Investeringsprogramma Harba Lorifa (90%-versie)

Transcriptie

1 Investeringsprogramma Harba Lorifa (90%-versie) 1

2 Voorwoord Voor u ligt het investeringsprogramma Harba Lorifa!. Een ambitieus programma van projecten die s-hertogenbosch en ommeland met elkaar verbinden. Het programma is opgesteld door de gemeenten s- Hertogenbosch, Vught, Haaren en Sint-Michielsgestel, Waterschap De Dommel, Brabants Particulier Grondbezit, Brabants Landschap, Fitt Outdoor en de provincie Noord-Brabant. Overheden, maatschappelijke organisaties en private partijen werken er in samen. De gemeente s- Hertogenbosch trad op als kwartiermaker. De provincie ondersteunde de aanvraag als projectontwikkelaar. Het programma geeft invulling aan het verzoek en de adviezen vanuit de Streekraad Het Groene Woud, het Q-team en de provincie Noord- Brabant. Het doel is om te komen tot een samenhangend investeringsprogramma voor Het Groene Woud. Een majeur programma dat bestaat uit projecten die de relatie tussen de stad en Het Groene Woud verbeteren. Een programma dat de basis vormt voor een duurzame, regionale samenwerking tussen partijen in stad en land. De Groene Delta opschalen naar Het Groene Woud Sinds 2008 realiseert de gemeente s-hertogenbosch natuur- en landschapsprojecten rond de stad. Het is een samenwerkingsverband onder de noemer De Groene Delta. De doelen van De Groene Delta en Landschap van Allure HGW sluiten nauw op elkaar aan. Ze zijn gericht op realisatie van projecten die de relatie versterken tussen stad en ommeland. Er is de laatste jaren fors geïnvesteerd in de kwaliteit van natuur, landschap, cultuurhistorie en recreatie. Steeds meer wordt er met succes gezocht naar nieuwe economische dragers en partners vanuit landbouw, bedrijfsleven, zorg en onderwijs. Het werk aan De Groene Delta gaat de komende periode gewoon door. Er is een nieuw Uitvoeringsprogramma De Groene Delta II in de maak. In het Investeringsprogramma Harba Lorifa ontstaat de mogelijkheid om vanuit de stad een extra accent te leggen richting Het Groene Woud. In de afgelopen periode zijn overheden, maatschappelijke organisaties en private partijen in de regio met elkaar in gesprek gegaan. Het was een boeiende ontmoeting met een verrassend resultaat. De partijen met ieder een eigen belang elkaar te kunnen versterken. En alles passend binnen een gezamenlijke, geformuleerde ambitie. Een visie waar een de relatie tussen stad en land nieuw leven in is geblazen. De partijen hebben een lange termijnvisie ontwikkeld. Een visie op een stad die via drie lijnen, structuren of thema s met Het Groene Woud verbonden is. Het Nieuwe landschap met een ware transformatie van het landschap rond de nieuwe Zuid-Willemsvaart en in de Kloosterstraat met als doel robuuste natuur en een hoogwaardig woon- en werkklimaat. Het Cultuurhistorische landschap waar de Essche Stroom de waterrijke drager is voor bevers en otters. En waar beleving centraal staat. Alles onlosmakelijk verbonden met de nieuwe invulling van historische buitenplaatsen, landgoederen en buurtschappen. En tot slot een Bewogen landschap. Een spectaculair recreatieproject blijkt de motor voor een groenere regio en de schakel naar Loonse en Drunense Duinen en Het Groene Woud. Publieke en private partijen willen heel graag aan de slag. Zeven aansprekende projecten liggen nu voor. Projecten die allemaal op eigen wijze bijdragen aan het versterken van de relatie tussen s- Hertogenbosch en Het Groene Woud. Projecten die passen in een grotere visie op de relatie tussen stad en ommeland. Een eerste stap op weg naar een duurzame samenwerking!? De deelnemende partijen zien het Investeringsprogramma als een eerste stap. Uit de vele gesprekken en overleggen dienen zich nu al weer nieuwe kansen aan. Nog te groen voor een investeringsaanvraag. Maar wat in het vat zit verzuurt niet. Het realiseren van het project Boomkronenpad krijgt een grote spin-off naar groene, cultuurhistorische en recreatieve projecten in de omgeving. Dat levert nieuwe projecten op. De realisatie van de Essche Stroom leidt zeker tot nieuwe initiatieven van burgers en particulieren in de omgeving. Het Kanaalpark Zuid-Willemsvaart zorgt niet alleen voor een robuuste verbinding tussen Maas en Het Groene Woud. Het blijft private partijen en burgers uitnodigen om ook te investeren. De kansen kunnen alleen verzilverd worden als er een duurzame samenwerking en continuïteit komt in een toekomstige aanpak van stad en land. De gemeente s-hertogenbosch is al actief met De Groene Delta. De huidige samenwerking wordt opgeschaald. Belangrijk is om ook de gebiedsopgave rond de N65 te vermelden. Provincie, gemeenten en vele anderen willen er voor zorgen dat er een betere en veilige doorstroming komt op de provinciale weg tussen Tilburg en s- Hertogenbosch. Tegelijkertijd is de opgave om te komen tot een landschappelijke inpassing van deze oude Napoleonroute. Tot slot is het de ambitie om goede recreatieve en ecologische verbindingen over of onder de weg te realiseren voor de veiligheid van fietsers en bevers. Dit speelt in het bijzonder bij Het Helvoirts Broek. Aan beide zijde van de weg ligt een beekdal met enorme potenties. Natuurherstel dient in dit beekdal topprioriteit moeten krijgen. Het perspectief is een uniek laagveenmoeras met veenstroompjes en veenstroompjes. Het is een belangrijke schakel tussen De Gement, De Kampina en De Brand. Het verdient om morgen met inzet van het provinciaal groenfonds te worden gerealiseerd. Het Helvoirts Broek neemt een belangrijke plaats in binnen het Landschap van Allure Het Groene Woud. Harba Lorifa Hertog Jan zong in de 13 e eeuw bij terugkeer aan de stad na een lange, veldtocht Harba Lorifa! Het staat geschreven in het officieuze volkslied voor Brabant. Er zijn vele interpretaties van de woorden Harba Lorifa. De meningen van historici lopen uiteen. Vaak verwijzen ze naar een overwinning na een lange veldtocht of strijd. En zo voelt het proces rond Landschap van Allure voor veel partijen misschien ook wel. Een lange en indringende zoektocht om te komen tot een samenhangend programma tussen stad en land. Een proces dat soms frustrerend en dan weer inspirerend bleek te zijn. Er is nog een toepasselijke interpretatie van Harba Lorifa. Het wordt ook wel eens vertaald in Het kruid staat in bloei! of Het kruid brengt bloemen voort. De tocht van stad naar Het Groene Woud en vice versa heeft zeker geleid tot verassende initiatieven en projecten. Er zijn bijzondere verbanden ontstaan tussen private en publiek partijen. Tussen burgers en maatschappelijke organisaties. Rondom toerisme en natuurbeleving. Nieuwe infrastructuur en natuur. Tussen voedsel en bedrijfsleven. Tussen water en landgoederen. Het voorliggende programma is hier het bewijs van. Tot slot betekent Harba Lorifa volgens sommigen ook zoiets als Lof voor Brabant! Alle deelnemende partijen die mee hebben gewerkt aan het investeringsprogramma hopen deze woorden te kunnen uitspreken na de toekenning van de gevraagde bijdrage door de provincie. Het is hopelijk een nieuwe stap op weg naar een bloeiende, regionale samenwerking tussen overheden, maatschappelijke organisaties en private partijen. De gemeente 's-hertogenbosch staat opnieuw klaar om met alle partners een bijdrage te leveren aan een hoogwaardige kennisen innovatieregio in een groene, aantrekkelijke omgeving. 2

3 Samenhang gebiedsprocessen De Groene Delta, Investeringsaanvraag Harba Lorifa, Gebiedsversterking Oostelijke Langstraat (GOL) en Gebiedsopgave N65 3

