral bevrijd en opgelucht. Spijt en wrok ervaren ze niet zoveel. Vrouwen voelen zich wel beduidend meer opgelucht en bevrijd dan mannen. Mannen hebben dan weer meer spijt van de echtscheiding dan vrouwen. Vrouwen en mannen koesteren allebei ongeveer evenveel

11 Hoe beleven partners en kinderen een echtscheiding? 123 wrok. Het zou echter kunnen dat deze resultaten een vertekend beeld geven. Dat mensen zich nu opgelucht en bevrijd voelen, wil niet zeggen dat ze geen problemen hebben met de echtscheiding. Aangezien een echtscheiding een emotionele gebeurtenis is, is er een verwerkingsproces nodig. Daarbij kan het zijn dat men van negatieve naar positieve gevoelens overgaat. Eerst zal men meer spijt en wrok koesteren om zich pas langere tijd nadien opgelucht en bevrijd te voelen. Wat ook mogelijk is, is dat mensen met het verstrijken van de tijd steeds meer afstand kunnen nemen van hun echtscheiding en hun keuzes en het verloop ervan rationaliseren. Daarom is het van belang na te gaan of de negatieve gevoelens afnemen indien de echtscheiding langer geleden is en of de positieve gevoelens toenemen. In figuur 5.2 worden de gemiddelde scores voorgesteldvan deze gevoelens naar de duur in jaren sinds het definitief apart gaan wonen. Het blijkt dat er inderdaad een beduidende daling in negatieve gevoelens is naarmate de echtscheiding langer geleden is. Dat is vooral zo bij gevoelens van spijt en minder bij gevoelens van wrok. Er is ook een stijging maar slechts een hele lichte in positieve gevoelens naarmate de echtscheiding langer geleden is. Dat is vooral zo bij gevoelens van opluchting bij mannen en vrouwen en bij gevoelens van bevrijding bij mannen. Dat wijst erop dat men uiteindelijk wel positief terugkijkt op de echtscheiding, hoewel het verloop van de echtscheiding moeilijk kan zijn geweest. De verschillen tussen mannen en vrouwen blijven ook over de echtscheidingscohorten heen bestaan. Gemiddelde score < >20 Gemiddelde score < >20 Spijt Wrok Man Vrouw Man Vrouw Gemiddelde score < >20 Gemiddelde score < >20 Opluchting Bevrijding Man Vrouw Man Vrouw Figuur 5.2 huidige gevoelens over de echtscheiding, naar duur in jaren sinds de feitelijke scheiding (N = 3481).

12 124 Hoe beleven partners en kinderen een echtscheiding? Zelfwaarde Gezondheid Houding van omgeving Vrijheid Seksleven Sociaal leven Relatie met familie Relatie met ex Welzijn van kind Relatie met kind Financiële situatie Beroepsleven Buurt Woning Relatie met ex-schoonfamilie 1,5 1 0,5 0 0,5 1 1,5 Gemiddelde score Vrouw Man Figuur 5.3 huidige balans over de echtscheiding voor ex-partners (N = 2543). Eenzelfde positief verhaal zien we terugkomen wanneer we vragen aan de respondent op welke levensdomeinen het nu beter of slechter gaat in vergelijking met het laatste jaar voor de feitelijke scheiding. In figuur 5.3 worden verschillende levensdomeinen aangegeven waarin zich veranderingen kunnen hebben voorgedaan sinds het jaar vóór de feitelijke scheiding. Als het levensdomein een gemiddelde score van 0 heeft, dan is er geen verandering opgetreden. Als het een score hoger dan 0 heeft (een positieve score), dan is er verbetering opgetreden. Als het daarentegen een score lager dan 0 heeft (een negatieve score), dan is er een verslechtering opgetreden. Bij een score van 1 of meer spreken we van een beduidende verbetering. Bij een score van -1 of minder spreken we van een beduidende verslechtering. We zien dat nagenoeg op alle domeinen verbeteringen zijn opgetreden, behalve in de relatie