Tilburg. Stad van tuinen. Functioneel Groen in de Spoorzone

Transcriptie

1 Tilburg Stad van tuinen Functioneel Groen in de Spoorzone atelier Quadrat februari 2011

2

3 Werkgroep: gebiedsontwikkeling (sociaal groen) Titel project: Functioneel Groen in de Spoorzone Projectnummer: G3.3 Opdrachtgever: Afdeling stedenbouw, gemeente Tilburg Opdrachtnemer: atelier Quadrat, Rotterdam Datum: 25 februari 2011 Dit product is ontwikkeld als onderdeel van het interregproject Toepassing Functioneel Groen, luchtgroen klimaatgroen sociaal groen. Binnen dit, door Europa en Provincies gesteunde, project werken 14 Belgische en Nederlandse steden samen aan de ontwikkeling van kennis over en de toepasbaarheid van groen voor de luchtkwaliteit, de klimaatsveranderingen en stedelijke leefkwaliteit. Financiers:

4 atelier Quadrat februari 2011

5 1. Voorwoord blz 7 2. Inleiding blz 9 3. De landschappelijke structuur van Tilburg blz Tilburg Stad van tuinen blz Het Tilburgse repertoire van binnenstedelijke groene ruimten blz Routes door de wijk Theresia blz De ruimtelijke structuur van de NS-werkplaats blz Visie op de toekomstige ruimtelijke structuur en het functioneel groen in de Spoorzone blz Evaluatie en aanbevelingen blz 71 inhoud

6 Ringbaan Noord Wilhelminakanaal Ringbaan Oost Veldhovenring Wilhelminapark Dudokhof Gasthuisring Fraterstraat Stedekestraat Burg. Brokxlaan Lumenplantsoen Theresiaplein Energieplein Minckelerstraat Nijverstraat Lange Nieuwstraat Atelierstraat kerngebied Spoorzone Gasstraat Besterdplein Besterdring NS-Plein Bosscheweg Hart van Brabantlaan Spoorlaan Noordhoekring Noordstraat Stationsstraat Willem II Straat Pieter Vredeplein Heuvelring Heuvel Bredaseweg Vincentiuspad Schouwburgring Lieve Vrouweplein Stadhuisplein Paleisring Piusplein Klipperplein Koggeplein St. Annaplein Muzentuin Mater Misericordiae Piushaven Stadspark

7 1. Voorwoord 1. Voorwoord De gemeente Tilburg legt bij de gebiedsontwikkeling van de Spoorzone een focus op de ontwikkeling van een duurzame groene openbare ruimte. In het kader van het grensregioproject Toepassing Functioneel Groen bevat deze rapportage ontwerpuitgangspunten voor het toepassen van functioneel groen in het kerngebied van de Spoorzone. Voor dit onderzoek zijn de functie en structuur van de groene openbare ruimte van de binnenstad en directe omgeving onderzocht op basis van identiteit en zijn conclusies getrokken over de behoefte, functies en wenselijkheid van typen groene, openbare en semi-openbare ruimte in de Spoorzone. Deze rapportage Tilburg, stad van tuinen functioneel groen in de Spoorzone is opgesteld in opdracht van de Tilburgse werkgroep gebiedsontwikkeling, vanuit de afdeling stedenbouw van de Dienst Gebiedsontwikkeling van de gemeente Tilburg en is in nauw overleg met Gijs Breeman, Ludo Hermans en Jan Horsman tot stand gekomen. In november zijn de eerste resultaten van het onderzoek gepresenteerd aan de projectgroep Spoorzone in aanwezigheid van adviesbureau BDP Khandekar en ontwikkelaar Volker / Wessels, verantwoordelijk voor het opstellen van het Masterplan Spoorzone. De gemeente hoopt deze rapportage structureel te benutten in de verdere gebiedsontwikkeling van het kerngebied van de Spoorzone. atelier Quadrat, februari

8 8

9 2. Inleiding 2. Inleiding Voor de zoektocht naar een antwoord op de kernvraag wat de Spoorzone voor groen benodigt en in welke hoeveelheid dit wenselijk is, bestaan vele gedachten en meningen. De gemeente Tilburg is, sinds de start van deze gebiedsontwikkeling, zoekende naar een juiste invulling van een duurzame groene openbare ruimte in samenhang met de identiteit van de plek en de stad als geheel. Op de vraag naar de betekenis, beeld en inhoud van het woord groen, al dan niet in combinatie met het woord openbare ruimte en park, zijn geen eensluidende antwoorden te vinden. Er bestaat in het vakgebied van de landschapsarchitectuur en stedenbouw geen overeenstemming over de juiste onderzoeksmethode om op deze vragen een sluitend antwoord te krijgen. Zo is het woord park op velerlei manieren te interpreteren en te verbeelden, met ondermeer de variabelen functie, grootte en beeld. Om bij de stad Tilburg te blijven: vanuit een vroeger raadsbesluit is een bepaalde hoeveelheid m² groen voor het totale gebied van de Spoorzone vastgesteld (inclusief het kerngebied waarover deze rapportage gaat). Daarnaast is er herhaaldelijk de roep gehoord om een groot park te ontwikkelen in de Spoorzone. In een van de voorgaande plannen voor het kerngebied is dit zelfs vertaald in een zeer grote, parkachtige ruimte, met daarin een aantal hoogbouwtorens. Er is echter nooit onderzoek gedaan naar wat voor type(n) groen waar en in welke mate de openbare ruimte van de Spoorzone duurzaam benodigt, bezien in samenhang met de historie, stedelijke context en het bestaande groen. Deze rapportage probeert door middel van een onderzoek naar identiteit, functie en structuur op het niveau van de stad en het plangebied (kerngebied) hier een antwoord op te geven. Zodoende zal volgens ons de vraag naar complementariteit voor het groen in de Spoorzone een passend antwoord kunnen krijgen. De Tilburgse werkgroep gebiedsontwikkeling heeft daarom nadrukkelijk de kernvragen naar ondermeer de identiteit, functie en structuur van het groen, in het kader van bovenstaande discussie, meegegeven in deze opdracht functioneel groen in de Spoorzone. Vanwege die achterliggende vraag zal deze rapportage in het volgende hoofdstuk beginnen met het geven van een antwoord op stadsniveau, alvorens verder wordt ingegaan op het niveau van de binnenstad en het kerngebied van de Spoorzone. Een duurzame groene openbare ruimte in het kerngebied van de Spoorzone van Tilburg kan in onze ogen alleen dan gestalte krijgen als functionele en culturele waarden zoveel mogelijk samenvallen en er sprake is van herkenbare, identiteitsvolle plekken die over de generaties heen door de Tilburgse bevolking gekoesterd worden. 9

10 In het kader van deze opdracht introduceren we daarom drie stellingen om onze visie naar voren te brengen: In binnensteden is het woekeren met de ruimte In een levendige binnenstad is de druk op de open ruimte groot. Voor een levendige binnenstad wil je veel en allerlei verschillende activiteiten samenbrengen. Al die activiteiten leggen beslag op de open ruimte, ook het bouwen. Tot het moment dat er spanning ontstaat tussen open ruimte en bebouwde ruimte (de spanning loopt zelfs zover op dat de temperatuur van de binnenstad stijgt). Op dat moment moet efficiënt met de ruimte omgegaan worden: dubbel grondgebruik, flexibel gebruik en precieze maatvoering. Alles wat geen functionele waarde heeft is in dit proces weerloos. Bewoners weten dat en maken zich zorgen en claimen vierkante meters groen. Om de waarde van bomen te vergroten worden ze geschikt gemaakt om te kunnen voldoen aan het functionele, als windbuffer, stofvanger en koelelement. In een steeds groter wordende wereld heeft de mens steeds meer behoefte aan een eigen plek De binnenstadsbewoner (of -gebruiker) wil zich kunnen identificeren met zijn medebewoners, de activiteiten en bijzondere kenmerken. Tezamen vormen ze de stadscultuur. Voor ons als ontwerpers zijn vooral de ruimtelijke kenmerken van belang: wat zijn de eigen kenmerken van de binnenstad van Tilburg, waardoor verschilt deze van al die andere binnensteden. De ruimtelijke kenmerken van een stad liggen verankerd in de ruimtelijke structuur van de openbare ruimte en soms ook in de kenmerkende vormgeving en uitwerking van de openbare ruimte. Door de open ruimte te erkennen en uit te bouwen als een onderdeel van de eigen cultuur, verkrijgt deze open ruimte een belangrijke waarde. Stedenbouw en landschapsarchitectuur hebben de longue durée van tijd, ontwikkeling en transitie gemeen Soms wordt vergeten dat een plant of boom groeit en leeft. Elke boom heeft een eigen milieu en zijn groei wordt daardoor bepaald. Ook de stad heeft een eigen geschiedenis, die de voedingsbodem is voor zijn verdere groei. De ontwikkeling van de stad kent geen momenten, maar periodes van ontwikkeling. Zo zal ook de ontwikkeling van de Spoorzone een periode beslaan. Tijdens de duur van de transitiefase zou elk moment van waarde voor de stad moeten zijn zodat iedereen van het proces van groei kan genieten. Zoals wijkers en blijvers een bos tot stand brengen, kan ook een stedelijk gebied tot ontwikkeling gebracht worden. 10