4 I. Inleiding en achtergrond De uitdaging Versterking door samenwerking staat in de ontwikkelingsvisie voor Het Groene Woud centraal. Samenwerking is een essentiële randvoorwaarde om te komen tot ruimtelijke kwaliteit in de brede zin van het begrip: een ecologisch, economisch en esthetisch waardevolle ontwikkeling van het gebied! De investeringsaanvraag in het kader van Landschappen van Allure Harba Lorifa gaat de uitdaging aan om de bestaande samenwerking rond De Groene Delta op te schalen. De ambitie strekt zich uit tot een ruime groene mantel om s- Hertogenbosch bestaande uit de gemeenten Vught, Sint-Michielsgestel en Haaren. Samen met Waterschap de Dommel en diverse maatschappelijke organisaties en particuliere partijen Zo ontstaat de unieke mogelijkheid Het Groene Woud te verbinden met de stedelijke regio van s-hertogenbosch én het rivierengebied van de Maas. Dit geeft de volgende kansen: 1. Nieuwe allianties ontstaan: overheden, onderwijs, burgers, ondernemers en belangenorganisaties zitten met elkaar aan tafel, gericht op het realiseren van concrete projecten die bijdragen aan de verankering van De Groene Delta in Het Groene Woud. 2. De nieuwe allianties maken nieuwe verdienmodellen mogelijk. Nieuwe verdienmodellen zijn in deze tijd onontbeerlijk om te komen tot ontwikkeling, uitvoering, beheer van kwaliteit en allure in het landschap! 3. Innovatie van het landschap. Transformatie van een onaantrekkelijk stadsrandlandschap rond bijvoorbeeld de A2 in een interessant en modern stadslandschap waarin natuur, landbouw en de stad op vernieuwende wijze samenkomen en natuurliefhebbers, boeren en burgers samenwerken en participeren in gebiedsontwikkeling. 4. Een stevige verankering van de historische vestingstad s- Hertogenbosch met de bijzondere cultuurhistorische gebouwen, de sporen van Napoleon, de linie van 1629, landgoederen, buitenplaatsen en landschappen van Het Groene Woud: oude relaties en verbindingen tussen stad en ommeland worden hersteld met eigentijdse functies (gastvrijheid, gezondheid, bezinning, cultuur). 5. Een impuls voor natuurwaarden in het hele Groene Woud door robuuste verbinding tussen de Midden-Brabantse beekdalen tot het rivierenlandschap van de Maas. De weg naar Het Groene Woud ligt open voor otter en bever. 6. De ontwikkeling van bijzondere vormen van beleving van het landschap waardoor het gebied als uitloopgebied voor de stedeling vanuit s-hertogenbosch (maar ook vanuit andere omliggende stedelijke gebieden als Waalwijk en Tilburg) in aantrekkelijkheid toeneemt. Zes kansen die essentieel zijn om te komen tot allure in het landschap tussen s-hertogenbosch en het hart van Het Groene Woud en die bijdragen aan de kwaliteit van het vestigingsmilieu van deze regio. II Ligging gebied Het Groene Woud is het groene hart van Brabant en Brabantstad! Versterking van de relatie tussen Het Groene Woud met de omliggende steden en versterking van de kwaliteiten die de contramal zijn van de steden is een essentieel onderdeel van de gebiedsopgave voor Het Groene Woud. Versterking van die relatie gaat niet alleen over recreatieve en cultuurhistorische beleving ofwel de toegankelijkheid en bereikbaarheid vanuit die steden. Het gaat ook om de economische en sociale relaties. Op al deze relaties zet het project Harba Lorifa in. Om de verbinding tussen het stedelijk gebied van en rond s-hertogenbosch met Het Groene Woud te verstevigen en allure te geven, richten we ons op de drie groene lobben die vanuit het omliggende landschap diep het stadslandschap binnendringen. We kijken daarbij goed naar de kansen die in deze gebieden liggen en gebruiken de verschillen in de landschappen om accenten en allure toe te voegen: 1. Het nieuwe stadslandschap: groene lob langs de A2 en omgelegde Zuidwillemsvaart : het toekomstige Kanaalpark in samenhang met (Oude) Aadal. De Kloosterstraat en omgeving Den Dungen vanuit Moestuin en Groen Theater voor s- Hertogenbosch(Gestelse vleugel). 2. Het cultuurhistorische landschap: de groene lob die de historische Bossche Binnenstad en Sint Jan via de Bossche Broek en dal van Essche stroom verbindt met het hart van Het Groene Woud (Kampina e.o.). 3. Het bewogen landschap: de groene lob die de dynamische omgeving van spoorzone/paleiskwartier/willemspoort via de Fort Isabella/Vughtse Heide, de Lunetten, omgeving IJzeren Man, landgoederenzone Vught, Het Helvoirts Broek verbindt met de Loonse en Drunense Duinen. III Aanleiding en doelstelling De investeringsregeling Landschap van Allure is voor de gebiedspartijen de aanleiding om de ambities van Het Groene Woud en De Groene Delta beter samen te brengen. Het besef is ontstaan dat dit winst genereert voor zowel s-hertogenbosch (hoogwaardige groene omgeving van de stad) als Het Groene Woud zelf ( o.a. verbinding met het rivierengebied, nieuwe economische dragers, betere profilering, investeringen in het landschap). Het verbinden van de ambities, ten einde samen op een hoger kwaliteitsniveau te komen, is een logische volgende stap in de wijze waarop de gebiedspartners al enige jaren investeren in het gebied. Zo wordt binnen De Groene Delta sinds 2008 met succes gewerkt aan het versterken van de kwaliteit en beleving van het groen rond de stad. Parallel daaraan neemt het GOL (Gebiedsversterking Oostelijke Langstraat) een bijzondere plek in. Daar worden verkeer, Howabo (hoogwaterbestrijding s-hertogenbosch) en de realisatie van de EHS op creatieve wijze met alle partners uitgewerkt. Door Waterschap De Dommel wordt sinds 2005 gewerkt aan een integrale gebiedsopgave in het gebied van de Essche Stroom. Recent is de gebiedsopgave rond de N65 opgestart. Speciale aandacht voor de verbindingen binnen Het Helvoirts Broek en in relatie tot de Essche Stroom enerzijds en De Brand, De Gement en Moerputten anderzijds. In het kader van Het Groene Woud zijn meerdere groot- en kleinschalige initiatieven gegenereerd die van betekenis zijn voor de kwaliteit van landschap en natuur. Het verbinden van deze initiatieven in ruimtelijke zin, economische en organisatorische zin geeft nieuwe kansen en uitdagingen. Het landschap van Allure is een noodzakelijk bindmiddel om deze stap in het gebiedsproces te zetten, partijen bij elkaar aan tafel te krijgen en voldoende slagkracht en draagvlak te krijgen voor innovatieve en bijzondere gebiedsontwikkelingen. Deze 4

5 investeringsaanvraag betreft daarom niet de realisering van één enkel, ruimtelijk afgebakend project, maar een bijdrage aan meerdere strategische gebiedsontwikkelingen met een grote spin-off voor andere investeringen in de groene longen die de stad met Het Groene Woud verbinden. Landschap van Allure functioneert in feite als de startmotor voor de samenwerking en gebiedsontwikkeling op het juiste schaalniveau. IV Resultaat De investeringsaanvraag bestaat per groene lob uit verschillende projecten die de essentiële bouwstenen vormen voor het bereiken van de totale gebiedsambitie per long: ze zijn de motor voor verdere gebiedsontwikkeling en veranderingsprocessen in de lobben: zonder deze projecten valt de ambitie als een kaartenhuis in elkaar! De projecten worden hieronder in het kort toegelicht. Een uitgebreide beschrijving is opgenomen in Hoofdstuk V. Groene long 1.: Het nieuwe stadslandschap: Eindresultaat Het eindresultaat is de transformatie van een nu nog onaantrekkelijk en oninteressant stadsrand- en landbouwgebied in een landschap van allure dat zich kan meten met de kwaliteit van de Bossche Broek. Er ontstaat een samenhangend gebied met hoge natuur- en landschapswaarden en interessante belevingsmogelijkheden in de hoogdynamische omgeving van de stad, de A2 en Zuid-Willemsvaart. Een nieuwe verbinding bovendien die de weg vrijmaakt voor de trek van bevers (en vele andere soorten gebonden aan rivier- en beekdalen) van het rivierenlandschap naar Het Groene Woud. Nieuwe allianties tussen ondernemers en burgers leiden tot nieuwe kwaliteiten en duurzame dragers. Alles van onderop en lokaal gedragen. Wat is er al gedaan? Voor het Kanaalpark is een integrale visie opgesteld in samenspraak met de streek. Deze visie schetst een aantrekkelijk landschapsbeeld met hoge natuur- en landschapswaarden. Er is ruimte voor recreatief medegebruik. Belangrijk is de realisatiestrategie. In 2007 is een convenant gesloten waarin de aanleg van het kanaal zelf en een de EVZ Rosmalense Aa van circa 60 meter breed is vastgelegd. Daar is ook financiële dekking voor. Een belangrijk deel wordt gerealiseerd via Rood helpt groen (nieuwe landgoederen en wonen in het groen), Inpassing Intratuin (tuincentrum in groenblauwe setting), de herontwikkeling van de voormalige Proefboerderij tot Stads- en streekboerderij voor s- Hertogenbosch en Het Groene Woud en tot slot door werk met werk te maken. Dit heeft vooral betrekking op de herinrichting van twee zandwinplassen (Rosmalense Plas en de zandvang/plas van Heimans)en de inpassing van infrastructuur (Empels Duin). Er liggen kansen vanuit het vele grondverzet rondom het kanaal en de aanleg van de Rosmalense Aa. De investeringsaanvraag zorgt voor de realisatie van de ambitie om te komen tot een robuuste verbinding tussen Maas en Het Groene Woud door op twee plaatsen extra natuur te realiseren. Di is in de omgeving van de nieuwbouwwijk Groote Wielen en rond de toekomstige stads- en streekboerderij. Welke projecten gaan we realiseren in het kader van Landschappen van allure? Project 1.1. Kanaalpark Zuid-Willemsvaart en Oude Aadal: Een investering in Kanaalpark Zuid-Willemsvaart (200 ha): het visitekaartje en poort van Noord-Brabant en s-hertogenbosch door de ontwikkeling van een park van allure langs de economische slagader van Nederland, de A2. Het park krijgt allure o.a. door realisering nieuwe beek (Rosmalense Aa) en bijhorend beekdal. Daarnaast is er sprake van herontwikkeling van de oude proefboerderij tot stads-en streekboerderij voor s-hertogenbosch en Het Groene Woud. Gedacht wordt aan functies als streekmarkt, educatie, bezinning, opleiding, zorgverlening, boerderijterras, eterij met speelerf, slagerij enz. Hierbij ligt een bijzondere relatie met een ander deelproject binnen de voorliggende aanvraag namelijk met Buurtschap De Ruiting. De ambitie is om te komen tot verplaatsing van de Jofrahoeve van dit buurtschap bij Esch naar de locatie van de voormalige proefboerderij in Rosmalen. In het Oude Aadal wordt extra natuur ontwikkeld die samen met het Kanaalpark zorgt voor en robuuste verbinding tussen Maas en Het Groene Woud. De investeringen in he Oude Aadal versterken de landschappelijke inpassing en beleving van de bestaande Zuid- Willemsvaart en N279 evenals de linie van 1629 rondom de Keerdijk. Project 1.2. Gebiedsproces Moestuin en Groen theater voor s- Hertogenbosch: Een investering in het gebiedsproces van het monofunctionele landbouwgebied direct ten zuiden van de A2 en het gebied rond Den Dungen. Ooit bedoeld als regionaal bedrijventerrein, nu op zoek naar een nieuwe identiteit en betekenis. Er wordt een gebiedsproces opgestart met veel ruimte voor participatie van bedrijfsleven, burgers en maatschappelijke organisaties: een zoektocht naar nieuwe allianties en nieuwe economische dragers. Het gebiedsproces zal leiden tot een gedragen ambitie, inrichtingsvisie, uitvoeringsprogramma en realisatiestrategie. Groene long 2.: Het cultuurhistorische landschap Eindresultaat Het eindresultaat is de realisering van nieuwe gebiedsimpulsen in het gebied rond de Essche Stroom. De Essche Stroom is behalve een belangrijke ecologische en natte verbinding, een belangrijke cultuurhistorische verbinding tussen relicten en bouwwerken uit verschillende periodes uit onze geschiedenis met de historische vestingstad s-hertogenbosch. De militaire geschiedenis maakt daar ook een belangrijk onderdeel van uit. De sporen uit de verschillende verdedigingslinies vertellen een interessant verhaal. In 2014 viert Brabant zeventig jaar bevrijding. Een mooi moment om de sporen van de militaire geschiedenis in het landschap rond s-hertogenbosch beleefbaar te maken en daar verhalen, evenementen en educatie aan te koppelen. De opgave voor de Essche Stroom is dus integraal: een gebiedsproces waarbij hydrologische opgaven (beekherstel, waterretentie, -berging en -afvoer), natuuropgaven, recreatie, militaire geschiedenis, buitenplaatsen landgoedontwikkeling onderling optimaal worden afgestemd ten einde de hoogste toegevoegde waarde te bereiken voor het landschap. Langs de Essche Stroom ontstaan enkele groene parels waar de beleving centraal staat. In landgoed Nemerlaer en Eikenhorst zijn al maatregelen genomen om hogere natuurwaarden te creëren, voor de realisering van de ambities in de overige parels langs deze blauwe ader is een bijdrage in het kader van Landschappen van Allure noodzakelijk. 5

