De kracht van toekomstverhalen

Transcriptie

1 De kracht van toekomstverhalen Column in het kader van de opening van het academisch jaar van de Universiteit voor Humanistiek, 5 september 2011, met als thema De kracht van verhalen Door Anneke Sools Nederland, 2051 Utrecht is de hoofdstad van Nederland geworden na de grote overstroming. Zittend aan de kade geniet ik van de frisse zeelucht en van de stilte. Ja, het is stil, ondanks dat we hier in het hart van het drukke randzeegebied zitten. Ik realiseer me ineens dat stilte geen vanzelfsprekendheid is in jouw tijd. Misschien ter bemoediging besluit ik je deze brief te schrijven. Het is vandaag de dag namelijk onvoorstelbaar dat lawaai en vervuiling producerende auto s het straatbeeld anderhalve eeuw lang bepaald hebben. Maar er is nog meer veranderd. Vandaag bijvoorbeeld ga ik naar een bijeenkomst met verschillende en toch gelijkgestemde geesten. Zij komen bijeen op een plek van vruchtbare en intense samenwerking tussen mensen van de universiteit, de kunst- en mediawereld, vertegenwoordigers van levensbeschouwelijke instellingen, en milieuorganisaties. Deze instituten waren bijna wegbezuinigd in de tijd dat ze als niet meer dan vermaak, linkse hobby en folklore werden beschouwd. Tegenwoordig zijn het peilers in de samenleving, die niet buiten, maar in de samenleving functioneren en die onmisbaar worden geacht om de kwaliteit van leven te verhogen. Voordat ik daar zelf een 1

2 bijdrage aan kon leveren heb ik als wereldvreemde academica het nodige moeten leren van de universiteit van het leven. Is dat dan de moraal van dit toekomstverhaal, dat de moeilijke tijden in het leven ergens goed voor zijn? Dat denk ik ook weer niet: niet alle lijden is zinvol. Geniet dus ook vooral van alle grote en kleine stappen die je zet. Deze brief vanuit de toekomst aan mezelf is het product van een oefening die gebruikt wordt in een verhalende methode in de geestelijke gezondheidszorg. Ik gebruik hem sinds kort ook in mijn narratieve psychologie onderwijs aan eerstejaars studenten. Ik nodig hen uit om in een tijdmachine te stappen en zichzelf te projecteren in de toekomst. Zij mogen zelf een tijdstip in de toekomst bepalen. Dat kan een week, een jaar of 50 jaar later zijn. Ze stellen zich een concrete situatie of gebeurtenis in die toekomst voor. In de brief verwerken ze een positieve boodschap wat die toekomstervaring betekent voor het nu. Ze schrijven de brief dus aan zichzelf in het nu. Dit lijkt een ingewikkelde oefening. Je hebt verbeeldingskracht nodig en een zekere afstand tot het nu. Sommige studenten moeten, net als ik toen ik mijn brief schreef, echt een drempel over om deze voor een academische setting wat ongebruikelijke opdracht uit te voeren. Maar in de praktijk blijken studenten prima in staat de brief vanuit de toekomst te schrijven. Ze vinden het zelfs een leuke en leerzame oefening. 2

3 Wat is nu de functie van deze oefening, of in meer algemene zin, waarom zou je mensen vragen toekomstverhalen over zichzelf of over hun leefwereld te schrijven? Omdat het de toekomst echt maakt. Het articuleren van toekomstverhalen brengt verwezenlijking van die toekomst dichterbij. Dat is wat studenten overkwam toen ze de brief vanuit de toekomst schreven. Zij werden door hun wijze, toekomstige ik aangemoedigd om nog niet geactualiseerd potentieel bij zichzelf te realiseren. Een bepaalde mate van fictie is daarbij nodig. Fantaseren over wat zou kunnen gebeuren, moedigt aan. Maar een toekomstbeeld hoeft niet alleen te ontstaan vanuit fictie. Ook een werkelijke aanstaande gebeurtenis, zoals een verhuizing of andere baan, kan verbeelding over de toekomst oproepen. Als we tenminste de wenking vanuit de toekomst aangrijpen en verder durven te dromen. Een toekomstverhaal hoeft niet eens per se concreet te worden om betekenis te krijgen. Ook als het alleen in ons hoofd plaats vindt, heeft het verhaal betekenis in het leven van mensen. Dat was een van de belangrijkste inzichten van Freud. Na zijn aanvankelijke ontgoocheling dat vermeende jeugdtrauma s die in de psychoanalyse naar voren kwamen niet daadwerkelijk plaats hadden gevonden, moest hij constateren dat deze ficties daarom niet als minder echt werden ervaren. Of iets waar gebeurd is of niet, doet in psychologische zin niets af aan de betekenis van de gebeurtenis. Inmiddels komt er steeds meer neurologisch bewijs dat 3

4 onze hersenen geen onderscheid maken tussen denken over handelen en handelen zelf. Freud had het vooral over het verleden. Verhalen dienen in de psychoanalyse om bewust te worden van onbewuste patronen uit het verleden. In verhalend onderzoek ligt ook overwegend de nadruk op verhalen die terugblikken op het verleden. We zijn geïnteresseerd in wie we geworden zijn. De gebeurtenissen uit het verleden worden opnieuw geïnterpreteerd in het licht van het nu en van de toekomst. Veel minder aandacht is uitgegaan naar de functie van toekomstverhalen. Daar wil ik nu de aandacht op vestigen. Het samen creëren van hoopvolle toekomstverhalen is extra nodig in een tijd van crisis en angst. Het maakt uit welke verhalen we vertellen over onze toekomst. Minstens zo belangrijk is aandacht voor verloren, verdwenen verhalen. George Orwell s 1984 geldt als afschrikwekkend voorbeeld van wat er gebeurt met de wereld als woorden systematisch worden verwijderd. Of wat er gebeurt als woorden als vrijheid en democratie van hun humane betekenis worden ontdaan. Daarom pleit ik ervoor om samen verhalen te creëren over hoe het wel kan. Die hoopvolle toekomstverhalen kunnen motiveren, stimuleren, mensen uitdagen het beste uit zichzelf te halen. Is dat niet heel naïef en onrealistisch? Obama s yes, we can illustreert dat mooie verhalen vertellen niet voldoende is om bedachte hervormingen door te voeren. Nee. Die redenering vind ik te voorbarig en de dood in de pot. Laten we er eens van uitgaan dat toekomstverhalen werken. Mijn 4