11 In deze rapportage wordt als eerste ingegaan op het landschappelijk structuurbeeld van Tilburg en op de belangrijkste identiteitsdragers. Vervolgens wordt ingegaan op het landschappelijk structuurbeeld van het centrumgebied ter weerszijden van de Spoorzone met een categorisering van, voor Tilburg typerende, plekken. Daarna wordt het onderscheidend karakter van de Spoorzone in beeld gebracht en de opname van de zone in de ruimtestructuur van het centrumgebied. Tenslotte wordt een reeks groene openbare en semi-openbare plekken voorgesteld die tijdens de transitie van de Spoorzone van woongebied naar een gedifferentieerd stedelijk gebied kunnen worden ingebed. 11

12 landschappelijke structuur Tilburg netwerk van Brabantse zandwegen en brinken doorsneden door ring- en spoor-wegen, kanalen en verkeersdoorbraken met een sterke westelijke richting zandweg (Goirlese Weg) driehoekig brinkdorp (Veldhoven, nu Wilhelminapark) Wilhelminakanaal agrarisch landschap (omgeving Bosscheweg) Bredaseweg A58 Oude Warande 12

13 3. De landschappelijke structuur van Tilburg 3. De landschappelijke structuur van Tilburg Het westelijk deel van Tilburg onderscheidt zich krachtig van het oostelijk deel. De stad is gegroeid uit een stelsel van typisch Brabantse driehoekige brinkdorpen met een stelsel van overwegend noord-zuid verlopende zandwegen ( herdgangen ) hoger gelegen tussen de beken de Donge en de Leij in. Het Wilhelminakanaal heeft een grote invloed gehad op de groeiwijze van de stad. De grote boog van west naar zuid heeft een sterk afrondende en deels concentrische groei bewerkstelligd aan de noordoostzijde. Het agrarisch landschap ligt relatief nabij. Het Wilhelminakanaal, het NS-spoor naar Breda, de Bredaseweg en de A58 hebben een overwegend orthogonale structuur bewerkstelligt aan de westzijde van het centrum die ook sterk op het westen is georiënteerd. De stad verweeft op heldere wijze met het boslandschap waarvan de 18e-eeuwse Oude Warande het hart vormt. Topografische kaart ca

14 de stad uit verbinden verbinden verbinden verbinden de stad in potentieel stadspark 14

15 Deze contrastrijke oost- en westzijde van het centrum doen een stelsel van groene hoofdstructuren uit de plattegrond oplichten: 1 De stad in Het krachtig inbreken van de Piushaven vanuit het Wilhelminakanaal in de stedelijke bebouwingsmassa. Aan de kop van de Piushaven zou, als Tilburg al behoefte heeft aan een stadspark, de ideale plek liggen voor een park zoals la Vilette in Parijs, met een combinatie van groen, haven en stedelijk programma. De Kattenrug van Bakema zou daarmee een positieve oost-oriëntatie verkrijgen. 2 De stad uit Een groene parade naar de wetenschap: Via een rijk beplante Spoorlaan, Hart van Brabantlaan, Prof. Cobbenhagenlaan naar het hoofdgebouw van de KUB. Dit hoofdgebouw is briljant gesitueerd voor de Oude Warande, binnen een omringende boswal en sluit zelf patio en voorhof in. Dit resultaat van samenwerking tussen architect Bedaux en landschapsarchitecten Buys en Warnau uit 1962 is een inspirerend voorbeeld van een ruimtereeks zoals denkbaar in de (voormalige) werkgebouwen van de Spoorzone. 3 Verbinden Tussen Piushaven en Hart van Brabantlaan liggen de verstedelijkte zandwegen van Tilburg Centrum. Het spoor en de Spoorzone breekt deze structuur in twee delen. Er ligt een grote kans deze delen te verbinden door groene noord-zuid routes en stedelijke programma s in de Spoorzone op te nemen. 15

16

17 Tilburg Centrum

18 structuurbeeld Tilburg Centrum verstedelijkte zandwegen en brinken met verdichting van klassieke 19e- en 20eeeuwse straatpatronen en kenmerkende typologie van grootschalige gebouwen met eigen (deels openbare) erven, pleinen en tuinen langs verkeersdoorbraken 18

19 4. Tilburg Stad van tuinen 4. Tilburg Stad van tuinen De sociaal-maatschappelijke geschiedenis tekent zich pregnant in de binnenstedelijke structuur van Tilburg af. Binnen de velden die omsloten zijn door verstedelijkte zandwegen en driehoekige dorpsbrinken ontwikkelden zich enerzijds de textielindustrie met haar omvangrijke hallen met sheddaken en anderzijds talrijke kloostercomplexen met siertuinen, brevierpaden, moestuinen en boomgaarden. De brinken behielden soms hun rustige dorpse sfeer met bomenvelden terwijl andere, zoals de Heuvel en het Piusplein, tot stadsplein en horecaconcentratiepunt uitgroeiden. In dit ontwikkelingsproces was geen ruimte voor de aanleg van een groot stadspark zoals dat in de 19e eeuw door een bovenlaag van de burgerbevolking werd geïnitieerd, met als belangrijkste voorbeeld het Amsterdamse Vondelpark. Het Wilhelminapark zou vanuit stilistisch oogpunt het Tilburgse Vondelpark genoemd kunnen worden, maar ontwikkelde zich uit de oude dorpsbrink van Veldhoven en heeft geen geledende werking op de stadsstructuur. Tilburg bezit een geheel eigen groene ruimtelijke identiteit; namelijk die van de sfeervolle, beperkt geprogrammeerde stadstuin. Zelfs de plek die stadspark heet blijft een groene publiekstoegankelijke zoom, afgesnoept van het semi-openbare tuinencomplex van het immense klooster van de Zusters van Liefde. Deze ruimtelijke thematiek is, bewust of onbewust, tot in de huidige tijd doorgezet met als opvallend voorbeeld de tuin van Interpolis van West 8. De stadstuin heeft weliswaar niet een geledende werking op de stadsstructuur, wél is een kwalitatief sterke relatie tussen gebouw, architectuur en buitenruimte in Tilburg duidelijk aanwezig. Een eigentijdse soepele overgang tussen private, semi-publieke en publieke ruimte heeft een voor de stad kenmerkende identiteit gevestigd. Deze identiteit zou ook leidmotief voor de Spoorzone moeten zijn. 19

20 20 transformatie textielindustrie naar bomenweiden - Klipperplein en Koggeplein tussen 1978 en 2010

21 transformatie klooster Mater Misericordiae van kloostertuin naar stadspark tussen 1932 en

22 Stadsplein: catwalk, zien en gezien worden de Heuvel 2. Piusplein 3. Pieter Vredeplein 12 4 de zandwegkruising: driehoekig stadsplantsoentje Lieve Vrouweplein 5. Sint Annaplein 8 6. snijpunt Stationsstraat / Noordstraat Wandelpark: de romantische idylle 7. Wilhelminapark Kloostertuin: semi-private wandeltuin 8. Mater Misericordiae 9. Klooster Rode Harten (semi-) openbare kijktuin: oase van rust 10. Interpolistuin 11. Muzentuin 12. Kromhoutpark 13. Allurapark Bomenweide: landschap in de stad 14. Dudokhof 15. Energieplein 16. Klipperplein 17. Koggeplein Buurtspeelpark: een ontspannen spelprogramma 18. Kinderboerderij Stedekestraat 19. Lumenplantsoen Harmoniepark