6 Het nieuwe landschap Let op: de extra natuur in Kanaalpark en Oude Aa nog niet helder aangegeven!!! 6

7 Het cultuurhistorisch landschap Let op: Buurtschap De Ruiting (accent!) nog aangegeven ipv Waterpark Esch (afgevallen)!!!! 7

8 Wat is er al gedaan? Er is in 2005 een integrale visie voor de Essche Stroom opgesteld. Als vervolg hierop zijn een aantal deelprojecten uitgewerkt en gerealiseerd zoals: Plan Buurtschap De Ruiting (omvorming landbouw naar natuur en herstel oude meander) Herstel Landgoed Nemerlaer(in beekherstel Nemer en Essche Stroom en in 2012 herstel grondwatersituatie op het landgoed) Herstel Landgoed Eikenhorst (in 2010 herstel grondwatersituatie) Herstel Smalwater of Kleine Aa (in 2011 beekherstel van beek) waar Beerze-systeem afwatert naar Essche Stroom Sanering Essche Stroom (in 2012 gereed komen van verwijdering bodemverontreiniging in beek waardoor verdere inrichtingsmaatregelen mogelijk zijn) Welke projecten gaan we realiseren binnen Landschap van Allure? Project 2.1 Essche Stroom Bij het project Essche Stroom wordt aanvullend op de reguliere opgave voor beekherstel en waterberging extra groen gerealiseerd. Het extra groen biedt betere mogelijkheden voor natuur, water en recreatief medegebruik. Het accent ligt op de beleving en het gebruik. De koppeling met andere functies maken het project uniek. Door het accent op beleving en gebruik te leggen ontstaan er voor landgoedeigenaren, particulieren, natuurorganisaties en andere maatschappelijke organisaties meer mogelijkheden eigen ambities te realiseren. In het bijzonder ligt er een relatie met Buurtschap De Ruiting, Landgoed Bleijendijk en het dorp Esch. Project 2.2 Transformatie Buurtschap De Ruiting: een buurtschap aan de Essche Stroom op het scharnierpunt tussen de Essche Stroom, het beekdal van de Beerze en het beekdal van de Broekleij, Het Helvoirts Broek. Hier vindt op vrijwillige basis een gebiedsproces plaats van burgers en ondernemers, gericht op onder andere de realisering van een natuur- en landschapsverbinding tussen Het Helvoirts Broek en de Essche Stroom. Daarnaast wordt ingezet op versterken van de kwaliteit van natuur, landschap, cultuurhistorie en recreatief medegebruik. De Ruiting beoogt een landelijke, recreatieve poort te worden naar Het Groene Woud. Het gebied wordt ook beter ontsloten voor wandelaars en fietsers. Project 2.3. Historische buitenplaatsen en landgoederen: In dit gebied vormen de historische buitenplaatsen en landgoederen de buffer tussen de dorpen en de beek. Door te investeren in de landgoederen en de beken versterken ze elkaar. Op deze manier krijgen ze een meerwaarde voor de inwoners van de dorpen en s-hertogenbosch die het achterland gebruiken als uitloopgebied. De eigenaren van Landgoed Bleijendijk, De Dennenboom en Haanwijk zijn een zoektocht begonnen naar nieuwe economische dragers. Die zijn gevonden in bijvoorbeeld streekproducten, landgoedwonen, agrarisch natuur- en landschapsbeheer, kleinschalige evenementen, opleidingen en diverse zorg- en rustfuncties. Om deze functies te kunnen vervullen zijn investeringen nodig in gebouwen in combinatie met herstel van natuur, landschap en cultuurhistorisch waardevol groen. Groene long 3: Het bewogen landschap Eindresultaat Deze lob kenmerkt zich door zijn bewogen geschiedenis (linie 1629, lunetten uit de 19 e eeuw, fusillade- en herdenkingsplaats en Nationaal Monument kamp Vlucht, maar ook ruimte om sportief te bewegen (recreatieplas IJzeren Man). Zelfs het landschap beweegt (trilvenen in een getransformeerd Het Helvoirts Broek en de stuifzanden van de Loonse en Drunense Duinen)! Er ligt een duidelijke relatie met de gebiedsopgave voor de N65: deze gebiedsopgave zorgt voor een aantal verbeteringen het landschap die de ambitie voor de lob Het bewogen landschap ondersteunen. Deze verbeteringen zijn de realisering van een natuuurtunnel ter hoogte van Het Helvoirts Broek onder N65 en spoor en verbeterde langzaamverkeersverbindingen onder de N65. Het Helvoirts Broek is een belangrijke verbinding tussen twee Natura 2000 gebieden (De Gement en de Kampina) en tegelijkertijd een barrière in recreatief opzicht tussen de bos- en landgoederen rond Vught en de kerngebieden van Het Groene Woud zoals de Loonse en Drunense Duinen en de Kampina. Het gebiedsproces rond de N65 verkent de opgave om te komen tot goede noord-zuidverbindingen voor mens en dier ter hoogte van Helvoirt. Ook wordt bekeken wat de kansen zijn voor een transformatie van het huidige open agrarische beekdal in een voor Noord-Brabant uniek laagveenmoeras met veenstroompjes en schraallanden. Natuurontwikkeling gaat daarbij hand in hand met recreatief medegebruik. Het is wenselijk om een proces op te zetten vergelijkbaar met de Essche Stroom. Er liggen bijzondere kansen om samen met burgers, boeren en ondernemers. Realisatie van de EHS verdient prioriteit in het kader van het nieuwe provinciale Groenfonds. Deze voorliggende investeringsaanvraag zet in op een belangrijke schakel binnen deze groene lob tussen stad en Het groene Woud. Het gebied heeft een eigentijdse eyecatcher nodig! Deze wordt gevonden in het Boomkronenpad en belevingscentrum IJzeren Man. Het gebied voegt iets bijzonders toe aan het recreatief-toeristisch product voor stad en Het Groene Woud. Het draagt als entree en transferium bij aan de zonering van de Loonse en Drunense Duinen. Het geeft ter plaatse een nieuwe impuls aan het huidige recreatieve functie van de IJzeren Man. Het Boom- en streekbelevingscentrum geeft het gebied dus op bovenregionaal niveau een bijzondere aantrekkingskracht en versterkt de schakelfunctie van deze groene lob tussen de stad en Het Groene Woud/Loonse en Drunense Duinen. In de huidige situatie zijn de verschillende recreatieve functies in het gebied in zichzelf gekeerd. Wat is er al gedaan? Voor de IJzeren Man is de gemeente in 2012 gestart met een zoektocht naar een nieuwe en duurzame exploitatie van de IJzeren Man. Het proces verloopt via een inschrijvings- en aanbestedingsprocedure. Het Belevingscentrum- en Boomkronenpad is een van de ideeën voor een toekomstige invulling. De aanbestedingsprocedure loopt tot eind maart Welke projecten gaan we realiseren in het kader van Landschappen van allure? Project 3.1. Boom- en streekbelevingscentrum: Een investering in de ontwikkeling van een bijzondere beleving, een boomkronenpad, waar je zwevend boven in de bomen, naast een bijzondere beleving en vermaak, informatie krijgt over de militaire geschiedenis, Het Groene Woud en de Loonse en Drunense Duinen. Het project is een stimulans voor de verblijfsrecreatie rond Cromvoirt, is de schakel binnen het regionaal netwerk van recreatie en toerisme en heft het exploitatieprobleem van het strandbad en -paviljoen de IJzeren Man op. Het vormt een podium en stimulans voor organisaties op het gebied van natuur, cultuurhistorie en recreatie in de omgeving. 8

9 Het bewogen landschap Let op: relatie met en Helvoirts Broek zelf nog beter aangegeven! 9

10 V De projecten In dit hoofdstuk worden alle projecten die passen binnen de overkoepelende visie toegelicht. Per project worden doel, investeringen, gevraagde bijdrage en organisatie toegelicht. Aan de hand van de toetsingscriteria versterking van het landschap, dynamische ontwikkeling in het landschap, ondernemen en beleven in het landschap en innovatie wordt een kernachtige beschrijving gegeven. Hieronder een overzicht van de projecten binnen Harba Lorifa. 10