met de ex-schoonfamilie. Als we kijken naar het verschil tussen mannen en vrouwen, zien we dat dezelfde zaken verbeterd en verslechterd zijn, maar dat de grootteorde van de verandering verschilt voor mannen en vrouwen. Bij de mannen zijn het vooral de materiële zaken, zoals de woning en hun financiële situatie die verbeteren. Ook hun seksleven is iets meer verbeterd dan bij vrouwen. De relatie met de ex-schoonfamilie van mannen is net iets slechter geworden dan de relatie met de ex-schoonfamilie bij vrouwen. Bij vrouwen

13 Hoe beleven partners en kinderen een echtscheiding? 125 zijn hun welzijn (vrijheid, gezondheid en zelfwaarde) en hun sociale relaties (relatie met kind, relatie met ex, relatie met familie, sociaal leven en houding van omgeving) dan weer sterker verbeterd dan deze van mannen. Enkel vrouwen kennen beduidende verbeteringen van hun zelfwaarde en hun vrijheid. Ook hier speelt de tijd die verstreken is sinds de feitelijke scheiding een rol. Zaken die significant verbeteren naarmate de feitelijke scheiding langer geleden is, zijn de woning, de buurt, het beroepsleven, de financiële situatie, het welzijn van het kind, de relatie met de ex-partner, het sociale leven, de houding van de omgeving en het gevoel van zelfwaarde. Dat lijkt logisch aangezien deze zaken onmiddellijk na de feitelijke scheiding veranderen. De woning en het geld moeten plots verdeeld worden, de zorg voor het sociale leven wordt plots niet meer gedeeld, er is geen partner meer, de omgeving keurt in het begin de scheiding misschien af,... De relatie met de expartner zal verbeteren, misschien omdat ex-partners elkaar minder vaak zullen zien of omdat er niet meer constant ruzie wordt gemaakt. Hoe meer tijd voorbijgaat, hoe meer tijd er ook komt om opnieuw te investeren in al deze domeinen. Maar er zijn ook levensdomeinen die verslechteren naarmate er meer tijd voorbijgaat. De relatie met de eigen familie verslechtert naarmate de feitelijke scheiding langer geleden is. Hier zijn verschillende hypothesen mogelijk ter verklaring. Bijvoorbeeld, misschien komt dit doordat mensen het jaar voor de feitelijke scheiding erg op hun familie rekenen voor steun bij de moeilijke beslissingen die ze moeten nemen. Naarmate de echtscheiding langer geleden zal zijn, heeft men misschien ook minder en minder steun nodig van de eigen familie waardoor de relatie met de familie misschien zal verslechteren. Het lijkt erop dat mensen doorheen de tijd wel leren leven met de echtscheiding en hun leven zelfs beter evalueren dan in het jaar voor de feitelijke scheiding. 5.4 De beleving van het echtscheidingsverloop door kinderen In deze paragraaf willen we aandacht besteden aan de wijze waarop kinderen de echtscheiding van hun ouders ervaren hebben. Thema s als hoe de kinderen worden ingelicht, gevoelens tijdens de echtscheiding, verschillen tussen jongens en meisjes, verschillen tussen oudere en jongere kinderen en het al dan niet zien aankomen van de echtscheiding komen aan bod. We gebruiken hiervoor data van 604 kinderen die zich het echtscheidingsproces nog herinneren Het meedelen van de ouderlijke echtscheiding aan kinderen Het meedelen van de ouderlijke echtscheiding aan de kinderen, hebben we onderzocht aan de hand van drie vragen. We vroegen of kinderen de echtscheiding hadden zien aankomen, of hun ouders hun hebben uitgelegd waarom ze uit elkaar gaan en of ze