23 5. Het Tilburgse repertoire van binnenstedelijke groene ruimten 5. Het Tilburgse repertoire van binnenstedelijke groene ruimten Voor een zinvolle vergelijking tussen het bestaande Tilburgse ruimterepertoire en het toekomstige ruimterepertoire van het kerngebied van de Spoorzone hebben wij ons beperkt tot het ringvormig stelsel van verstedelijkte zandwegen ter weerszijden van de Spoorzone met uitlopers naar de Bredaseweg en naar de Piushaven. Er is een zevental typen onderscheiden: 1 Stadsplein: catwalk, zien en gezien worden 2 de zandwegkruising: driehoekig stadsplantsoentje 3 Wandelpark: de romantische idylle 4 Kloostertuin: semi-private wandeltuin 5 (semi-) openbare kijktuin: oase van rust 6 Bomenweide: landschap in de stad 7 Buurtspeelpark: een ontspannen spelprogramma Dit overzicht pretendeert niet volledig te zijn. Uitgangspunt is repetitie, waarin de sfeer van de aanleg, gecombineerd met de mate van openbaarheid, tot de typering heeft geleid. Alleen het Wilhelminapark is als uniek getypeerd. 23

24 1 Stadsplein: catwalk, zien en gezien worden de Heuvel, Piusplein, Pieter Vredeplein 1. de Heuvel De Heuvel en het Piusplein zijn driehoekige brinken op kruisingen van verstedelijkte zandwegen. Deze aanvankelijk zeer openbare, multifunctionele stedelijke pleinen ontwikkelden zich gaandeweg tot monofunctionele horecapleinen met uitgebreide terrassen. Het recent verhoogde middendeel van de Heuvel definieert een publieke terrastuin waar zien en gezien worden, als ware het een catwalk, hoofdthema is. De lindenbeplanting heeft hiervoor goeddeels moeten wijken. Het Pieter Vreedeplein vormt hierop een eigentijdse aanvulling. Dit plein vormt daarentegen tegelijkertijd de stoep van het nieuwbouwcomplex. 2. Piusplein 3. Pieter Vreedeplein 24

25 2 de zandwegkruising: driehoekig stadsplantsoentje Lieve Vrouweplein, St. Annaplein, snijpunt Stationsstraat / Noordstraat 4. Lieve Vrouweplein Deze snijpunten van oorspronkelijke zandwegen vormen een kleinschaliger variant van het stadsplein. Deze snijpunten zijn bijzonder verfijnd vormgegeven: als terrastuin (St. Annaplein), als kijk- en bezinningstuin (Lieve Vrouweplein) of als combinatie van art deco kijktuin/plantsoen en terrasruimte op het snijpunt van de Stationsstraat en de Noordstraat. De stadsplantsoentjes sluiten aan op de omringende, vooral 19e-eeuwse bebouwing en vormen een karakteristieke onderbreking en een oriëntatiepunt in het stratenpatroon van de stad. 5. St. Annaplein 6. snijpunt Stationsstraat / Noordstraat 25

26 3 Wandelpark: de romantische idylle het Wilhelminapark zicht over de vijver Dit laat-romantische park naar ontwerp van Springer is uniek voor Tilburg. Kenmerkend is de combinatie van zichtas (vanaf de Veldhovenring) over de vijverpartij en de slingerende paden daaromheen. Het park ligt strategisch in de noordwesthoek van de binnenring (Gasthuisring, Veldhovenring) op de route van NS-station naar museum De Pont en het Textielmuseum. Een focuspunt (muziektent, horecapaviljoen) ontbreekt. De zichtas vanaf de Veldhovenring is helaas dichtgeplant. Hierdoor wordt de potentiële status van stadspark gereduceerd tot buurtpark. De omvang, tussen servet en tafellaken, is vergelijkbaar met het Sarphatipark in Amsterdam. De openbare toegankelijkheid levert, gegeven de geringe omvang, slijtageproblemen. De krachtig omsluitende verhoogde band (restauratieplan Michael van Gessel) markeert de driehoekige vorm en treedt in plaats van een hekwerk. Het park vormt een monumentale eenheid met de omringende 19eeeuwse herenhuizen. dichtgeplante zichtas nieuwe verhoogde band ontwerp Wilhelminapark L.A. Springer

27 4 Kloostertuin: semi-private wandeltuin Mater Misericordiae, Klooster Rode Harten 8. Mater Misericordiae Het klooster en de kloostertuin, de fabriek en het fabriekserf vormden twee contrastrijke gebouw- en ruimtetypen in de Tilburgse stadsmorfologie van de late 19e en vroege 20e eeuw. Beide ruimtetypen liggen aan de basis van Tilburg als stad van tuinen. In de gespaarde kloostertuinen is de oorspronkelijke functieverdeling van de tuinruimte nog afleesbaar. Siertuin(en), boomgaard, Mariagrot, brevierpad, brevierberceaux en moestuin wisselen elkaar af. Op kruisingen van paden staan heiligenbeelden, fonteintjes of pergola s. De ommuring is kenmerkend. Het stadspark van Tilburg is een zoom rond de verkleinde kloostertuin van het klooster Mater Misericordiae en is vooral een bomenweide en vasteplantentuin. Dit park functioneert als buurtgroen. Het omvormen van de kloostertuin tot niet omheind publiek park zou de Tilburgse identiteit schade doen. 9. klooster Rode Harten pergola, Mater Misericordiae beeld St. Michael, Mater Misericordiae 27

28 5 de (semi-) openbare kijktuin: oase van rust Interpolistuin, Muzentuin, Kromhoutpark, Allurapark 10. Interpolistuin Dit tuintype is gekoppeld aan een belangwekkend gebouw en/of stedelijke functie, dan wel ademt nog de sfeer van vroegere bebouwing zoals het Kromhoutpark. Deze parken zijn openbaar toegankelijk ofwel s avonds afsluitbaar. Er is sprake van een sterk designelement in de ontwerpen van deze ruimtes. Natuurstenen verhoogde vijvers, stalen bruggen, pergola s en vlonders trekken de aandacht meer dan de omringende beplanting. Wandelen en visueel geprikkeld worden zijn dan ook de hoofdfuncties van deze ruimtes. 11. Muzentuin 12. Kromhoutpark Allurapark

29 6 Bomenweide: landschap in de stad Dudokhof, Energieplein, Klipperplein, Koggeplein 14. Dudokhof Bij de reconstructie van textielfabrieksterreinen in de 70-er en 80-er jaren van de 20e eeuw is een nieuw, typisch Tilburgs ruimtetype geïntroduceerd. Hier is de ruimte niet overladen met speelattributen volgens de wensenlijstjes van omwonenden, maar een eenvoudige weldadige plek gecreëerd in de vorm van een grasweide met bomenraster. De boomsoortkeuze verschilt per plein, maar is binnen iedere ruimte afzonderlijk van één soort. Een relatie met het boskarakter van Tilburg West is denkbaar maar ook met de Brabantse populierenweide rond St. Oedenrode of de oorspronkelijke brinkenbeplanting. Zo is toch, al ontbreekt een omvangrijk stadspark, een landschappelijke sfeer in de nabijheid van het centrum voelbaar. 15. Energieplein 16. Klipperplein 17. Koggeplein 29