11 1.1 Kanaalpark Zuid-Willemsvaart en Oude Aadal 11

12 Naam 1.1 Kanaalpark Zuid-Willemsvaart van Maas tot Aa s Waarom dit project? De omlegging en verbreding van de Zuid-Willemsvaart bieden kansen voor de ontwikkeling van een landschapspark. Het park verbindt de Maas met Het Groene Woud voor bevers en otters en is het recreatieve visitekaartje voor zowel stad als Het Groene Woud. De Aa die door het park slingert is de landschapsecologische drager van deze verbindingszone. In het Kanaalpark bij s-hertogenbosch wordt een geheel nieuw verlengstuk van de Aa aangelegd; de Rosmalense Aa. Een heel bijzondere ontwikkeling in Nederland. Wat is het project? De investeringen vanuit Landschap van Allure sluiten aan bij andere investeringen in natuur rondom de Zuid-Willemsvaart: EHS in het Aadal, Landgoed de Wamberg en de Maasuiterwaarden. De aanvraag richt zich op de ontbrekende schakels; totaal 39 ha nieuwe natuur. Hiervan wordt 34 ha ontwikkeld in het kanaalpark en 5 ha in het Oude Aadal. Trekker van het project Kanaalpark: gemeente s-hertogenbosch Oude Aadal: Gemeente Sint Michielsgestel Betrokken partijen Gemeenten s-hertogenbosch en Sint-Michielsgestel, Rijkswaterstaat, Waterschap Aa en Maas, Provincie Noord-Brabant, Erfgoed Gestel en Natuurgroep Gestel Projectkosten - De projectkosten voor het kanaalpark zijn 30 miljoen. Dekking 22,5 miljoen via convenant 2007, private bijdrage door rood helpt groen en mogelijk Intratuin, Werk met werk maken (circa 4 miljoen). De gemeente 's-hertogenbosch wil nog eens 1,5 miljoen extra investeren vanuit De Groene Delta in het kader van Landschap van Allure. Totale projectkosten bedragen: 3.7 mln. - De projectkosten voor het Oude Aadal zijn Wat is de aangevraagde bijdrage? Kanaalpark 2.2 miljoen voor Kanaalpark voor de volgende onderdelen: waardedaling gronden aankoop gronden inrichting personeelskosten communicatie Oude Aadal ,- grondverwerving ,- inrichting (plas-draszone, moeras, poelen) ,- afvoer verontreinigd slib ,- opzetten beheerstichting ,- proceskosten ,- totaal (50% van de projectkosten) Fasering/planning met betrekking tot de aanvraag Kanaalpark Realisatie: in Oplevering: voor 1 januari 2015 Oude Aa-dal Realisatie: Oplevering: voor 1 januari 2017 Versterking van het landschap Het Kanaalpark zet in op de ontwikkeling van een nieuw landschap met hoge natuur- en landschapswaarden. Het wordt een parkachtig en bosrijk landschap tussen Aa en Maas. De ambitie is om alle resterende gronden rondom het nieuwe kanaal toe te voegen aan het landschapspark. Dat is een bewuste keuze om verdere versnippering en verloedering van het landschap te voorkomen. Bevers en otters gebruiken het gebied om hun weg te vinden van de Maas naar Het Groene Woud. Ook is er ruimte voor natuurgerichte recreatie. De stadsen streekboerderij tussen s-hertogenbosch en Rosmalen fungeert hierin als ontmoetings- en belevingsplek. De extra investeringen in het kader van Landschap van Allure richten zich op de twee laatste schakels tussen Maas en Aadal; de Rosmalense Delta binnen het Kanaalpark s-hertogenbosch en het Oude Aadal bij Den Dungen (zie kaartje vorige pagina linksboven rood omlijnd). De investering in de Rosmalense Delta gaat om ongeveer 34 ha extra natuur en landschap in de vorm van bos, moeras, bloemrijk grasland en ruigten. Het wordt een geschikt leefgebied voor bever, ooievaar en vele (andere) soorten vogels, sprinkhanen en zoogdieren. Het is gesitueerd rondom de toekomstige stads- en streekboerderij voor stad en Het Groene Woud. De belevingsboerderij te midden van extra natuur maken het Kanaalpark compleet! Het Kanaalpark voorziet in een grote recreatieve behoefte vanuit stad, Rosmalen en de Groote Wielen. Natuur dichtbij huis, van een omvang waarbij ecologie en recreatie hand in hand kunnen gaan. Er wordt geïnvesteerd in een uitgebreid netwerk van fiets- en wandelroutes. De beoogde stads- en streekboerderij vervult een spilfunctie. Proeven en natuurspelen, educatie en meditatie, zorg en kunst en nog veel meer publieksgerichte activiteiten zijn onderdeel van het concept. In het Oude Aadal komt 5 ha nieuwe natuur in de vorm van plasdraszones aan de afgesneden arm van de Aa. Waar de Aa voorheen meanderde, komen nu poelen. Aan de voeten van de Keerdijk (de grens van het gebied) worden de van oudsher aanwezige moeraszones in ere hersteld. Het oude Aa-dal is een belangrijke schakel in de ecologische verbindingen naar het Wijboschbroek en de Kloosterstraat. Recreatief medegebruik is gekoppeld aan de historische Keerdijk. Vanuit de dijk lopen ommetjes door het gebied die deel uitmaken van fiets- en wandelpadennetwerk. Gekoppeld daaraan zijn er uiteenlopende voorzieningen voor de recreant (bed en breakfast, streekproducten, horeca, rustplekken). Dynamische ontwikkeling in het landschap Het Kanaalpark staat synoniem voor de omvorming van een gebied onder stedelijke druk naar een hoogwaardig landschap. *4 Het is een majeure ontwikkeling met grote baten voor natuur, landschap, recreatie en nieuwe (private) ontwikkelingen. Het nieuwe landschap zorgt voor een kwalitatief hoogwaardige inpassing van infrastructuur (kanaal, A2) en stedelijk gebied (Rosmalen). Daarnaast nodigt het private partijen uit extra te investeren. Denk hierbij aan rood voor groen, Intratuin in een groene setting en een stads- en streekboerderij. De investeringen in het oude Aadal dragen bij aan de inpassing van de Zuid-Willemsvaart die in 2013 verbreed wordt. Het project is onderdeel van een groter project rondom de Keerdijk, waar nieuwe economische dragers en economie gekoppeld worden aan landschappelijke en cultuurhistorische kwaliteiten (linie van 1629). Ondernemen en beleven in het landschap Bij de planvorming van het Kanaalpark Zuid-Willemsvaart vond uitgebreide burgerparticipatie plaats, gericht op het creëren van draagvlak en betrokkenheid. Dit leidde tot allerlei initiatieven zoals de stads- en streekboerderij, Intratuin (tuincentrum draagt bij aan landschap, natuur en recreatief medegebruik) en rood helpt groen. Daarnaast is het bedrijfsleven in beeld om via werk met werk landschappelijke, ecologische en recreatieve ambities waar te maken. De stads- en streekboerderij neemt een bijzondere positie in. Zij gaat samenwerken met zorginstellingen (beoogde zorgfunctie), landbouworganisaties (ZLTO, HAS), cultuursector (jaarlijkse Kunstmanifestatie), bedrijfsleven (ondernemers in Het Groene Woud) en kennis- en onderwijsinstellingen (HAS, Alterra e.d.). Er bestaat een directe relatie met de verplaatsing van de Jofrahoeve binnen het project Buurtschap De Ruiting. Het is een en dezelfde ondernemer. 12

13 De plannen voor het oude Aadal zijn afkomstig van de heemkundevereniging en de natuurgroep. Samen met enkele agrariërs richten zij een beheersstichting op voor het beheer en onderhoud van het oude Aadal. Dit particulier initiatief kan doorslag geven bij de beslissing van Dienst Domeinen om de resterende gronden in het oude Aadal over te dragen voor natuurontwikkeling. Dit laatste is echter nog ongewis en maakt daarom geen onderdeel uit van deze Landschappen van Allure-aanvraag. Verdienmogelijkheden De exploitatie van de stads- en streekboerderij biedt kansen voor een verdienmodel dat bijdraagt aan het beheer van het Kanaalpark. Dit wordt uitgewerkt na eventuele vestiging verder uitgewerkt. 13