14 126 Hoe beleven partners en kinderen een echtscheiding? het kind hebben gezegd dat de echtscheiding niet zijn schuld was. Eerst en vooral blijkt dat ongeveer de helft (53.1%) van de kinderen de echtscheiding van hun ouders niet hebben zien aankomen. 34.2% van de kinderen had het dan weer wel zien aankomen. Dat niet alle kinderen de echtscheiding van hun ouders zien aankomen, blijkt ook uit ander onderzoek (Buysse & Ackaert, 2005). Daar verwijzen ze ook naar de link met zichtbaar ouderlijk conflict en impliciete verwijzingen naar echtscheiding. Kinderen zien de echtscheiding van hun ouders vooral aankomen indien hun ouders voordien ruzie maakten of indien hun ouders er vooraf al impliciet naar verwezen (Buysse & Ackaert, 2005). Hoe wordt, eenmaal ouders de beslissing hebben genomen om uit elkaar te gaan, dat meegedeeld aan de kinderen? Welke uitleg geven ouders daarbij over het waarom van het uit elkaar gaan? De uitleg die ouders geven is van cruciaal belang opdat kinderen de echtscheiding goed kunnen begrijpen en voor zichzelf een coherent verhaal kunnen vormen bij de echtscheiding van hun ouders. Zo kunnen ze de echtscheiding beter plaatsen en ondervinden ze er later minder negatieve gevolgen van (Buysse & Ackaert, 2006). Ook in ander onderzoek benadrukken kinderen zelf het belang van een eerlijk en coherent verhaal (Gumina, 2009). 55.3% van de kinderen heeft van zijn ouders uitleg gekregen over waarom ze uit elkaar gingen voordat de ouders apart gingen wonen. Aan 33.2% van de kinderen werd dit echter niet uitgelegd. Verder is het ook belangrijk dat ouders aan hun kinderen duidelijk maken dat de echtscheiding niet hun schuld is. Recent onderzoek toont aan dat kinderen het wenselijk vinden dat ouders hun verantwoordelijkheid over de beslissing dragen en deze niet afwentelen op de kinderen (Gumina, 2009). Maar uit internationaal onderzoek is geweten dat nogal wat kinderen geneigd zijn de oorzaak van de echtscheiding bij zichzelf te zoeken (bv. Healy, Stewart &Copeland, 1993). Dit bemoeilijkt vanzelfsprekend het verwerkingsproces bij het kind. In onze data hebben 72.7% van de ouders aan hun kinderen gezegd dat het niet hun schuld was dat ze uit elkaar gingen. Maar in 19.4% van de echtscheidingen hebben ouders dat niet gezegd. Als we deze drie zaken vergelijken naar geslacht van het kind, dan zien we nergens een verschil tussen jongens en meisjes. Naar leeftijd van het kind is er echter wel een significant verschil. Zo blijkt dat kinderen die jong waren toen hun ouders uit elkaar gingen (6 t.e.m.12 jaar maar vooral 2 t.e.m.5 jaar) de echtscheiding veel minder vaak zien aankomen dan kinderen die ouder zijn als hun ouders uit elkaar gaan (vanaf 13 jaar). Daarnaast wordt aan de jongste groep (2 t.e.m.5 jaar) veel minder vaak uitgelegd waarom ouders scheiden dan aan de oudere groepen. Wat het wegnemen van het eventuele schuldgevoel betreft, zien we dat aan de jongste kinderen (2 t.e.m.5 jaar) het minst vaak wordt gezegd dat hen geen schuld treft voor de echtscheiding. Aan oudere kinderen wordt wel vaker gezegd dat hen geen schuld treft, al zien we ook hier een daling naar leeftijd.dat de jongste groep vaak verschilt van de andere leeftijdsgroepen, kan ook te maken hebben met een vertekende herinnering. Deze kinderen waren immers nog maar tussen de twee en de vijf jaar oud toen hun ouders uit elkaar

