Inventarisatie Azewijnse Broek 2012 en 2013

Transcriptie

1 Inventarisatie Azewijnse Broek 2012 en 2013 Resultaten van de veldinventarisaties naar flora en fauna rapportnummer 1353 Afbeelding: 120 mm x 160 mm Marge: links 5 mm en boven 90 mm

2 Inventarisatie Azewijnse Broek 2012 en 2013 Resultaten van de veldinventarisaties naar flora en fauna 2012 en 2013 Stichting Staring Advies 1

3 Colofon Zelhem : januari 2014 Rapportnummer : 1353 Projectnummer : 1956 Opdrachtgever Contactpersoon : Netterden Zand en Grind B.V. : Dhr. J. Heutinck Opdrachtnemer : Stichting Staring Advies Jonker Emilweg CB Hoog-Keppel T info@staringadvies.nl Auteur(s) : ing. R. Boerboom / T. Asbreuk, Msc Stichting STARING ADVIES 2

4 Inhoud 1 Inleiding Het onderzoek Doel van de inventarisatie Samenwerking vrijwilligers 5 2 Gebiedsbeschrijving 6 3 Methodiek inventarisaties Broedvogels Dagvlinders en libellen Rugstreeppad Flora 11 4 Resultaten veldonderzoek 2012 en Broedvogels Overige waarnemingen (van niet-broedvogels) Dagvlinders en libellen Rugstreeppad Flora 18 5 Trend en discussie 19 6 Conclusie en aanbevelingen 21 Bijlage 1 Soortenlijst broedvogels 2012 en Bijlage 2 Verspreidingskaart rugstreeppad Bijlage 3 Soortenlijst dagvlinders 2012 en Bijlage 4 Soortenlijst libellen 2012 en Bijlage 5 Verspreiding van bijzondere plantensoorten Stichting STARING ADVIES 3

5 1 Inleiding 1.1 Het onderzoek In het veldseizoen van 2012 en 2013 is het Azewijnse Broek en Netterdense Broek in opdracht van de firma Netterden Zand en Grind BV geïnventariseerd door vrijwilligers van IVN De Oude IJsselstreek. De resultaten van dit veldonderzoek zijn gebundeld in een rapportage (SSA rapportnummer 1353). Dit onderzoek was met name gericht op broedvogels, dagvlinders en libellen waarbij aanvullende inventarisaties zijn gedaan naar de rugstreeppad en bijzondere plantensoorten. Daarnaast zijn losse waarnemingen van verschillende soortgroepen verzameld. Ook in de voorgaande jaren (2009 en 2010) heeft Staring Advies resultaten van de veldinventarisaties vastgelegd in een rapport (resp. rapportnummer 1010 en 1144) 1.2 Doel van de inventarisatie Het zandwinningterrein het Azewijnse Broek is een dynamisch gebied, waar in de komende jaren nog diverse ontwikkelingen gepland staan. Om voldoende zand en grind te kunnen leveren wil Netterden de huidige zandwinplas uitbreiden. Netterden heeft in 2007 Staring Advies opdracht gegeven voor het opstellen van een gedetailleerd inrichtingsplan en een beheerplan voor het Azewijnse Broek. In dit inrichtingsplan wordt gestreefd naar zoveel mogelijk ruimte voor natte natuurontwikkeling conform model Rietzanger. Om de huidige natuurwaarden van het gebied te behouden, te versterken en de toekomstige situatie duurzaam te ontwikkelen, is door Staring Advies aansluitend een beheerplan opgesteld. Momenteel is het gebied volop in exploitatie. De uitbreiding van de zandwinning is in gang gezet. Mede door deze dynamiek in het gebied, biedt het kansen voor kenmerkende soorten van pioniersituaties zoals de rugstreeppad en broedvogels als visdief, oeverzwaluw en kleine plevier. Om het effect van deze ontwikkeling op de flora en fauna in het gebied in beeld te krijgen heeft Netterden aan Staring Advies gevraagd om met vrijwilligers een inventarisatie uit te voeren. Door elk jaar op vergelijkbare wijze het gebied te inventariseren ontstaat een gedetailleerd beeld van de ontwikkeling van de natuurwaarden in het gebied. Met behulp van deze monitoring krijgt Netterden Zand en Grind BV inzicht in het effect van de natuurtechnische maatregelen, die in het kader van het inrichtings- en beheerplan uitgevoerd worden. Er is in 2012 en 2013 gekozen om de broedvogels, dagvlinders en libellen te onderzoeken. Daarnaast is in 2013 ook onderzoek uitgevoerd naar de rugstreeppad en bijzondere plantensoorten. De broedvogelstand geeft inzicht in de kwaliteit van het gebied en hoe het gebied zich ontwikkelt. De rugstreeppad is een kenmerkende soort voor pioniersituaties met veel dynamiek in de vorm van tijdelijke poelen, recent vergraven percelen en opgespoten terreinen. Er is onderzoek gedaan naar deze soort om te bepalen of de inrichtingsmaatregelen het gewenste effect hebben. Stichting STARING ADVIES 4