14 1.2 Moestuin en Groen Theater voor s-hertogenbosch 14

15 Naam 1.2 Moestuin en Groen Theater voor s-hertogenbosch Waarom dit project? De Kloosterstraat ligt tegen de stad aan. Vanaf de A2 en de kantoren- en bedrijventerreinen Pettelaerpark en De Brand heb je prachtig zicht op het gebied. In de streek wordt het treffend het Groene Theater voor s- Hertogenbosch genoemd. De Kloosterstraat heeft lange tijd op slot gezeten. Nu de gemeente 's-hertogenbosch afziet van een bedrijventerrein is het zaak om weer nieuw leven in de polder te blazen; een uitgelezen kans om de verbindingen tussen stad en land te versterken. Van oudsher is dit gebied de moestuin van s- Hertogenbosch. Het thema voedsel staat dan ook centraal in het gebiedsproces in combinatie met natuur, cultuurhistorie en recreatie. Wat is dit project? Voor de Kloosterstraat en de omgeving Den Dungen wordt een vernieuwend gebiedsproces opgestart. Dit gebiedsproces is gericht op het vergroten van de betrokkenheid van burgers, maatschappelijke organisaties, onderwijs en bedrijfsleven bij de ontwikkeling van het gebied. Daarnaast is er veel aandacht voor de ontwikkeling van nieuwe economische dragers. Binnen een jaar leidt dit proces tot een gezamenlijk idee over de toekomstige inrichting van het gebied. Het project geeft op gepaste en creatieve wijze invulling aan het Koersdocument Transformatie Stad en Platteland van de provincie Noord-Brabant. Dit document is er op gericht breed gedragen ontwikkelingen mogelijk te maken. Ook als deze niet binnen de geldende regels passen. Het gebiedsproces is te zien als een bijzondere pilot in het perspectief van Landschap van Allure Het Groene Woud en De Groene Delta. Trekker van het project Gemeenten s-hertogenbosch en Sint-Michielsgestel Betrokken partijen Gemeenten s-hertogenbosch en Sint-Michielsgestel, Brabants Landschap, ZLTO, Brabantse Milieufederatie, provincie Noord-Brabant, burgers, maatschappelijke organisaties, bedrijfsleven en onderwijs. Het Provinciaal Opbouworgaan Noord-Brabant begeleidt het proces. Projectkosten ,- Wat is de aangevraagde bijdrage? ,- voor proceskosten Fasering/planning Medio 2013: gedragen concept gereed Eind 2013: inrichtingsvisie en uitvoeringsprogramma Versterking van het landschap Het gebiedsproces leidt tot een gedragen toekomstvisie voor de Kloosterstraat en de omgeving Den Dungen. Centraal staan het behoud en de ontwikkeling van een aantrekkelijk landschap. Dit landschap moet gebaseerd zijn op (nieuwe) economische dragers. Het landschap rondom de Keerdijk en Den Dungen wordt gekenmerkt door kleinschaligheid. Diverse maatregelen in het kader van De Groene Delta zorgden de laatste jaren voor een versterking van de bestaande kwaliteit. De Keerdijk als onderdeel van de linie van 1629 is een bijzonder element binnen dit gebied. Het voorgestelde gebiedsproces is gericht op de verdere versterking van de landschappelijke en ruimtelijke kwaliteit. Niet alleen op de dijk zelf, maar ook in de grootschalige buitenpolder (Kloosterstraat). Het bedrijventerrein voor de Kloosterstraat is van de baan. Behoud van de open en waardevolle polder is echter allerminst vanzelfsprekend. De gemeente s-hertogenbosch en projectontwikkelaars hebben diverse bedrijven en gronden in eigendom. Daardoor zijn natuur- en landschapswaarden onder druk komen staan. Het gebiedsproces richt zich op het verkennen van de kansen voor gebiedsontwikkeling met als uitgangspunt dat de nieuwe economische dragers bijdragen aan de kwaliteiten van het landschap en/of de realisatie van ambities vanuit de streek vanuit natuur, landbouw, cultuurhistorie en recreatie. Deze kwalitatieve impuls is nodig voor het behoud van het landschap nu en in de toekomst. Dynamische ontwikkeling in het landschap Het gebiedsproces leidt niet alleen tot verbetering van de ruimtelijke kwaliteit, maar ook tot een functionele kwaliteitsverbetering van het gebied. Voorbeelden hiervan zijn de realisatie van een natte as tussen Aa en Dommeldal, een betere beleving en herkenbaarheid van de linie van 1629, recreatieve routestructuren en voorzieningen en niet te vergeten een betere landbouwkundige structuur in het gebied. De bereikbaarheid en toegankelijkheid vanuit de stad van en naar dit gebied zijn cruciaal. Deze zijn nu te beperkt. Er ligt een opgave in relatie tot de N279 en het bijbehorende wegennetwerk. De provincie is momenteel bezig met een opwaardering van de Bossche Baan. Daaraan gekoppeld realiseert de provincie een groen en natuurlijk kunstwerk waarmee de vroegere Jufferschans (onderdeel van de linie van 1629) beleefbaar wordt. Ook faunapassages maken hiervan deel uit. Een integrale benadering dus. In het gebiedsproces is ook aandacht voor de ligging ten opzichte van de A2 en het zicht op de stad vanuit het gebied. Met respect voor natuur- en landschapskwaliteiten (geen massatoerisme) en rekening houdend met de belangen van particulieren en agrariërs (geen overlast) worden de toegankelijkheid en bereikbaarheid verbeterd. Belangrijk element binnen het gebied is de Meerse Plas. De wens is om daar economische dragers te vinden die tot het ontstaan van een recreatieve poort naar Het Groene Woud leiden. Ondernemen en beleven in het landschap Ondernemen en beleven zijn belangrijke thema s. De wijze van inrichting en beheer en vooral de participatie van particulieren en bijzondere samenwerkingsverbanden worden tijdens het gebiedsproces verkend. Hier liggen kansen. Vooral rondom de groene ambities voor de realisatie van de natte as, het weidevogelbeheer en het herstel en de ontwikkeling van kleinschalig landschap. Want als er weer sprake is van een landschap met aantrekkingskracht, dan willen ondernemers wel investeren. Participatie van burgers, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties staat voorop. Een schoolvoorbeeld hiervan is de uitnodiging aan basisscholen in stad en dorpen om in de vorm van een prijsvraag mee te denken over de toekomst van het gebied. Een ander idee is dat het bedrijfsleven in de streek, zoals de Hertogboeren, een excursie aanbiedt aan bedrijfsleven, dienstverlenende instellingen en overheden op Pettelaerpark en De Brand. Er is veel winst te behalen waar het gaat om het benutten van het voedsel dat afkomstig is van het land zo dicht bij de stad, kantoren en bedrijventerreinen (bijvoorbeeld in kantines), het organiseren van vergaderingen tussen de koeien, bedrijfsuitjes in het gebied en niet te vergeten de Kloosterstraat gebruiken als uitloopgebied voor een blokje om. De jeugd wordt niet vergeten. Zij kunnen deelnemen aan een evenement gekoppeld aan sport en gezondheid. Kortom: de initiatiefnemers van het gebiedsproces gaan op zoek naar nieuwe partners en nieuwe verdienmodellen. Innovatie Het project is innovatief vanwege de ontmoetingen tussen mensen en organisaties uit stad en (platte)land. Maar vooral ook door actieve participatie van burgers en bedrijfsleven in het proces, de planvorming en de realisatie. 15

16 16

17 Naam 2.1 Beleving Beekdal Essche Stroom Waarom dit project? Er is een reguliere opgave voor beekherstel voor de Essche Stroom. Boven op deze regulier opgave realiseert het Waterschap De Dommel een fikse plus. Deze plus fungeert als vliegwiel voor ontwikkelingen in en rond het beekdal. De kwaliteitsimpuls in het landschap in het landschap geeft ruimte aan bewoners en ondernemers om ook zelf met initiatieven te komen. Het resulteert in nieuwe initiatieven van bijvoorbeeld particulieren in landgoederen. Zij spelen in op een mooiere omgeving en een goede recreatieve ontsluiting en toegankelijkheid. Het waterschap draagt met het project bij aan een gunstig vestigings- en investeringsklimaat voor anderen. Wat is het project? Het project bestaat uit een omvangrijke herinrichting van de Essche Stroom. Bijzonder daaraan is de actieve participatie van partners uit het gebied (bijv. Landgoed Bleijendijk). Bovenop de reguliere opgave voor beekherstel wordt circa 29 ha extra omgezet van landbouw naar natte natuur. De participatie zit in de inrichting en op termijn het beheer door particulieren. Beleving van de Essche Stroom staat centraal wat zich uit in recreatieve voorzieningen en aandacht voor archeologie. Trekker van het project Waterschap De Dommel Betrokken partijen Burgers, ondernemers, landgoedeigenaren, gemeente Haaren, gemeente Vught, gemeente Boxtel, gemeente Sint-Michielsgestel,, Provincie Noord-Brabant, Brabants Landschap en ZLTO. Projectkosten Totale projectkosten van het project Essche Stroom zijn 11,4 mln. Daarvan is al 1.4 mln. uitgegeven in de afgelopen jaren. De extra projectkosten bedragen 1.55 mln. Deze hebben betrekking op de waardedaling en extra recreatieve voorzieningen en bijzondere aandacht voor archeologie. Wat is de aangevraagde bijdrage? Er vindt een waardedaling plaats voor circa 29 hectare landbouw grond. Deze grond wordt omgezet naar natuur. Dit is dus aanvullend op de reguliere opgave voor beekherstel. De waardedaling van deze gronden bedraagt 1.3 mln,-. Daarnaast wordt geïnvesteerd in recreatieve voorzieningen in het dal van de Essche Stroom. Er worden bijvoorbeeld enkele bruggetjes aangelegd over de beek voor circa ,=. Tot slot gaat de aandacht uit naar het beleefbaar maken van de rijke historie. Ongetwijfeld zullen tijdens de werkzaamheden archeologische vondsten gedaan worden. En over eventuele vondsten uit 2 e WO wordt het publiek opeen bijzondere manier op de hoogte gesteld. De kosten voor het veiligstellen en beleefbaar maken van deze vondsten uit de geschiedenis worden geraamd op ,-. Hiermee komt de totaal gevraagde bijdrage op 1.55 mln. Fasering/planning met betrekking tot de aangevraagde bijdrage De omzetting van landbouwgrond naar natuur start najaar 2013 en is in 2015 gereed. In deze periode vinden ook de werkzaamheden plaats rondom het veiligstellen van vondsten van explosieve / archeologische waarde. Versterking van het landschap Het gebied heeft een potentie voor de ontwikkeling van een grote biodiversiteit omdat het ecologisch gezien een belangrijke verbinding is tussen het rivierensysteem van Maas en het bekensysteem van het Brabantse zandgebied. Slingerende beken en beekbegeleidende natuur herbergen waardevolle natuur. Van otter, bever, watervleermuis, beekrombout, kwabaal tot ijsvogel en grote gele kwikstaart. En in het kielzog vele honderden andere soorten. Van oudsher heeft het beekdal van de Essche Stroom een weids beslag. De benedenloop van het bekensysteem stond hier namelijk onder invloed van het Maaswater. In het landschap liggen langs de Essche Stroom nog steeds de middeleeuwse kades die het achterland bescherming moesten bieden tegen opstuwend water door hoge Maasstanden. De kades liggen op gelijke hoogte als de Maasdijken! De weidsheid van het beekdal is na de normalisatie van de stroom in de jaren 60 van de vorige eeuw en door intensivering van het grondgebruik verloren gegaan. Herinrichting van beken in agrarisch gebied gebeurt normaal gesproken met een beperkt ruimte beslag. Bij de voorgestelde herinrichting van de Essche Stroom is er voor gekozen om het beekdal weer echt beleefbaar te maken. Het beekdal ziet er met een slingerende beek straks weer uit als van ouds. Herkenbaar en beleefbaar. Naast een heus beekherstel ontstaat er ook ruimte voor recreatie om van het beekdal te kunnen genieten. Het huidige profiel van de Essche Stroom met kades is ongeveer 50 meter breed. In de regulier opgave zou de beek binnen deze zone op een bescheiden wijze worden heringericht. In het voorliggende project wordt de beek weer op zijn oude plek teruggelegd. Daaromheen wordt over ruim 6 kilometer een meestromend beekdal ontwikkeld binnen een brede strook van gemiddeld 50 meter breed. Op deze wijze wordt het beekdal robuuster, beter herkenbaar en vooral ook beter beleefbaar! Dynamische ontwikkeling in het landschap De herinrichting van de Essche Stroom leidt tot een grootschalige omzetting van landbouw naar natuurgronden. Vanuit de reguliere opgave beekherstel wordt er een beperkte strook grond langs de beek als onderdeel van het beekdal ingericht. Aanvullend hierop wordt in dit project een brede strook langs de beek ingericht als meestromend beekdal en natuurgebied. Bij de planvorming voor de Essche Stroom zoekt het waterschap nadrukkelijk afstemming met andere belanghebbenden. Zo kunnen we elkaars initiatieven versterken en er is energie in het gebied ontstaan. Dit heeft geresulteerd in meerdere initiatieven van uit het gebied zoals: Boek Met oog voor het verleden, cultuurhistorie van het beekdal van de Essche Stroom opgesteld door Heemkundekring Kleine Meierij Ontwikkeling Buurtschap De Ruiting door de bewoners zelf Waterplan Bleijendijk, gemaakt door co-creatie met landgoed Bleijendijk. Ondernemen en beleven in het landschap Het project gericht op de vergroting van de belevingsmogelijkheden van het landschap. Dat gebeurt bijvoorbeeld door de toegankelijkheid te vergroten. Er is ruimte voor struinen en er komen nieuwe paden en bruggetjes bij. Maar ook door boeiende verhalen over de geschiedenis. Denk aan de functie van het gebied voor transport en het gebruik voor militaire doeleinden (linies rond om s-hertogenbosch). De verhalen zijn opgetekend in het inspiratieboek Omgaan met water in Het Groene Woud. Via het archeologisch en explosievenonderzoek komt daar nog een rijke schat aan informatie bij. De Essche Stroom is gelegen in een historisch gezien bijzonder gebied, waar in de tweede oorlog ook flink gevochten is. Er is al veel gevonden bij eerdere werkzaamheden. Dat zal met de komende werkzaamheden zeker weer het geval zijn. Er komen aanvullende onderzoeken naar archeologische vondsten. Samen met de resultaten afkomstig uit het explosievenonderzoek naar de restanten uit de 2 e WO wordt de geschiedenis bloot gelegd. Samen met de heemkundekring gaan we het presenteren aan het publiek. Gedacht wordt aan een bijzondere manier van verbeelden in combinatie met schoolprojecten. Het project Essche Stroom draagt bij aan het versterken van de relatie s-hertogenbosch en Het Groene Woud. Er komen nieuwe recreatieve routes en voorzieningen. Ondernemers bieden de stedeling een bijzonder recreatief en toeristisch product aan. Voor een belangrijk deel profiteren ondernemers van de kwaliteitssprong in het dal van de Essche Stroom. De ondernemers zien extra kansen voor het aanbieden van een 17