30 7 Buurtspeelpark: een ontspannen spelprogramma kinderboerderij Stedekestraat, Lumenplantsoen, Harmoniepark 18. kinderboerderij Stedekestraat Door sloop en sanering van fabrieksterreinen is een ruimtereeks beschikbaar gekomen waar recreatieve functies en groene binnenwerelden een plek hebben gekregen. Dit kralensnoer van groene plekken met ieder een eigen karakter en functie is typisch voor de Tilburgse ruimtelijke ontwikkeling. De kinderboerderij aan de Stedekestraat is zo n parel aan het kralensnoer. De dierenweide, elders vaak opgenomen in een 19e-eeuws stadspark, ligt in Tilburg dus apart, als verrassing in een binnengebied op loopafstand van het romantische wandelpark; een ideale combinatie. Het Lumenplantsoen, op de locatie van de voormalige gasfabriek, is een voorbeeld hoe met groene landschapsarchitectonische middelen het kinderspel wordt gestimuleerd, zonder overheersend gebruik van standaard speeltoestellen; hier benoemd als ontspannen spelen. Het Harmoniepark, op de locatie van een voormalig parkeerterrein in de binnenstad, is een klein stadspark waarin functies zoals het buurthuis voor de binnenstad, een mini-kinderboerderij en o.a. crèche gesitueerd zijn. Een nieuw appartementencomplex langs de rand, het behoud van grote, oude bomen en de aanwezigheid van diverse functies hebben het park een typisch binnenstedelijke ambiance gegeven. 19. Lumenplantsoen 20. Harmoniepark 30

31 31

32 De Pont Theresiaplein Besterdplein 32

33 6. Routes door de wijk Theresia 6. Routes door de wijk Theresia Meer dan een eeuw heeft de NS-werkplaats als een solide blok tussen het centrum van Tilburg en de wijk Theresia gelegen. Nu de Spoorzone publiek toegankelijk wordt en het NS-station een noord-toegang krijgt liggen er kansen de stadsdelen ter weerszijden van het spoor te verbinden. De voor Tilburg zo kenmerkende groene ruimtereeksen kunnen als kralensnoeren door de Spoorzone geregen worden. Door de NS-werkplaats (en de gasfabriek) heeft de wijk Theresia zich kleinschalig in een zeker isolement op buurtniveau ontwikkeld. En hoewel de ten zuiden van het spoor gelegen stationswijk de routes dwars op het spoor als vanzelfsprekend aanreikt, verdampen deze in noordelijke richting in het netwerk van straten, plantsoenen en pleinen van Theresia. Ontegenzeggelijk zal de ontwikkeling van de Spoorzone de ruimtelijke en functionele structuur van Theresia een sterke impuls geven. De mogelijk te ontwikkelen routes door Theresia staan in het teken van de grotere ruimtelijke structuur van Tilburg Oud Noord, waarin de hiervoor beschreven afrondende concentrische structuur bepaald wordt door het Wilhelminakanaal, de Ringbaan Oost en de Veldhovenring/Besterdring; westwaarts overgaand in een zeer grootschalige, min of meer orthogonale structuur, bepaald door het Wilhelminakanaal, de Ringbaan Noord en het spoor. Deze structuurverschillen kunnen in een drietal spoorkruisende lang- zaamverkeersroutes gestalte krijgen; ieder met een eigen sfeer. a de culturele route Via de stationspassage, het stationsplein noord diagonaalsgewijs naar de Gasthuisring (met galerieën), het Wilhelminapark naar museum De Pont en het Textielmuseum. b de buurt route Via de stationspassage direct noordwaards over het stationsplein, langs de tuinen van de Lange Nieuwstraat naar het Lumenplantsoen en verder richting het Theresiaplein. c de wijk route Via de Willem II straat in de Stationsbuurt en via een nieuwe tunnel onder het spoor, door de herontwikkelde NS-werkplaats naar de Minckelerstraat en Gasstraat naar het Besterdplein en de Besterdring. 33

34 Besterdring 10 polygonale loods met draaischijf 19 bomengroep zuidzijde koepelhal 2 Fraterstraat 11 noo(r)dtoegang station 20 binnenhof koperslagerij (vm. werkpaleis ) 3 Lange Nieuwstraat 12 grondkerende muur Besterdring 21 parkeerplaats op locatie 2e vm. binnenhof werkpaleis 4 voormalige stoomketelfabriek Deprez 13 betonnen voetmuur spoordijk 22 ruimte vóór medisch centrum 5 PNEM-gebouw 14 portalen bovenleidingen 23 locstelplaats / ketelreparatiewerkplaats 6 De Klinkert 15 schaftplekken zuidzijde werkplaats 24 plint locstelplaats / ketelreparatiewerkplaats 7 directeursvilla s 16 portiersloge 25 ketelhuis 8 voortuin arbeiderswoning Lange Nieuwstraat 17 groene wig bij portiersloge 26 luchtleiding stoomtoevoer 9 voorplein wielendraaierij 18 koepelhal met zijtuinen 27 wielendraaierij

35 houtloods 29 witte toren 30 tuinmuur vm. St. Josephgesticht Spoorzone 31 essenlaan 32 essenhaak tussen vm. St. Josephgesticht en werkplaats 33 Lumenplantsoen

36 1. NS-werkplaats vanaf de Besterdring 5. PNEM-gebouw 2. voormalige Fraterhuistuin 6. De Klinkert 3. voortuinen zuidzijde Lange Nieuwstraat 7. directeursvilla Lange Nieuwstraat 4. voormalige stoomketelfabriek Deprez 7. directeursvilla Lange Nieuwstraat 4. zuidzijde Deprez 8. voortuin arbeiderswoning Lange Nieuwstraat 36

37 9. voorplein wielendraaierij 12. grondkerende muur Besterdring 9. voorplein wielendraaierij 13. betonnen voetmuur spoordijk 10. polygonale loods met sporenwaaier en haag 14. portalen bovenleidingen 10. draaischijf polygonale loods 15. schaftplekken zuidzijde werkplaats 11. noodtoegang station 16. portiersloge 37

38 17. groene wig bij portiersloge 21. parkeerterrein op de locatie van het 2e voormalige binnenhof v/h werkpaleis LUCHTFOTO KOEPELHAL EN TUINEN 18. koepelhal met zijtuinen 22. ruimte vóór het medisch centrum 19. bomengroep zuidzijde koepelhal 23. glazen hallen locstelplaats en ketelreparatiewerkplaats 20. binnenhof koperslagerij (vm. werkpaleis ) 24. plint locstelplaats en ketelreparatiewerkplaats 20. binnenhof koperslagerij (vm. werkpaleis ) 25. ketelhuis 38

39 26. luchtleiding stoomtoevoer 30. tuinmuur voormalig St. Josephgesticht 26. luchtleiding stoomtoevoer en hagen langs rangeersporen 30. terugliggende rooilijn en tuinmuur St. Josephgesticht 27. wielendraaierij 31. pad langs essenlaan 28. houtloods 32. essenhaak tussen St.Josephgesticht en werkplaats contrast polygonale loods - witte toren 33. Lumenplantsoen 39

40 werkgebouwen als losse elementen werkgebouwen als solide blok overgang spoordijk - emplacement noo(r)dtoegang station functionele structuur NS-werkplaats: emplacementen en solide blok van werkgebouwen 1875 werkpaleis 2010 ruimtelabyrint transformatie werkplaats tussen 1875 en 2010 terugliggende rooilijn vm. St. Josephgesticht nu sloopvlakte voortuinen Lange Nieuwstraat huidige groene ruimten en beplanting 40