5 collega Jan Hein Mooren legt in zijn nieuwe boek een theoretische basis om hierover na te denken. In mijn toekomstige onderzoek wil ik systematisch empirisch onderzoeken hoe toekomstverhalen precies werken en onder welke voorwaarden. Omdat ik ook wel de bezwaren en risico s zie, zet ik hier kort zes uitdagingen voor dit project op een rij. 1. Er zijn omstandigheden aan te wijzen waarin mensen moeilijk een toekomstverhaal kunnen articuleren, bijvoorbeeld omdat ze in een rouwproces zitten of omdat ze depressief zijn. Het lijkt juist in die omstandigheden belangrijk om een positief toekomstverhaal te stimuleren, omdat het ontbreken van een positief toekomstbeeld depressie in de hand kan werken. Maar voorzichtigheid is geboden. Wanneer het gat tussen wens en realiteit onoverbrugbaar lijkt, kan de confrontatie met die onbereikbare gewenste toekomst de depressie alleen maar vergroten. Bij mensen die juist heel bedreven zijn in het verzinnen van toekomstverhalen kan escapisme op de loer liggen. De stap naar verwerkelijking van een droom of fantasie kan belemmerd worden en eerder een vlucht uit de werkelijkheid van het nu zijn. 2. Toekomstverhalen blijven vaak binnen reeds bekende, vertrouwde kaders. Ze zijn vaak erg conventioneel, en slagen er daarom nauwelijks in om te functioneren als wenkend perspectief dat ons uitdaagt onszelf te overstijgen. Daarom kan het nuttig zijn verhalen te delen met anderen, zodat vertellers geconfronteerd worden met nieuwe perspectieven. Bij voorkeur door confrontatie met mensen die heel erg van ons verschillen. Omdat het delen van toekomstverhalen met anderen een kwetsbare 5

6 aangelegenheid is, is het bieden van een veilige ruimte om de eigen toekomstverhalen te exploreren is daarom een voorwaarde. 3. Het genereren van toekomstverhalen moet geen nieuwe beheerstechnologie worden, waarin we proberen de toekomst te voorspellen en naar onze hand te zetten. De betekenis van de toekomst als dat wat op je toe-komt zou ik hier in gedachte willen nemen. Dit verlegt de aandacht van beheersing en voorspelling naar openstaan voor wat op ons toekomt. Het sensitiveert ons voor onverwachte en ongedachte mogelijkheden. 4. Toekomstverbeelding kan vastlopen in abstracte idealen. Vrijheid en democratie zijn weliswaar prachtige idealen die de strijd tegen dictators voeden. Maar als Kadaffi weg is, of Saddam Hoessein, dan is er nog geen democratie en vrijheid. 5. Het verzinnen van toekomstverhalen in je eentje kan gevaarlijk zijn. Het delen van verhalen maakt ze onderzoekbaar en niet onbelangrijk, intersubjectief corrigeerbaar. Het is misschien om deze reden, dat Breivik zijn toekomstverhaal over een beter Zweden in eerste instantie niet gedeeld heeft. Het voorbeeld van Breivik wijst ook op het belang dat toekomstverhalen niet met dwang mogen worden opgelegd. 6. Misschien wel de grootste uitdaging vormt de vraag of een betere toekomst überhaupt mogelijk is. De mens is immers een zichzelf herhalend 6

7 wezen. De geschiedenis laat een eindeloze repetitie met marginale variatie zien. Vernieuwing is niet mogelijk. Alleen verandering. Fukuyama schreef niet voor niets over het einde van de geschiedenis. Mijn antwoord hierop is zeer voorlopig en schetsmatig. Het gaat me niet om een verbetering in objectieve of absolute zin, maar om de functie van het verbeelden van concrete alternatieve toekomsten, in concrete situaties, door mensen van vlees en bloed, gesteld voor concrete opgaven. Veel van de punten die ik hier heb genoemd, gaan over toekomstverbeelding in het algemeen. Die hoeft niet per se verhalend te zijn. Het stimuleren van het verhalende karakter van toekomstverbeelding kan echter een manier zijn om enkele van de genoemde uitdagingen aan te gaan. De positieve werking van toekomstverbeelding lijkt namelijk beter te werken naarmate die beelden narratiever worden, dat wil zeggen concreter, levendiger, dichterbij de ervaring. Hoe meer kleur en details, hoe meer luisteraars en vertellers zich kunnen voorstellen hoe het zou zijn om. hoe concreter en levendiger, hoe beter luisteraars en vertellers het verhaal kunnen passen als een jas, om te ervaren of die toekomst hun past. Ik begon mijn praatje vandaag met een korte schets van mijn toekomstverhaal. Ik hoop dat het aanzet tot meer. Tot andere, scherpere, prikkelende, uitdagende, hoopvolle verhalen over de toekomst. Wat is dat van u? Over uw eigen leven, de UvH, Nederland? 7