18 aantrekkelijk product voor de stedeling op weg naar Het Groene Woud. Het is ook een impuls voor de economie in de verschillenden dorpen. (Terug)verdienmogelijkheden De investeringen in de Essche Stroom leveren een kwaliteitsimpuls op in het landschap. Dit straalt af op de aangrenzende landgoederen en creëert een gunstig klimaat voor initiatiefnemers in het gebied. De herinrichting van de beek werkt als een vliegwiel voor hen. Een mooi voorbeeld hiervan is het gebiedsproces rond het gehucht de Ruiting. Buurtschap De Ruiting is zelfs uitgegroeid tot een zelfstandig project binnen Landschap van Allure Het Groene Woud (zie hierna). Specifiek met landgoed Bleijendijk heeft het waterschap een samenwerkingsovereenkomst gesloten over gebruik en beheer van gronden in het beekdal van de Essche Stroom. Het biologisch dynamisch landbouw bedrijf op het landgoed maakt in de toekomst gebruik van de gronden van het waterschap. 18

19 2.2 Transformatie Buurtschap De Ruiting 19

20 Naam 2.1 Transformatie Buurtschap De Ruiting Waarom dit project? De gebiedsontwikkeling Essche Stroom is gericht op beekherstel en waterberging. Buurtschap De Ruiting haakt hierop in door de buurtschap met een landbouwkarakter te transformeren in knooppunt voor mens en dier. De transformatie geeft invulling aan de gewenste ecologische verbinding tussen de Essche Stroom en Het Helvoirts Broek. Door de verplaatsing van de Jofrahoeve uit het gebied ontstaat er ruimte voor natuur en water als ook voor andere particulieren, boeren en burgers. Buurtschap De Ruiting wordt vervolgens een levendige, groene, recreatieve en cultuurhistorische entree naar Het Groene Woud. Bezoekers uit s-hertogenbosch en de omringende dorpen zijn welkom aan de rand van het natuurlijk hart van Het Groene Woud. Wat is het project? Sinds 2007 zijn bewoners en ondernemers woonachtig aan de Ruiting actief betrokken bij de gebiedsontwikkeling in hun eigen woon- en werkomgeving. Een belangrijke aanleiding was de discussie over de toekomst van de Essche Stroom en de wens van de overheid om een goede verbinding te maken met Het Helvoirts Broek. Er is goed geluisterd naar individuele en collectieve wensen van bewoners en ondernemers. Acht huishoudens verenigde zich vervolgens verenigd in Stichting Buurtschap De Ruiting. Iedereen wil op zijn of haar manier een steentje bijdragen aan de doelen van zowel overheid als de persoonlijke doelstellingen. Een agrariër vormde zijn grond al om naar natuurgebied. Weer een ander heeft plannen voor een landgoedontwikkeling nieuwe stijl (Landgoed Setersheike). Gezamenlijk willen de bewoners en gebruikers een recreatieve entree van allure ontwikkelen. Binnen het project Landschap van Allure investeren zijn in de kwaliteit van het gebied. Er wordt houtsingels en bloemrijke akkerranden ontwikkeld en oude waterlopen en poelen hersteld. Het gebied krijgt een recreatieve impuls door de aanleg van wandelpaden en een trekpontje over de Essche Stroom. Er komen rust- en informatiepunten. Er is de mogelijkheid voor overnachting op een kleine natuurcamping en Bed & Breakfast. Er zijn trainings- en vergaderfaciliteiten. Er bestaan mogelijkheden voor therapie en ouderenzorg. Er is een boerderijterras en mogelijkheid tot kanovaren. Al deze ontwikkelingen komen voor een deel tot stand dankzij nieuwe verdienmodellen. Een bijdrage van landschap van Allure versterkt de ingezette transformatie van Buurtschap De Ruiting. Binnen het project vormt de verplaatsing van de Jofrahoeve een sleutelrol. Door de verplaatsing ontstaat er bijvoorbeeld ruimte voor de beoogde ecologische verbinding tussen Essche Stroom en Het Helvoirts Broek. Daarnaast geeft het ook ruimte aan de overige particulieren om hun ambitie en droom te verwezenlijken om van Buurtschap De Ruiting een aantrekkelijke recreatieve entree te ontwikkelen. Tot slot past de inkrimping op De Ruiting en de hervestiging van de Jofrahoeve bij de ambities van het Kanaalpark Zuid-Willemsvaart. Daar is er de wens om een professionele stads- en streekboerderij voor Het Groene Woud te ontwikkelen. Trekker van het project Stichting Buurtschap De Ruiting Betrokken partijen Burgers, ondernemers, Waterschap De Dommel, gemeente Haaren, Provincie Noord-Brabant, Brabants Landschap, de ontwikkelaar van landgoed Setersheike en indirect de gemeente 's-hertogenbosch. Projectkosten ,- Wat is de aangevraagde bijdrage? ; de Ruiting (procedures, landschapselementen en recreatieve/cultuurhistorische invulling) ;= Jofrahoeve (verplaatsen, afwaarderen, asbestverwijdering, natuurontwikkeling) ,= afwaardering Setersheike ,= afwaardering Overbeek ,= afwaardering Roudonck Totaal bijdrage: ,= Fasering/planning met betrekking tot de aangevraagde bijdrage 2013/2014: Jofrahoeve: verplaatsing/reorganisatie Jofrahoeve, opstart stadsboerderij Rosmalen, natuurbegrazing en recreatieve ondersteuning, begeleiding en procedure, omvorming 3,5 ha landbouwgrond naar natuur landgoed Setersheike: omvorming 12,5 ha landbouwgrond naar natuur 2014/2015: Stichting Buurtschap De Ruiting: begeleiding en procedure, aanleg landschapselementen, recreatieve informatiepunten en terugbrengen van historische gebouwen (bakhuis, hooimijt e.d.) 2015/2016: kwekerij van Overbeek: omvorming 1,5 ha landbouwgrond naar natuur De Roudonck: omvorming 2 ha landbouwgrond naar natuur Versterking van het landschap Het landschap in Buurtschap De Ruiting is erg versnipperd. Voor elk perceel van de buurtschap is een plan gemaakt dat deel uitmaakt van een samenhangende visie op de hele buurtschap en het omliggende landschap. Naast aandacht voor natuur- en landschapsontwikkeling, is er in het plan ook aandacht voor de versterking van de cultuurhistorie en ontwikkeling van kleinschalige recreatie en zorg. Kern van het plan is duurzame ontwikkeling op basis van - deels - nieuwe economische dragers. Realisatie van het plan biedt ruimte aan planten en dieren van het oude boerenland. Patrijs, geelgors en das bijvoorbeeld. Daarnaast zullen diersoorten behorende bij natte beekdalen zich tussen Het Helvoirts Broek en de Essche Stroom verplaatsen. Denk hierbij aan otter en vele soorten amfibieen, spinkhanen en vlinders. De totale gebiedsvisie van Stichting Buurtschap De Ruiting en Landgoed Setersheike behelst meer dan aan investering vanuit Landschappen van Allure wordt gevraagd. Landschappelijke uitwerking van het plan leidt tot de aanleg van verschillende landschaps- en natuurelementen: aanleg van grachten en drinkpoelen, terugbrengen van een stelsel van oude waterlopen en opschonen van de historische visvijver; aanleg van houtwallen, houtsingels, vlechthagen, takkenrillen, bloemrijke randen, graanakkers en graslanden; planten van hoogstamvruchtbomen; realiseren van broed-, nestel- en foerageergelegenheid voor o.a. uilen, vleermuizen, diverse soortenzwaluwen, ganzen, ooievaars, weidevogels, evenals kleine zoogdieren, amfibieën en reptielen. Dynamische ontwikkeling in het landschap Op dit moment is het gebied De Ruiting al volop in ontwikkeling. Omdat het gebied de schakel vormt tussen de Essche Stroom en Het Helvoirts Broek, maakt het zowel deel uit van Het Groene Woud als van de gebiedsontwikkeling Levende Beerze. Het gebied moet een transformatie ondergaan van hoofdzakelijk agrarisch gebied naar een meer natuurlijk gebied. Deze transformatie is al in gang gezet met de ontwikkeling van landgoed Setersheike. Transformatie van Buurtschap De Ruiting vult deze gebiedsontwikkeling verder in. Dit is de basis om kleinschalige groene bedrijvigheid gericht op zorg, recreatie en toerisme afgewisseld met landbouw te laten fungeren als nieuwe economische dragers voor de ontwikkeling en het beheer en onderhoud van het gebied. Burgers en ondernemers aan De Ruiting bieden in de toekomst collectieve recreatieve arrangementen aan. Er kan worden overnacht in verschillend soortige B&B, waarbij recreatie en ook zorg een invulling kunnen zijn. 20