15 Hoe beleven partners en kinderen een echtscheiding? 127 gingen. Hun herinneringen zouden meer vertekend kunnen zijn dan deze van oudere kinderen. De verschillen naar leeftijd ten tijde van de ouderlijke echtscheiding worden weergegeven in figuur Gemiddelde score Kind had scheiding zien aankomen Ouders hebben kind uitgelegd waarom ze gingen scheiden Ouders hebben gezegd dat kind niet de schuld was 2-5 jaar 6-12 jaar jaar 18 jaar en ouder Figuur 5.4 het meedelen van de ouderlijke echtscheiding aan kinderen, naar leeftijd (N = 553) Gevoelens van kinderen tijdens het ouderlijke scheidingsproces Figuur 5.5 geeft op een schaal van 1 tot 5 de gevoelens weer die kinderen kunnen hebben tijdens het echtscheidingsproces. Daaruit blijkt dat kinderen zich vooral verdrietig voelen eenmaal ze weten dat hun ouders gaan scheiden. Kinderen zijn ook vaak boos op hun vader, meer dan op hun moeder. Dat kan te maken hebben met het feit dat ze zich in de steek gelaten voelen door de niet-residentiële ouder. We vinden inderdaad een verschil in boosheid tussen de ouders. Kinderen zijn vaker boos op de niet-residentiële ouder dan op de residentiële ouder. Dat geldt zowel voor niet-residentiële moeders als voor niet-residentiële vaders. Kinderen voelen zich niet vaak schuldig over de echtscheiding. Dat heeft wellicht te maken met het feit dat veel ouders (72.7%) hun kind zeggen dat hij/zij geen schuld heeft aan het uit elkaar gaan. Toch is deze samenhang niet significant. Kinderen zijn ook wel bang, maar dat komt eerder zelden voor. Naast al die negatieve gevoelens, zijn heel wat kinderen toch ook opgelucht dat hun ouders uit elkaar gaan. Het gevoel van opluchting hangt positief samen met het conflict dat voorafging aan de echtscheiding. Hoe meer conflict er was tussen de ouders voordat ze uit elkaar gingen, hoe meer opgelucht kinderen zich voelen over de echtscheiding.

16 128 Hoe beleven partners en kinderen een echtscheiding? Ook kinderen die de echtscheiding al zagen aankomen (en dus al spanningen binnen het gezin hadden gevoeld), voelen zich meer opgelucht. In ander onderzoek komen dezelfde resultaten naar voren. Ook daar blijken kinderen verdrietig, geschokt, boos, opgelucht, verward en blij te zijn (Burns, 1999; Buysse & Ackaert, 2005; Cushman, 1986; Landis, 1960). Een onderbouwde verklaring voor deze gevoelens geven deze onderzoeken echter niet. Wel tonen ze aan dat niet alle gevoelens op lange termijn blijven doorwerken. Onmiddellijk na de echtscheiding zijn kinderen vooral verdrietig, geschokt en verward, terwijl ze op langere termijn eerder opgelucht zijn. Boosheid op één van beide ouders kan echter ook nog lang na de echtscheiding blijven bestaan (Burns, 1999). 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Boos op moeder Boos op vader Verdrietig Bang Opgelucht Schuldig Nooit Zelden Soms Vaak (Bijna) Altijd Figuur 5.5 gevoelens van kinderen tijdens het ouderlijke scheidingproces (N = 575). Ook hier worden deze gevoelens bekeken pergeslacht en leeftijd van het kind. Wanneer we kijken naar de gemiddelde score op al deze gevoelens pergeslacht, zien we dat de gevoelens van meisjes bijna altijd sterker zijn dan die van jongens. Enkel voor boosheid op de moeder en het gevoel van opluchting zijn deze verschillen niet significant. Er zijn ook verschillen perleeftijd ten tijde van de ouderlijke echtscheiding. Dat wordt getoond in figuur 5.6. Oudere kinderen zijn vaker boos op hun ouders dan jongere kinderen. Oudere kinderen zijn ook vaker opgelucht. Jongere kinderen zijn daarentegen vaker verdrietig en bang. Voor jongere kinderen is het gezin waarin zij leven hun belangrijkste leefwereld en hun natuurlijke omgeving (Van den Bergh, 1997). Als dit gezin plots uiteenvalt, worden zij soms bang. Aangezien kinderen die de echtscheiding zagen aankomen meestal oudere kinderen zijn, zijn deze oudere kinderen meer