41 7. De ruimtelijke structuur van de NS-werkplaats 7. De ruimtelijke structuur van de NS-werkplaats De voorafgaande analyse van groene ruimtes in het centrumgebied van Tilburg, ter weerszijden van de Spoorzone, vormt de opmaat tot een analyse van de bestaande ruimtestructuren en ruimtereeksen in de Spoorzone zelf. Na een inventarisatie van bestaande ruimtes, ruimtestructuren, ruimtereeksen en de logistiek van de werkplaats volgt een beschrijving van de potenties die deze (groene) ruimtes in functionele zin hebben voor de toekomstige ontwikkeling van de Spoorzone. Het kerngebied van de NS-werkplaats strekt zich in oost-westrichting uit van de Besterdring tot aan de Fraterstraat. Aan de zuidzijde vormt de NS-spoordijk een vanzelfsprekende begrenzing. Aan de noordzijde verweeft de werkplaats zich in het middendeel met de woonbebouwing aan de zuidzijde van de Lange Nieuwstraat. De voormalige stoomketelfabriek Deprez, het PNEM-gebouw en het ketelhuis liggen tussen het gebouw De Klinkert en directeursvilla s en arbeiders-woningen in. In de logistiek van de werkplaats is allereerst het onderscheid tussen rangeersporen en werkgebouwen van belang. Deze zonering in ruimtegebruik vormt de basis voor een heldere structuur van de buitenruimte, nu en in de toekomst. Vanuit het westen daalt het werkspoor af van de spoordijk Breda Tilburg en versnijdt de hoofdzakelijk orthogonale structuur in diagonalen, waaraan de polygonale loods haar karakteristieke vorm ontleedt. De sporenwaaier tussen deze loods en de tochtsluizen op de kop van de werkgebouwen liggen precies op de plaats waar straks de noordelijke toegang van het station ligt (nu nog toegang voor NS-personeel). Tussen de werkgebouwen en de spoordijk ligt een rangeerterrein en treinopstelplaats, die zich oostwaarts verruimt tot aan de grondkerende muur langs de Besterdring. Kenmerkend zijn de betonnen voetmuren langs de spoordijk met de ritmisch geplaatste portalen voor de bovenleidingen. Ten noorden van de werkgebouwen is het emplacement grotendeels geruimd ten gunste van toegangs- en portiers-gebouwen, gras en boombeplanting. Deze groene wig speelt de koepelhal en de oostflank van de werkgebouwen vrij en geeft het gehele complex aan de oostzijde en krachtige ruimtelijke aankondiging. De ruimtelijke structuur van de reeks werkgebouwen heeft zich ontwikkeld van een werkpaleis met twee binnenhoven (ca. 1875) tot een open ruimte rond de draaie-rij/ zadelmakerij en een labyrintische ruimtereeks tussen de koperslagerij, het medisch centrum en het energiehuis. Ten westen van deze ruimtereeksen vallen de haaks op het spoor gebouwde glazen hallen van de locomotievenstelplaats en ketelreparatiewerkplaats op. Zij verrijzen boven een solide bouwmassa, waarvan de lage plint van ca. 7 meter hoogte een krachtige begeleiding van de spoordijk vormt. Aan de noordzijde van de solide bouwmassa vernauwt het emplacement zich onder de luchtleiding van stoomtoevoer uit het ketelhuis, terwijl het zich op verrassende wijze opent naar de polygonale loods, de wielendraaierij en de houtloods. Deze gebouwen vormen een sterke plint voor de achtergelegen witte toren ten zuiden van de spoordijk. De westelijke vernauwing in het emplacement komt ten gunste van de ruimte van het voormalig St. Josephgesticht. Het ten opzichte van de Lange Nieuwstraat teruggelegen gebouw en de tuinen waren omringd door tuinmuren. Het tussen het emplacement en deze tuinmuur gelegen pad was beplant met rijen essenbomen die tot op de dag van vandaag van de geschiedenis van het terrein getuigen. 41

42 Lange Nieuwstraat De Klinkert verwilderde tuin AA 1:500 polygonale loods grondkerende muur spoordijk huidig profiel Spoorzone AA 42

43 essenlaan wielendraaierij Spoorlaan 43

44 ketelhuis BB 1:500 voorbouw locomotiefwerkplaats en schaftplek huidig profiel Spoorzone BB 44

45 locomotiefwerkplaats Spoorlaan 45

46 CC 1:500 werkplaats voor wagens schaftplek bomengroep nabij Besterdring huidig profiel Spoorzone CC 46

47 portiersloge en plantsoen werkplaats voor wagens Spoorlaan 47

48 potentiele groene functies daktuinen park met sociale wijkfuncties stationsplein rond horecagelegenheid groen ingebedde buurtroute laan met voortuinen ecologische verbinding - spoortuinen ruimtelabyrint van binnentuinen en hoven entree Spoorzone groene inbedding koepelhal 48

49 Al deze ruimtestructuren en ruimtereeksen hebben de potentie om een ruggengraat voor de nieuwe ontwikkelingen te vormen en/of te versterken. Van groot belang is een inventarisatie van die onderdelen van de werkplaats die samen een ensemble vormen dat potentieel waardevol kan zijn of het, door toevoeging van elementen, kan worden. Zo is de koepelhal aan de oostzijde ontegenzeggelijk een prachtig, behoudenswaardig gebouw, alleen moet het niet uitsluitend een nieuwe functie krijgen. Het is van groot belang dat de aangrenzende groene ruimtes aan noord-, zuid- en oostzijde behouden of versterkt worden om deze functie überhaupt mogelijk te maken en in het vervolg te versterken. De grondkerende muur langs de Besterdring vormt bijvoorbeeld een voor de koepelhal essentiële plint. Zou deze doorbroken worden om een straat of fietspad langs de spoordijk op de Besterdring aan te sluiten dan gaat de in potentie in de luwte gelegen ruimte ten zuiden van de koepelhal verloren, terwijl hij in zijn huidige vorm, door de aanwezige groep volgroeide bomen, een grote potentie heeft als horecatuin bij de in de koepelhal te vestigen functie. Ook aan de noordkant van de koepelhal ligt een groene ruimte met grote functionele potentie. De groene wig bij de portiersloge is ruimtelijk de tegenhanger van het op dit moment uitermate treurig ingerichte NS-Plein. Samen kunnen deze twee ruimtes dé entree worden tot de publieke functies aan de oostzijde van het Spoorzoneterrein. Eenzelfde ensemble als aan de oostkant is ook gelegen aan de noordwestkant van de Spoorzone. Hier vormen de houtloods, de essenrij ten noorden daarvan en De Klinkert met zijn tuin een eenheid met het braakliggende terrein van het voormalige St. Josephgesticht. Het behoud van de houtloods als oudste gebouw op het terrein staat ook hier buiten kijf. Een culturele functie is wenselijk om een schakel te vormen tussen het station en de culturele instellingen langs de Gasthuisring. De loods staat echter niet op zichzelf. De essenrij en de tuinmuurrestanten van het voormalige St. Josephgesticht vormen een wezenlijk decor dat niet gemist mag worden, wil de culturele functie hier goed werken. De bomen op hun beurt hebben een belangrijke ecologische en klimatologische waarde en ook ruimtelijk is de haak die zij samen met de beplanting in de tuin van De Klinkert vormen van groot belang voor de ruimtelijke structuur van de Spoorzone. Het behoud van de bomenhaak vergt een programma op het braakliggende terrein ten noorden ervan, dat rekening houdt met de groeiomstandigheden van de bomen. Het betreft dus een functie met een minimaal gebouwd programma omdat de zuidelijke rooilijn voldoende ruimte moet laten richting de bomen. Ook aan de Lange Nieuwstraat kan het programma niet dicht op de weg worden gebouwd. De rooilijn van De Klinkert kan het beste in westelijke richting worden doorgezet, wat betekend dat, gezien de mooie diepe voortuin van De Klinkert, de te bebouwen kavel aan de Lange Nieuwstraat ondiep gaat worden. Een groen (park of tuin) of blauw (waterberging) programma tussen de toekomstige bebouwing ten westen van De Klinkert en de houtloods is voor het functioneren van dit plandeel dus essentieel. Het nodigt op zijn beurt wederom uit het programma naast De Klinkert dusdanig in te vullen dat de gebruikers aldaar de groene/blauwe functie als meerwaarde meekrijgen. Dit kan een klimatologische (luchtverbetering, waterkoeling), esthetische (uitzicht, geluidsbarrière), sociale (gemeenschappelijk gebruik met andere bewoners van Theresia) en zelfs functionele (ondergronds parkeren, collectieve tuin) meerwaarde zijn, die uiteindelijk een economische meerwaarde genereert. 49