21 Voor een deel verdwijnt de agrarische bebouwing, kassen verdwijnen uit het beekdal en de biologische varkenshouderij wordt gereorganiseerd. Hiervoor in de plaats komt een rundveehouderij die een rol speelt in het natuurbeheer van het gebied (extensieve begrazing). Multifunctionele ruimtes voor ouderenzorg komen terug, er komt een kleine natuurcamping, trainingslocatie en mogelijkheden om passende recreatieve ontwikkelingen te realiseren. De cultuurhistorische waarde van het gebied wint terrein doordat oude cultuurhistorische gebouwen, zoals bakhuizen, Vlaamse schuren, hooimijten, kopgevelboerderij, duiventoren en een kleine watermolen, terug komen. De biologische varkenshouderij wordt verplaatst naar het Kanaalpark Zuid-Willemsvaart bij s-hertogenbosch en krijgt daar een recreatieve nevenfunctie. De investeringen vanuit Landschappen van Allure richten zich op het geven van een basisimpuls, dan wel het creëren van randvoorwaarden. Van daaruit vindt uitwerking van de gebiedsvisie plaats. Dit leidt tot een stimulans voor passende toekomstige investeringen. Ondernemen en beleven in het landschap Het gebiedsontwikkelingsproces is geheel van onderop tot stand gekomen, waarbij particulier initiatief de sleutel bleek tot het succes. Het is een schoolvoorbeeld van doe-democratie of actief burgerschap. Mensen uit het gebied zelf zijn met voorstellen gekomen voor verbetering van hun leefomgeving en hoe de overheid hen daarin kan faciliteren. De voorstellen en gebiedsvisie van Buurtschap De Ruiting sluiten rechtstreeks aan bij de natuurplannen van provincie, waterschap, Brabants Landschap en andere particuliere initiatiefnemers voor de Essche Stroom. Hiermee is afgestapt van de traditionele instelling dat terreinbeherende organisaties altijd (natuur)gronden in bezit moeten hebben. Ook sluiten deze initiatieven aan bij het Gemeentelijk Toeristisch Ontwikkelingsplan (TROP) van de gemeente Haaren en bij de ontwikkelingsplannen voor Het Groene Woud. 21

22 2.3 Historische buitenplaatsen en landgoederen Landgoed Denneboom 22

23 Naam 2.3 Historische landgoederen en buitenplaatsen Denneboom Waarom dit project? De Groene Delta investeert in historische landgoederen en buitenplaatsen, waarvan de Denneboom er één is. De landgoedeigenaar wil een duurzame exploitatie. Hij is daarvoor op zoek naar nieuwe economische dragers die versterkend werken op de ontwikkeling en het behoud van de natuur en cultuurhistorie op het landgoed. Wat is het project? Momenteel is het landgoed niet erg aantrekkelijk voor bezoek. De investeringen brengen hierin verandering. Het hele landgoed krijgt een herbestemming. Momenteel rust er nog de bestemming agrarisch verwant bedrijf op. Er is een principe-uitspraak dat in de boerderij een groepsruimte, B&B, restaurant en theetuin gevestigd mogen worden. Daarvoor moeten de historische langgevelboerderij, tuin, park en landerijen worden gerestaureerd. Om verrommeling tegen te gaan en zichtlijnen te herstellen worden de huidige opstallen gesloopt en herbouwd. Het hele landgoed wordt een krachtplaats voor verbinding, ontmoeting en inspiratie. Deze nieuwe functies zorgen voor meer bezoekers en meer omzet. Trekker van het project Landgoed De Denneboom, familie Van Rijckevorsel. Betrokken partijen Landgoed De Denneboom, familie Van Rijckevorsel Projectkosten - De projectkosten bedragen in totaal ,- - De familie draagt ,- bij uit de waardedaling van de gronden in de provinciale EHS en uit de exploitatie van de historische boerderij, wanneer deze gerestaureerd is. Wat is de aangevraagde bijdrage? De aangevraagde bijdrage bedraagt totaal: ,= ,- voor de restauratie van de cultuurhistorisch waardevolle boerderij met bijbehorend bakhuisje ,- voor sloop opstallen om de ruimtelijke en landschappelijke kwaliteit te versterken en zichtlijnen te herstellen voor waardedaling grond (buiten de EHS!) ter omvorming van natuur en herinrichting/restauratie van het landschap. Waaronder herstel Engels Landschapspark en (historisch) erf Begeleiding, advisering, communicatie. Fasering/planning met betrekking tot de aanvraag Restauratie cultuurhistorisch waardevolle gebouwen: Inrichting Landschap: Herstel Engels Landschapspark en historisch erf: Sloop: Begeleiding, communicatie, advisering: Versterking van het landschap Het project leidt tot een wedergeboorte van het historische buitenlandgoed de Denneboom. Dit 22 hectare grote landgoed ligt net buiten Sint-Michielsgestel en is een prachtig uitloopgebied voor bewoners van deze plaats en omringende gebieden. Passerende wandelaars en fietsers kunnen op het landgoed genieten van de serene sfeer die er heerst. Dit geldt ook voor de gebruikers van de accommodaties op het landgoed. Het gebied is niet alleen voor de mens aantrekkelijk, ook dieren vinden er hun habitat. Een aanwezige, bewoonde dassenburcht is hiervan bewijs, evenals een beschermde roekenkolonie. Op het landgoed zijn veel verschillende (heilige) boomsoorten en heesters te vinden. Denk daarbij aan Amerikaanse eiken, populieren, wilgen, meta sequoia s, tamme kastanje, inlandse eik en beuken. In vroegere tijden was dit gebied een Germaans Heiligdom waar natuurreligie een grote rol speelde. Het landgoed krijgt deze functie terug. Vanuit Landschappen van Allure wordt geïnvesteerd in herstel van het Engelse landschapspark en erf en van cultuurhistorisch erfgoed. Om activiteiten te organiseren, en zo het landschap te dragen, is namelijk binnenruimte nodig. Opstallen worden gesloopt waardoor zichtlijnen worden hersteld. Ook de lanen, die oude ontginningswegen zijn, worden hersteld. De historische moestuin en de Engelse landschapstuin worden in oude glorie teruggebracht. Eenheid, samenhang en kwaliteit van het landgoed staan voorop. De langgevelboerderij uit 1891 is pannengedekt, wat vrij uniek is voor die tijd, en hoger dan gebruikelijk. Idee is om deze boerderij met investeringen uit Landschappen van Allure te restaureren. Zo worden boerderij en landerijen, huis en Engels landschapspark weer een geheel. Een cultuur landschap zal overgaan in een productielandschap dat over gaat in een natuurlandschap waar iedereen, en in het bijzonder de mensen die onder de rook van Den Bosch wonen, van kunnen genieten. De familie investeert zelf geld in de ontwikkeling van het landgoed. Het landhuis is al eerder in oorspronkelijke staat (1854) gerestaureerd. Zo is er al op eigen kosten natuur ontwikkeld, zijn er wandelpaden ( inclusief bruggetje)s aangelegd en is het landgoed vanaf de openbare weg toegankelijk gemaakt voor het publiek. Dynamische ontwikkeling van het landschap De landgoedeigenaar gaat nieuwe natuur ontwikkelen. Hij investeert in natuur met bestedingen van bezoekers van het landgoed. Van de landbouwgrond behorend bij het landgoed zet de eigenaar 5 jaar lang elk jaar 2 hectare om in beleefbare natuur. Dit resulteert in 10 hectare extra natuurgebied. Bezoekers van de verblijfsrecreatie dragen rechtstreeks bij aan de verdere natuurontwikkeling. Door duidelijk te maken aan welke ontwikkelingen (een deel van) de opbrengsten wordt besteed, betrekt de eigenaar de bezoekers bij het landgoed en de veranderingen. De landgoedeigenaar laat zien dat met exploitatiegelden bomen, hagen of dassenburcht aangekocht dan wel behouden blijven. Hij doet dit aan de hand van excursies en themawandelingen. Ook worden social media ingezet en kunnen mensen zich abonneren op een nieuwsbrief. Dit leidt tot betrokkenheid en wederkerend bezoek. Ondernemen en beleven in het landschap Duurzame natuurontwikkeling en versterking van de cultuurhistorie worden gekoppeld aan beleving en kleinschalig recreatief gebruik. De boerderij wordt een tweede thuis om elkaar te ontmoeten, te verbinden of te inspireren. Bezoekers kunnen wandelen en genieten van de natuur en het landschap. Het gebied is vrij en openbaar toegankelijk. In de boerderij met restaurant en theetuin kunnen bezoekers kennismaken met gerechten met producten van eigen land bereid. De routing van wandelpaden en plaatsing van gebouwen is zo dat drie groepen bezoekers/cursisten ongestoord van elkaar op het terrein kunnen verblijven. Het landgoed is een krachtplek om weer op krachten te komen. Binnen het project Denneboom werkt de familie samen met heel veel verschillende partijen: Stichting Vrienden van Brabantse Landgoederen, Brabants Particulier Grondbezit, Brabants Landschap, FPG-Gastvrije Landgoederen, de Heemkundevereniging De Heerlijkheid Herlaar en Heemkundekring Schijndel, Natuur- en milieucentrum Schijndel, Natuurgroep Gestel en Staatsbosbeheer. Particuliere bezoekers worden betrokken bij het project omdat een deel van de gegenereerde omzet rechtstreeks geïnvesteerd wordt in de ontwikkeling van het gebied. (Terug)verdienmogelijkheden Het landschap krijgt meer functies die een recreatieve uitstraling hebben en die versterkt worden door de natuur. Denk daarbij aan wandelingen, natuurexcursies, geocaching, theetuin, tuinieren, kookworkshops en bewustwordingscursussen. Omgekeerd profiteert de natuur van de nieuwe functies; een deel van de bestedingen komt ten goede aan natuur en landschap. De bedoeling is om vanuit de exploitatie beheer en onderhoud te betalen. De communicatie hierover zorgt voor een sterke verbinding tussen mens, economie, cultuurhistorie en natuurontwikkeling. 23