17 Hoe beleven partners en kinderen een echtscheiding? 129 opgelucht dan jongere kinderen. Er bestaat immers een positieve samenhang tussen het voelen aankomen van de echtscheiding en het opgeluchte gevoel achteraf. Deze verschillen in leeftijd zijn echter niet significant Gemiddelde score Boos op moeder Boos op vader Verdrietig Bang Opgelucht Schuldig 2-5 jaar 6-12 jaar jaar 18 jaar en ouder Figuur 5.6 gevoelens van kinderen tijdens het ouderlijke scheidingsproces, naar leeftijd (N = 575). 5.5 De terugblik op het echtscheidingsverloop door kinderen Ook aan de kinderen hebben we gevraagd welke domeinen ze nu beter of slechter ervaren in vergelijking met het jaar voordat hun ouders definitief apart gingen wonen. Opnieuw zien we in figuur 5.7 de gemiddelde score voor alle levensdomeinen voor jongens en meisjes. Na herschaling betekent 0 dat dit domein hetzelfde is gebleven, een positieve score betekent verbetering, een negatieve score betekent verslechtering. Bij een score van 1 of meer spreken we van een beduidende verbetering. Bij een score van -1 of minder spreken we van een beduidende verslechtering. Over het algemeen is de balans ook hier positief. Alle zaken zijn verbeterd, behalve de relatie met de grootouders vanvaderskant, die is een beetje verslechterd. Dat stemt overeen met andere bevindingen uit de literatuur (Bronselaer, 2007). Ook de relatie met de vader is over het algemeen een beetje verslechterd. Kinderen vinden vooral dat het geruzie tussen hun ouders is verbeterd, wat waarschijnlijk wil zeggen dat de ouders nu minder ruzie maken in vergelijking met het jaar voor de feitelijke scheiding. Daarnaast vinden ze ook dat hun ouders gelukkiger zijn, vooral hun moeder. Zijzelf zijn ook wel gelukkiger,

18 130 Hoe beleven partners en kinderen een echtscheiding? maar de verbetering is niet zo groot als bij hun moeder. Ook de relatie met de andere leden van het gezin (broers, zussen, moeder) is veelal verbeterd. Dat heeft te maken met het feit dat de meeste kinderen nog altijd meer tijd doorbrengen bij hun moeder dan bij hun vader, zodat de relatie met moeder beter zal zijn. Ook dat is een bevinding die terugkomt in ander onderzoek (Bronselaer, 2007). Hoe gelukkig kind zelf is Hoe gelukkig vader is Hoe gelukkig moeder is Geruzie tussen ouders De relatie met zus(sen) De relatie met broer(s) De relatie met ouders van vader De relatie met ouders van moeder De relatie met vader De relatie met moeder 1,50 1,00 0,50 0,00 0,50 1,00 1,50 Gemiddelde score Meisje Jongen Figuur 5.7 huidige balans over de ouderlijke echtscheiding voor jongens en meisjes (N = 295). Ook hier zijn er verschillen tussen jongens en meisjes. De veranderingen voor jongens en meisjes gaan in dezelfde richting maar over het algemeen zien we op bijna alle vlakken meer verbetering bij meisjes dan bij jongens. Enkel wanneer het gaat over de relaties met ouders en grootouders, zien we verschillen tussen jongens en meisjes. Jongens vinden dat de relatie met hun moeder en met de grootouders vanmoederskant sterker is verbeterd dan de meisjes. Meisjes vinden dan weer dat de relaties met hun vader en hun grootouders vanvaderskant verslechterd zijn, waar jongens vinden dat dit een beetje verbeterd is. Daarnaast keken we ook hier of de tijd die verstreek sinds de feitelijke scheiding een rol gespeeld heeft. Dat bleek hier niet het geval te zijn. Voor geen enkel domein werd de balans beter of slechter naarmate de echtscheiding van de ouders langer geleden is. Ook de leeftijd van het kind bij de echtscheiding en de huidige leeftijd van het kind maken geen verschil uit. Het lijkt erop dat kinderen na