50 50 ruimte rond de polygonale loods

51 Tussen de hierboven beschreven ruimte en de toekomstige nieuwe stationsingang ligt de polygonale loods met daarvoor de bijbehorende draaischijf. Deze twee elementen zijn, zoals eerder in dit hoofdstuk beschreven, de belangrijkste schakel in het functioneren van de NS-werkplaats geweest en zijn door hun karakteristieke vorm en hun hoge esthetische waarde naast de houtloods en de koepelhal zeker elementen die behouden dienen te worden. Ook aan het behoud van deze elementen moet echter een gebruiksfunctie worden gekoppeld; een horeca-functie zou hier sterk zijn. Om deze functie te kunnen vervullen is de ruimteprogrammering rond de loods van essentieel belang. Een duidelijke zicht- en loopverbinding met het station is een vereiste en ook een duidelijke ruimtelijke inbedding in het nieuw aan te leggen stationsplein. Aan de noordkant van de loods komt conform het Masterplan een zeer drukke weg te liggen de Burg. Brokxlaan of Noordlaan. Dat betekent dat de zuidzijde van de loods in de luwte moet liggen aangezien dit vanwege de weg, maar ook vanwege de zon natuurlijk, de meest voor de hand liggende plek is voor een terras. Om dit terras te beschermen en de looproute vanuit het station te waarborgen kan direct ten weerszijden van de loods geen verkeersfunctie (parkeren, kiss and ride, taxistandplaats, etc.) worden gerealiseerd. De bebouwing ten westen van de loods zal daarnaast qua rooilijn ook op afstand gehouden moeten worden en in de plint aan het plein gerelateerde functies moeten krijgen (geen anonieme ingangen van woningen of kantoren). Aan de oostzijde van de loods komt het nieuwe stationsplein te liggen. Ruimtelijk moet dit plein de wissel vormen, die alle bezoekersstromen in goede banen leidt. Een bepaald formaat van het plein en een duidelijke routing op het plein is daarom zeer gewenst. Vanuit de maat die het plein moet hebben om aan deze twee functies te kunnen voldoen zal de bestaande westelijke rooilijn van de werkgebouwen naar het oosten verschoven moeten worden omdat het plein anders te klein is. De huidige NS-werkplaats herbergt een grote hoeveelheid aan goed onderhouden schafttuinen met daarin volgroeide bomen. Deze tuinen zijn niet alleen ecologisch waardevol, zij vormen de stepping stones voor fauna en flora die zich langs de spoordijk verplaatst, maar daarnaast ook functioneel. De grote bomen, de goed onderhouden hagen en de reeds aanwezige banken nodigen uit tot verblijf van bijvoorbeeld kantoorpersoneel in hun lunchpauze of bezoekers van culturele functies. Natuurlijk kunnen zij ook als gemeenschappelijke tuin of atrium onderdeel worden van de toekomstige buitenruimte van nieuwe gebruikers van de Spoorzone en daarmee ruimte bieden voor ontmoeting en onthaasting. Ook verlenen zij vanuit hun ontstaansgeschiedenis een unieke identiteit aan de Spoorzone. Als het bovendien lukt deze unieke plekken in te bedden in een netwerk van tuinen, zodat zij samen een ruimtereeks vormen, worden de afzonderlijke plekken daardoor vanzelf(sprekend) sterker. In het volgende hoofdstuk presenteren wij mogelijke keuzes voor de functionele invulling van de (groene) openbare ruimtes die uit de voorgaande analyse van de Spoorzone naar voren zijn gekomen. 51

52 huidige situatie: Spoorlaan twee rijrichtingen negatieve profielering: Spoorlaan één rijrichting oostwaards Noordlaan / Burg. Brokxlaan voorstelbare profielering: Spoorlaan twee rijrichtingen 52

53 8. Visie op de toekomstige ruimtelijke structuur en het functioneel groen in de Spoorzone 8. Visie op de toekomstige ruimtelijke structuur en het functioneel groen in de Spoorzone Hiervoor hebben we geconstateerd dat Tilburg kenmerkende ruimtereeksen bezit van kleinere pleinen, plantsoenen, tuinen en parkjes met erin onderscheidende programma s. Die ruimtereeksen zijn zeer geschikt om als kralensnoer door de Spoorzone heen te worden geweven, waarbij echter een nog intensere verweving tussen private, semi-openbare en openbare ruimte mogelijk is. Het is echter niet zo gemakkelijk als het lijkt. De eenvoudigste manier om de (groene) openbare ruimte van de Spoorzone te programmeren was geweest om te kijken naar de in de Binnenstad van Tilburg al dan niet aanwezige groene functies en hieruit te concluderen dat bepaalde functies in de Spoorzone of zelfs in Tilburg in haar geheel ontbreken. Deze zouden dan op de Spoorzone geprojecteerd kunnen worden om de ruimtereeksen in Tilburg volledig te maken. Hierbij zouden wij echter volledig voorbij zijn gegaan aan de betekenis van de Spoorzone voor de stad en haar sterke rol als verbindend element tussen op dit moment door het spoor en de Spoorzone zelf gescheiden werelden ten noorden en ten zuiden van het spoor. Één voorbeeld van zo een in Tilburg niet bestaande groenfunctie is die van een groot stadspark. In de Spoorzone komt voldoende oppervlak vrij om een groot park te kunnen realiseren. Het gevolg zou hier echter zijn dat het stedelijk weefsel zou worden vernietigd. Kralensnoeren van groene ruimtes daarentegen kunnen aanleiding geven tot fijnzinniger programmering van aansluitende bebouwing en het toegankelijk karakter van deze bebouwing vergroten. Wij doen de volgende aanbevelingen: - Ontwikkel een geëigend dwarsprofiel: De Spoorlaan en de toekomstige Noordlaan (Burg. Brokxlaan) werken als communicerende vaten. Tilburg bezit met de 19e-eeuwse stationsbuurt, het gesloten front van deze buurt aan de Spoorlaan en het zwevend dak van het NS-station één van de meest spannende, stedelijke en transparante stationsgebieden in Nederland. De Spoorzone kan de kracht van deze ruimtelijke structuur nog versterken. Dit betekent dat ingrepen in de ruimtestructuur steeds op het totaalprofiel van Lange Nieuwstraat, Spoorzone, spoor en Spoorlaan moeten worden beoordeeld. Terugdringen van verkeersintensiteiten en wegnemen van een rijrichting in de Spoorlaan kan betekenen: prioritering van de zone tussen spoor en Spoorlaan, hoogbouw en wandvorming met slagschaduw op de Spoorzone. Dit zal de sfeer en de groene ontwikkeling van de Spoorzone ernstig belemmeren. - Streef naar behoud van de bestaande groenstructuren en bomen in de Spoorzone: De tuinbazen van de NS-werkplaats hebben de tuinen met zitplekken voor de schaft uitstekend onderhouden. De bomen iepen, Amerikaanse eiken, moeraseiken en zilveresdoorns de esdoornhagen en rododendrongroepen zijn van goede kwaliteit. De eenvoud van de aanleg weerspiegelt het werkplaatskarakter van het terrein. - Laat bij nieuwe ontwikkelingen de structuur van de Spoorzone op een hoog abstractieniveau spreken en neem meer vrijheid in het uitwerken van de afzonderlijke plekken. Sluit hierbij aan op de structuren van de omliggende stad. Zo keert op kleine schaal het grote verhaal van Tilburg, stad van tuinen, van kloosters en textielfabrieken terug. 53

54 2 3a 4 3b typering groene ruimtes Spoorzone 1 2 3a 3b daktuinen langs spoordijk tuinen: urban farming / guerilla gardening parkrandbebouwing / terrassen / pergola houtloodstuin Theresiaroute Stationsplein Noord: spoor- en horecatuin voortuinen Atelierstraat binnenhoven / interne route vijvertuin met horeca groene entree Spoorzone Oost 54

55 1 Daktuinen langs spoordijk ontwerp AWG tussen Fraterstraat en Gasthuisring daktuin op parkeerdek Cap Gemini - Utrecht Het inwevend spoor vanaf de spoordijk naar de werkplaats symboliseert een toekomstige verweving van het spoor met de bouwblokken en daktuinen op de locatie ter weerszijden van de Fraterstraat. Op de westelijk gelegen locatie (buiten de Spoorzone) realiseert Van de Ven bouw en ontwikkeling een menging van kantoren en (studenten-) woningen ontworpen door AWG. Deze worden aan de spoorzijde beëindigd met daktuinen en een pergola op de parkeergarages boven maaiveldhoogte. Hierdoor ontstaat een groen milieu, dat in combinatie met de geluidwerende gevels de overlast van het spoor aanzienlijk verzacht. Ook op de aangrenzende locatie binnen de Spoorzone, ten oosten van de Fraterstraat, is een dergelijke verzachting van het spoor wenselijk. De buitenruimte van het daar te realiseren woon- en/of werkprogramma zou ook op niveau moeten liggen. Voorgesteld wordt daarom om de bij AWG in ontwerp zijnde bebouwing langs de Burg. Brokxlaan westzijde, wat betreft typologie, in oostelijke richting voort te zetten. Het is zelfs aan te bevelen om het zicht vanuit de Fraterstraat op het spoor dicht te zetten door de twee complexen met elkaar te verbinden. Het milieu van daktuinen op parkeergarages en een pergola langs het spoor is zeer geschikt als westelijke begrenzing van het Stationsplein Noord. Het is dan ook aan te bevelen om de daktuin via een trap vanaf het stationsplein toegankelijk te maken. Hierdoor ontstaat voor de gebruikers een efficiënte verbinding met het station. daktuin woontoren New Orleans - Rotterdam 1 55