24 2.3 Historische buitenplaatsen en landgoederen Landgoed Haanwijk 24

25 Naam 2.3 Historische buitenplaatsen en landgoederen Haanwijk Waarom dit project? Het programma Harba Lorifa investeert in historische landgoederen en buitenplaatsen, waarvan Haanwijk er één is. Het landgoed Haanwijk is landschappelijk en ecologisch gezien heel aantrekkelijk. De bijbehorende faciliteiten zijn echter niet optimaal. Om het geheel meer bekendheid te geven en bij meer mensen geliefd te maken, zijn investeringen nodig. Centraal staan leren over en genieten van de natuur. Meer leerlingen op Haanwijk levert meer omzet en betrokkenheid op. Geld en kennis worden op hun beurt ingezet bij het beheer en onderhoud. Wat is dit project? Brabants Landschap wil de betrokkenheid van bezoekers vergroten aan de hand van drie deelprojecten. Allereerst is een opknapbeurt van het park van slotje Haanwijk gewenst. Als het park in oude glorie is hersteld, wordt het tegen betaling opengesteld voor publiek. Deelproject twee is gericht op educatie. Buitenlokaal Haanwijk moet bruikbaar worden voor open dagen en publieksmanifestaties, en als startpunt voor excursies. Een vrij toegankelijke nieuwe parkeerplaats zorgt voor betere bereikbaarheid en er komen aanvullende, interactieve leerroutes in het gebied. Het derde deelproject is de bouw van een authentieke houtdroogloods die goed past binnen de cultuurhistorie van het landschap. De houtdroogloods wordt ook gebruikt om uitleg te geven over de ketenbenadering; het proces van boom naar houtleverancier naar bouwmarkt. Trekker van het project Brabants Landschap Betrokken partijen Brabants Landschap, Natuurwerkgroep Gestel, IVN s-hertogenbosch, HAS s-hertogenbosch, Basisscholen uit Vught, Noord-Brabants Natuurmuseum, Hertogboeren, uitbater van het slotje Haanwijk (familie Brink), De Denneboom en Bleijendijk Projectkosten Buitenlokaal Haanwijk ,- Parkeervoorziening ,- Leerroute ,- Park ,- Houtdroogloods ,- PR & communicatie 5.000,- Totaal ,- Wat is de aangevraagde bijdrage? ,- (50 % van het totaal) Fasering/planning met betrekking tot de aangevraagde bijdrage Start direct na subsidieverstrekking Uitvoering: 2013/2014 Versterking van het landschap Het landgoed Haanwijk vertegenwoordigt landschappelijk en ecologisch gezien een grote waarde. Haanwijk maakt deel uit van het Grote Bossche Broek en van de ecologische verbinding tussen Maas, Maashorst en Het Groene Woud. Er is een weelderige akkerflora te vinden met klaproos, korenbloem en akkerleeuwenbek en in de graslanden (kruiden- en faunarijk) komen de echte koekoeksbloem, primula en pinksterbloem voor. De das leeft hier. Maar dat is niet de enige bijzondere diersoort die hier zijn habitat heeft. Er zijn veel bosvogels, zoals de zwarte specht, havik, bosuil, boomklever en boomkruiper. Grutto, kwartel en patrijs komen voor en ook de kamsalamander. Investeringen in het gebied zijn niet direct gericht op landschap en natuur, maar zorgen wel indirect voor behoud van de landschappelijke en ecologische waarden. Ook op het gebied van cultuurhistorie, is het landgoed heel bijzonder. Het gebied werd al in de Romeinse tijd bewoond. De dijken en kades op het landgoed dateren uit diverse eeuwen. Vermeldenswaardig is de Linie van Frederik Hendrik uit 1629; het beleg van s-hertogenbosch. Bebouwing rondom het huidige slotje dateert uit 1649, het slotje zelf is van midden 18 e eeuw. Andere gebouwen op het landgoed stammen uit de 19 e eeuw. De samenstelling van gebouwen, park en landerijen op het landgoed maken het tot een waardevol cultuurhistorisch ensemble. De bouw van een authentieke houtdroogloods draagt bij aan de cultuurhistorische waarde. Het 18 e -eeuwse park is aangetast door de tijd. De ommuurde tuin is niet toegankelijk voor het publiek, het park wel. Nu is het echter niet aantrekkelijk voor bezoekers. Herstel van het park en publieksopenstelling zorgen ervoor dat het weer de bijzondere plek wordt die het in potentie is. En maakt het een plek waar mensen kunnen genieten van natuur en landschap van nu en weleer. Dynamische ontwikkeling in het landschap Het Brabants Landschap, eigenaar van het landgoed, wil mensen graag actief betrekken bij deze bijzondere plek. Daarvoor zijn leerroutes voor het basisonderwijs en leerplekken van het HAS Kennistransfer ontwikkeld. Op dit gebied is echter nog veel meer mogelijk. Door de leerroute (ook elders binnen Het Groene Woud) interactief te maken én toegankelijk buiten schooltijd, betrekt de eigenaar aanzienlijk meer mensen bij het gebied. De geplande houtdroogloods is niet alleen vanuit cultuurhistorisch en landschappelijk perspectief waardevol, maar is ook erg efficiënt. Brabants Landschap gebruikt veel hout in afwijkende ouderwetse maten als bouwmateriaal, en zal de loods zelf gaan gebruiken voor het drogen van hout uit de directe omgeving. Ondernemen en beleven in het landschap Het landgoed Haanwijk wordt een inspirerende plek om meer te weten te komen over natuur en (cultuur)historie. Niet alleen voor basisscholen, maar ook voor natuurclubs, andere onderwijsinstellingen en gezinnen. Wanneer het Buitenlokaal Haanwijk ingericht is, maken organisaties als Natuurwerkgroep Gestel, IVN s-hertogenbosch, HAS s-hertogenbosch, Waterschap De Dommel, basisscholen uit Vught en Hertogboeren hiervan ook gebruik. In het Buitenlokaal is informatie te vinden over het natuurgebied en het Brabants Landschap. Hoofddoel is het leren over natuur, cultuurhistorie en beheer. Het Buitenlokaal is geopend op afspraak en bij evenementen, maar het streven is dagelijks gebruik. Als het Buitenlokaal gesloten is, dan kan de bezoeker van het landgoed wel informatie verkrijgen. Veel is van buitenaf waarneembaar. Het Buitenlokaal wordt een wifi-point en via QR-codes worden de geïnteresseerde bezoekers naar websites geleid waar relevante informatie gedownload kan worden. Uiteindelijk is het idee dat bezoekers zich door goede informatievoorziening zo betrokken voelen bij het gebied dat zij zich ook actief inzetten bij het beheer en onderhoud van het landgoed. (Terug)verdienmogelijkheden Herstel van het park en openstelling daarvan leidt tot meer bezoek aan de theeschenkerij en een beter gebruik van de vergaderruimtes. Ook bewoners van omliggende gebouwen zullen vaker gebruikmaken van de faciliteiten die het landgoed biedt. Dit zorgt voor extra inkomsten, ook uit verhuur van het complex. Er is geen exploitatie en/of verdienmodel verbonden aan de houtdroogloods. Niet anders dan een bijdrage aan de exploitatie van het beheer door de eigenaar door verkoop van hout. 25

26 3.1 Boomkronenpad en Streekbelevingscentrum 26