19 Hoe beleven partners en kinderen een echtscheiding? 131 de echtscheiding ook een positieve balans opmaken, wat niet wegneemt dat ze verschillende negatieve emoties kenden tijdens het echtscheidingsproces en de ouderlijke echtscheiding als moeilijk beschrijven. Hoewel er in onderzoek vaak gewezen wordt op het negatieve welbevinden van kinderen met gescheiden ouders (Amato & Keith, 1991; Amato & Sobolewski, 2001; Lansford, 2009; zie hoofdstuk 11), zien we hier dat kinderen toch een positieve balans van de echtscheiding opmaken. Kinderen kunnen een echtscheiding dus ook positief ervaren. Eerder onderzoek toonde ook al aan dat het autonomiegevoel bij kinderen van gescheiden ouders hoger is dan bij kinderen uit intacte gezinnen (Van Peer, 2005). Die positieve wending kan niet beter geïllustreerd worden dan door de volgende open opmerking van een respondent: Ik heb niet het gevoel dat ik een slechtere jeugd heb gehad danandere mensen. De scheiding van mijn ouders heeft mij sneller volwassen en zelfstandig gemaakt. 5.6 Besluit Uit dit hoofdstuk blijkt dat een echtscheiding verder gaat dan praktische zaken regelen. Een echtscheiding heeft ook een grote emotionele impact. De resultaten van deze verkennende analyses rond de emotionele kant van een echtscheiding geven een eerste zicht op hoe ex-partners en kinderen de echtscheiding beleven. Zo komt naar vorendat, hoewel het proces niet altijd even gemakkelijk verloopt, men uiteindelijk toch positief terugblikt op de echtscheiding. Dat stemt overeen met de theorie rond het verlies van een significante andere. Daaruit blijkt ook dat mensen verschillende stadia doorlopen bij het verwerkingsproces. Dat gaat van ontkenning, shock, ongeloof, over verdriet, protest en wanhoop naar uiteindelijk aanvaarding en het verderzetten van het eigen leven (Bowlby, 1980). Deze stadia zien we duidelijk terugkomen bij de ex-partners en bij hun kinderen. Ex-partners evolueren in hun gevoelens over de echtscheiding van spijt en wrok naar opluchting en bevrijding. Gevoelens van spijt en wrok nemen af naarmate de echtscheiding langer geleden is. Bij een terugblik op de echtscheiding halen gevoelens van bevrijding en opluchting de bovenhand. Bij kinderen zien we een soortgelijk verhaal als bij de ex-partners. Kinderen voelen zich verdrietig en boos tijdens de echtscheiding, maar soms ook opgelucht. Wanneer ex-partners en kinderen nu terugblikken, evalueren ze ook bijna alle levensdomeinen als verbeterd ten opzichte van het jaar voor de feitelijke scheiding. Enkel de relatie met de ex-schoonfamilie is er voor de ex-partners op achteruitgegaan. Voor kinderen, en vooral meisjes, is enkel de relatie met de vader en de ouders van de vader erop achteruitgegaan. Het rouwproces dat Bowlby (1980) beschrijft, vinden we hier dus terug. Onmiddellijk na de echtscheiding voelen ex-partners en kinderen zich verdrietig en kwaad maar uiteindelijk aanvaarden ze de echtscheiding en gaan ze verder met hun eigen leven, wat zich uit in een positieve evaluatie van de verschillende levensdomeinen. Toch moet dit positieve verhaal worden genuanceerd. Het is niet omdat ex-partners nu gemiddeld genomen positief terugblikken op hun echtscheiding dat de echtscheiding