56 56 impressie nutstuinen langs Fraterstraat

57 2 Tuinen: urban farming / guerilla gardening werktuinen naast het St. Josephgesticht 1933 urban farming In de tijd van het St. Josephgesticht lagen langs de Lange Nieuwstraat, tussen het gesticht en de Fraterstraat in, werktuinen. Na de sloop van het gesticht zijn ook deze tuinen verdwenen. Het terugbrengen van nutstuinen op deze plek doet recht aan de geschiedenis en kan in het heden een interessante rol vervullen door de culturele route langs de voormalige houtloods te voeren, waar een restaurant met regionale producten en groenten uit de naastgelegen tuin gevestigd zou kunnen worden. Positieve voorbeelden van deze aanpak zijn restaurant de Kas in Amsterdam en Villa Augustus in Dordrecht. Aangezien het terrein momenteel al braak ligt bestaat hier de kans om een positief signaal aan de bewoners van Theresia af te geven. Door niet onmiddellijk te bouwen, maar tijdelijke moestuinen uit te geven kan de wijk op een positieve manier worden betrokken bij het Spoorzoneproject. Op de lange termijn kunnen deze tuinen samen met de bomenhaak ten zuidoosten ervan en de houtloodstuin tot een park ontwikkelen dat, anders dan bijvoorbeeld het Lumenplantsoen, niet uitsluitend voorgeprogrammeerde functies aanbiedt maar omwonenden in staat stelt een deel van de ruimte samen met hun kinderen in te vullen. Deze aanpak kan behalve voor sociale cohesie in de wijk tevens een educatieve functie vervullen voor stadskinderen die tegenwoordig ver verwijderd zijn van de productie van groente en fruit. Klimatologisch en ecologisch biedt een buurtpark daar naast grote kansen voor de omliggende woonbebouwing, zoals een bufferende werking t.o.v. de drukke Burg. Brokxlaan / Noordlaan. restaurant de Kas - Park Frankendael 2 restaurant Villa Augustus - Dordrecht 57

58 3 Parkrandbebouwing / terrassen / pergola en houtloodstuin pergola langs waterberging - Stadstuinen Amstelveen bebouwing langs Stadstuinen Amstelveen De in hoofdstuk zeven beschreven envelop voor bebouwing van het voormalige Fraterhuisterrein gaat uit van nieuwe bebouwing in eenzelfde korrel als De Klinkert. De schaal van het terrein van het voormalige St. Josephgesticht blijft daardoor ervaarbaar. De bomenpartijen vervullen hierin een sleutelrol en definiëren een verrassende binnenzijde en een gestructureerde buitenzijde. Aan de Lange Nieuwstraat blijft het onderscheid tussen de oostzijde met aaneengeregen 19e-eeuwse arbeiderswoningen en de westzijde met teruggelegen grootschaliger bebouwing en afwijkende functies intact. Hier krijgt een rijke groene sfeer met voortuinen langs nieuw te realiseren, ondiepe bebouwing een kans, wat naast een verbetering van de luchtkwaliteit tevens een financiële meerwaarde voor deze woningen oplevert. Door aan de zuidzijde de rooilijn van De Klinkert te volgen ontstaat tussen de nieuwe bebouwing en de essenrij ruimte. Deze kan, in aanvulling op de nutstuinen, optimaal worden ingericht als park. Door een groot waterbekken te realiseren kan hier tevens voor waterberging worden gezorgd. Door de nieuwe parkrandbebouwing op voldoende afstand van de bomenhaak te plaatsen worden de bomen niet alleen duurzaam behouden, maar worden deze ook getransformeerd van een relict vóór nieuwe bebouwing tot een belangrijk onderdeel van een groene ruimte of tuin van de nieuw te plaatsen bebouwing. Het park vervult een sleutelrol in de verbinding van de Spoorzone met Theresia. Het is, door middel van de moestuinen, uitgangspunt voor de ontwikkeling. Het geleidt de bezoeker van de culturele instellingen naar de Gasthuisring en zorgt voor ruimte om de nieuwe bebouwing langs de Lange Nieuwstraat optimaal te bezonnen. terugliggende rooilijn en tuinmuur vrmlg. St. Josephgesticht 3a 3b 58

59 4 Theresiaroute groene bomenhaak met zichtas naar de Theresiakerk Hiervóór zijn in het zesde hoofdstuk drie routes door de wijk Theresia benoemd. Het karakterverschil tussen de westelijke en oostelijke Spoorzone laat zich goed met die drie routes combineren. De groene bomenhaak van essenlaan en verwilderde achtertuin van De Klinkert is goed zichtbaar vanaf de noorduitgang van het NS-station. Deze groene haak vormt een krachtig contrapunt voor het westfront van de werkplaats en kan zowel de culturele als de buurtroute een groene begeleiding geven. De haak symboliseert daardoor de overgang van het stationsplein als noordelijke uitbreiding van het stadscentrum naar de kleinschaligere wijk Theresia en vormt tevens een groene buffer tussen de wijk en de nieuwe, verkeersintensieve Burg. Brokxlaan / Noordlaan. Het dient ter onthaasting voor de bewoners op weg naar huis en als inleiding van de kalmte die bij de culturele functies langs de Gasthuisring zou moeten horen. integreren huidige haagblokken in routeontwerp waterelement als eindpunt as stationsplein - Lumenplantsoen 4 59

60 impressie Stationsplein Noord vanaf nieuw perron 60

61 5 Stationsplein Noord: spoor- en horecatuin bestaande sporen en blokhagen als pleininrichting Een breed en ondiep Stationsplein Noord geeft inbedding aan de polygonale loods (voorpost De Pont, Textielmuseum, horeca). Vanwege het terras dat bij een dergelijke functie te verwachten valt is de loods goed te combineren met een spoortuin tussen hagen met te handhaven sporen, locomotief en sporen die een groot groen atrium (van een hogeschool?) inleiden. Verkeersfuncties op het plein daarentegen zijn vanuit het tuinachtige karakter van deze ruimte niet gewenst en zelfs hinderlijk. Een haakvormige bebouwing aan de zuid- en westzijde van het plein reflecteert de hoogte van het stationsgebouw onder de zwevende kap en stemt met de bebouwingsplint van de locomotiefwerkplaats overeen. Een dusdanig geringe hoogte van het nieuw te bouwen stationsgebouw garandeert daarbij voldoende bezonning van het stationsplein, waardoor een tuinachtige invulling mogelijk wordt en verblijf stimuleert. Pas als het plein uitnodigt tot verblijf in plaats van alleen doorstroom kan het slagen als noordelijke uitbreiding van het centrum. atrium - Christelijke Hogeschool Windesheim Zwolle 5 locloods - Spoorpark Noord Antwerpen 61

62 trap naar daktuinen Lange Nieuwstraat 62 restaurant De Polygoon De Klinkert spoor- en horecatuin route naar Theresiaplein

63 1:500 ROC TILBURG Noordlaan / Burg. Brokxlaan restaurant De Polygoon spoor- en horecatuin 1:500 63

64 6 Voortuinen Burg. Brokxlaan / Noordlaan voortuinen Lange Nieuwstraat Langs de nieuw aan te leggen Burg. Brokxlaan / Noordlaan contrasteren conform het Masterplan moderne herenhuizen met bel-etage, opgetilde voortuinen, groene tussenbermen en Amerikaanse eiken met de voorgebieden van de verstaffelde rooilijn van de herontwikkelde werkgebouwen, waar plantsoen, voortuinen en bestrate vlakken elkaar afwisselen. De op het zuiden gelegen voorkanten van de herenhuizen zouden niet alleen moeten profiteren van het groen aan de overkant van de straat maar daarnaast ook zelf een aandeel moetn leveren om de Atelierstraat nog groener en leefbaarder te maken. In het Masterplan wordt deze straat uitgebreid naar een druk bereden weg met gescheiden rijbanen. De voor tuinen kunnen als tegenhanger van de weg zorgen voor een betere lucht kwaliteit maar ook als buffer voor het geluid en het beeld van geparkeerde en passerende auto s. Verder komt het de woonkwaliteit en de prijs van de woningen uiteraard ten goede als deze niet direct aan de Burg. Brokxlaan / Noordlaan staan maar voorzien worden van een voortuin op het zuiden. De tuinen creëren op die manier een win-win-situatie, zowel voor de bewoners van de herenhuizen als voor de gebruikers van de openbare ruimte in de Atelierstraat. voortuinen Vincentiuspad voortuin herenhuis - Oxford 6 64

65 7 Binnenhoven / interne route bestaande binnenhof werkplaats behouden Zoals eerder uiteengezet heeft de ruimtelijke structuur van de werkplaats zich tussen 1875 en nu ontwikkeld van een werkpaleis met twee binnenhoven tot een labyrintische ruimtereeks tussen de koperslagerij, het medisch centrum en het energiehuis. Één van de twee binnenhoven is daarbij behouden gebleven, de andere getransformeerd. De bestaande ruimtes zijn goed onderhouden schafttuinen met volgroeide bomen, hagen en heestergroepen. Deze plekkenreeks kan binnen de nieuwe bebouwing worden uitgebreid en aangevuld met nieuwe hoven en tuinen. Het gevolg is dat het ruimtelabyrint wordt vergroot en er vanuit alle gebouwdelen zicht is op deze beschutte plekken, die uitnodigen tot samenkomst en verblijf en tegelijkertijd een positief werkklimaat creëren. Ook kunnen vanuit dit ruimtelabyrint nieuwbouw en te handhaven werk gebouwen worden ontsloten. De wijkfietsroute voert vervolgens via de Willem II Straat zigzaggend door de voormalige werkplaats over de Burg. Brokxlaan naar het Besterdplein. bestaande binnenhof werkplaats behouden loods, plintgebouw, vloer en voetmuur spoordijk vormen één geheel binnentuin KUB 7 65

66 8 Vijvertuin met horeca horecatuin in voormalig GWL Bedrijfsgebouw - Amsterdam Tussen de werkplaats en de spoordijk ligt een goed bezonde tuinenreeks, culminerend in een brede, in de luwte gelegen ruimte ten zuiden van het koepelmagazijn. Deze ruimte biedt door zijn ligging en de aanwezige groep Amerikaanse eiken de mogelijkheid voor het ontwikkelen van een bij de koepelhal behorende verblijfsfunctie. Gedacht kan worden aan een waterrijke feesttuin op de zon, die tegelijkertijd onderdeel is van een ecologische verbindingsroute langs de spoordijk. De locatie nabij de ondertunneling van het spoor in de Besterdring biedt alle kansen voor een horecagelegenheid in de route van de Spoorzone op weg naar de Heuvel. Hiervoor zouden trappen geïntegreerd kunnen worden in de grondkeren de muur, die het hoogteverschil opvangt tussen Spoorzone en Besterdringtunnel. bestaande groep Amerikaanse eiken zuidkant koepelhal doorsnede vijvertuin stadsstrand - Spoorpark Noord Antwerpen 8 66 wintertuin als eigentijdse toevoeging - Rijkswerf Den Helder

67 9 Groene entree Spoorzone Oost entree Spoorzone Oost en NS-Plein De tuinen en hekwerken ten oosten van het koepelmagazijn hebben een grote potentie. Zij blijven bestaan, en vormen samen met de tuin en boomgroepen rond de portiersloge een groene entree en aankondiging van de oostelijke spoorzone. De koepelhal ansich is een monumentaal gebouw; echter pas de bestaande inbedding in het groen geeft haar de uitstraling die een zo zichtbare trekker voor het gebied zou moeten hebben. De monumentale bomen aan de noordzijde en de in de luwte gelegen tuinen langs de oostgevel van de hal verrijken de architectuur bestaande uit koepelhal met grondkeren de voetmuur. Van groot belang voor het functioneren als entree en aandachtstrekker voor de achtergelegen Spoorzone is echter niet alleen de transformatie van het gebied rond de huidige portiersloge (onder behoud van de tuinen en bomen) maar tevens een facelift van het NS-Plein (met een fontein), die dan samen met de groene wig al op de Besterdring de Spoorzone inleiden en voelbaar maken. groene ruimte portiersloge tuin zijkant koepelhal 9 67

68 68 toekomstige ruimtelijke structuur en functioneel groen in de Spoorzone in relatie tot het binnenstedelijk groen

69 toekomstige ruimtelijke structuur en functioneel groen in de Spoorzone 69

70 Leberecht Migge - Selbst-Versorger schema 1918 Leberecht Migge - tekening woningtype A uit Selbst-Versorger schema 1918 De 8 en opbouw - De recreatiebehoeften der verschillende leeftijdsklassen

71 9. Evaluatie en aanbevelingen 9. Evaluatie en aanbevelingen In het verleden zijn meerdere initiatieven ontwikkeld om functionele aspecten van groen in de stedelijke groei in te bedden. Leberecht Migge ( ) richtte zich in het interbellum met name op de tuinstad en in het bijzonder op een gesloten kringloop van voedselproductie en verwerking van meststoffen. Hieruit leidde hij de hoeveelheid benodigd landoppervlak in relatie tot wooneenheid, buurt en stadsdeel af. De modellen gingen onder andere uit van een aan land gebonden mens, levend in kolonies. (voor meer informatie: David H. Haney When modern was green life and work of landscape architect Leberecht Migge ) In 1935 is door Vereniging Opbouw en Prof. J.T.P. Bijhouwer gewerkt aan een planningsmodel voor groene ruimtes in Rotterdam. Hierin zijn leeftijdscategorieën gekoppeld aan spel- en sportactiviteiten en aan loopafstanden naar buurt-, wijk- en stadsdeelgroen. Deze planningsmethodiek is in de moderne naoorlogse tuinsteden en stadsuitleg zeer effectief gebleken. Uit deze planningsmodellen volgde niet als vanzelf een ruimtelijk beeld. Dit laat zich goed illustreren aan de hand van het Zuiderpark in Rotterdam. Het ontwerp van Hanekroot kenmerkte zich door een contrast tussen functioneel groen, in de vorm van met bosplantsoen omzoomde sportvelden en volkstuincomplexen en in een laatromantische stijl ontworpen waterpartijen en boomgroepen die tussen de functies lagen gegroepeerd. Eerst met de recente herstructurering van het park zijn beide onderdelen tot een grotere eenheid gebracht. In de stadsvernieuwingsperiode is in grote steden ook die functionele, normatieve methode gehanteerd. Loopafstanden en groennormen leidden vaak tot voor 19e eeuwse wijken wereldvreemde plantsoenen, qua omvang tussen servet en tafellaken in, overgeprogrammeerd, met een romantisch vocabulaire op een te klein oppervlak en slecht in de ruimtelijke structuur ingebed. De Haagse Schilderswijk levert hiervan opmerkelijke voorbeelden. Deze planningsmethodiek bleek weinig duurzaam vanwege voortdurende herinrichting van plantsoenen en een niet tot volle wasdom komende beplanting. Hedentendage omvat de stedelijke ontwikkeling veelal herstructurering van binnenstedelijke industriële complexen. De recente geschiedenis van Tilburg toont hiervan bewijzen in de herbestemming van textielfabrieken. Het toegepaste ruimtetype bomenweide is kenmerkend voor Tilburg en, in onze ogen, een zeer duurzaam beplantingstype in tegenstelling tot elders in die periode vormgegeven groene ruimte. 71

72 inrichtingsschets Khandekar - september 2010 inrichtingsschets Khandekar uit VO Masterplan - december