20 132 Hoe beleven partners en kinderen een echtscheiding? zelf probleemloos verloopt. Naast de conflictloze echtscheidingen zijn er nog steeds een redelijk aantal vechtscheidingen. Een echtscheiding die matig conflictueus was, komt veel minder voor. Het conflictgehalte van een echtscheiding neemt niet af met de opeenvolgende wetswijzigingen, zelfs niet met de wet van 2007 die minder conflictueuze echtscheidingen beoogde. Bij een echtscheiding blijven dus nog steeds bronnen voor conflict aanwezig. Dat kan de reden van de echtscheiding zijn. De belangrijkste reden duidt er immers op dat men niet altijd uit elkaar gaat omdat men uit elkaar groeit of niet bij elkaar past. Relationele problemen vormen inderdaad een belangrijke groep van redenen om uit elkaar te gaan, maar daarnaast is ook ontrouw een belangrijke reden. Vrouwen geven vaker alcohol- en andere verslavingsproblemen en lichamelijk geweld aan als reden van echtscheiding, waar mannen meningsverschillen over de uitgaven, vrije tijd, familie en vrienden vernoemen, evenals teveel bezig zijn met het werk. Naast de reden om te scheiden vormen ook de verdeling van de goederen en regelingen met betrekking tot de kinderen mogelijke bronnen van conflict. Conflictueuze scheidingen hebben niet enkel negatieve gevolgen voor de ex-partners maar ook voor kinderen en leiden vaak totfragiele ouder-kindrelaties (Amato & Keith, 1991; Carrette, 2007; Carrette & Van Peer, 2007). Het echtscheidingsbeleid zou, na het versnellen van de echtscheidingsprocedure, er een prioriteit van kunnen maken om echtscheidingen minder conflictueus te laten verlopen. Dat suggereren ook Carrette en Van Peer (2007) wanneer ze pleiten voor een meersporenbeleid rond echtscheiding. Dat houdt in dat mensen geïnformeerd worden over de verschillende echtscheidingstrajecten die er bestaan en dat mensen aangemoedigd worden het traject te kiezen dat tot de minst conflictueuze en meest waardige echtscheiding leidt. Echtscheidingsbemiddeling kan hierin een belangrijke rol spelen. Een bemiddelaar zorgt immers voor een reductie van het conflict door te bemiddelen tussen beide ex-partners en zo tot gezamenlijke afspraken te komen, buiten de weg van de rechtbank om. Met het nieuwe wetsvoorstel om vechtscheidingen te beperken in de tijd (Donckier, 2011) zet men al een stap in de goede richting. Toch zal enkel een tijdsbeperking niet voldoende zijn om alle conflicten op te lossen. De kans dat het conflict verschuift tot na de uitspraak is reëel. Ex-partners informeren over de verschillende echtscheidingstrajecten en bemiddeling is belangrijk. Of bemiddeling echt leidt tot minder conflictueuze echtscheidingen komt in dit boek niet aan bod maar is stof voor verder onderzoek. Ook kan verder onderzocht worden of mensen die een conflictueuze echtscheiding achter de rug hebben toch positief terugkijken op hun echtscheiding. Naast het vergemakkelijken van het echtscheidingsproces voor de ex-partners, dient een echtscheiding ook voor kinderen zo vlot mogelijk te verlopen. Zowel de ouders als het beleid kunnen hiertoe bijdragen. Uit dit en vorig onderzoek (Buysse & Ackaert, 2006; Gumina, 2009) blijkt dat het belangrijk is om een eerlijk en coherent verhaal te horen over de echtscheiding. Ongeveer de helft van de ouders doetdit al, maar het blijft van belang voor ieder kind. Daarnaast is het ook van belang om het kind niet de schuld te geven van de echtscheiding (Gumina, 2009). Uit onze resultaten blijkt dat één op vijf ouders niet aan het kind zegt dat de echtscheiding niet zijn schuld is. Het is van belang