6 1.3 Samenwerking vrijwilligers In dit project hebben diverse vrijwilligers uit de regio veldonderzoek gedaan. Enkele leden van de Vogelwerkgroep IVN De Oude IJsselstreek zijn in het veldseizoen van 2012 en 2013 bereid gevonden om broedvogelinventarisaties uit te voeren. De inventarisatie naar de rugstreeppad is door dhr. M. Hendiks en mevr. J. Berendsen van het IVN De Oude IJsselstreek uitgevoerd. De dagvlinders en libellen zijn geïnventariseerd door Rudie Schwartz, Roel Schwartz, Eugene Raben en Wim Gerritsen. Tevens hebben aan deze rapportage mevr. J. Berendsen en dhr. G. ter Heijne, vrijwilligers bij het IVN De Oude IJsselstreek en de vogelwerkgroep IVN De Oude IJsselstreek een belangrijke bijdrage geleverd. Zonder de directe samenwerking met de vrijwilligers en hun bijdrage in het veldwerk was dit project niet tot stand gekomen. Bij deze willen we alle betrokken vrijwilligers bedanken voor hun inzet gedurende het veldseizoen van 2012 en 2013 en hopen we dat zij in de toekomst met ons willen blijven samenwerken. Met dank aan de vrijwilligers (foto Jeltje Berendsen). Stichting STARING ADVIES 5

7 2 Gebiedsbeschrijving In de gemeente Oude IJsselstreek, tussen de woonkernen Azewijn en Netterden, ligt zandwinning het Azewijnse Broek. Het gebied is ontstaan door de winning van zand, grind en klei. De bodem in het Azewijnse Broek bestaat vanaf het maaiveld na de bouwvoor uit een kleiafzetting van omstreeks één meter dik. Hieronder bevindt zich een dik zandpakket van grof tot zeer grof - grindhoudend - zand. Het onderzochte gebied bestaat uit de zandwinplas met haar oevers en omliggend terrein (zie figuur 1). Een gedeelte van het gebied, waar geen werkzaamheden meer plaatsvinden is inmiddels ingericht. Hier is veel ruimte voor de natuur gelaten. Rondom de plas liggen verschillende meidoornhagen, graslanden, sloten, bosjes, rietkragen, poelen, ruigten en open zandgebieden. In de plassen zijn tijdelijk enkele kunstmatige eilanden aangelegd. Ten zuiden van de plas liggen enkele kleine kleibossen. Het gebied is voortdurend in ontwikkeling. Door de recente plannen voor uitbreiding van de huidige zandwinning zal de oppervlakte open water toenemen. Er zullen nieuwe kansen ontstaan voor flora en fauna in de vorm van riet- en moerasoevers, poelen, bosjes, eilanden, ruigten en steile oevers voor oeverzwaluw en ijsvogel. De omgeving van het Azewijnse Broek is open en rationeel verkaveld. Het oude landschap van uitgestrekte heggen, singels en knotbomen is tijdens de ruilverkaveling genivelleerd (mondelinge mededeling dhr. J. te Kloeze). In de omgeving van het Azewijnse Broek bevinden zich nog 3 grotere plassen; de Kleine Reeven en Slotermeer aan de noordzijde van het Azewijnse Broek en de Omsteg aan de zuidzijde (zie figuur 2). Grote watergangen in de omgeving zijn; aan de zuidzijde de Rijn in Duitsland (afstand 6 km) en de Oude IJssel aan de oostzijde (afstand 4 km). Kleinere watergangen die langs de zandwinning stromen zijn de Roode- en de Reefsche Wetering. Stichting STARING ADVIES 6

8 Figuur 1. Luchtfoto onderzoeksgebied Azewijnse Broek. Stichting STARING ADVIES 7

9 Slotermeer Kleine Reeven Azewijnse Broek Omsteg Figuur 2. Ligging plangebied en overige plassen in de omgeving. Stichting STARING ADVIES 8

10 3 Methodiek inventarisaties 3.1 Broedvogels In 2012 en 2013 zijn verspreid over het seizoen de broedvogels in het gebied geïnventariseerd. De vrijwilligers hebben gedurende het veldseizoen 18 inventarisatieronden uitgevoerd verdeeld over 3 deelgebieden (zie tabel 1). Tijdens de veldbezoeken zijn waarnemingen van vogels die territoriaal gedrag vertonen (of ander gedrag dat een broedgeval kan indiceren) genoteerd op veldkaarten. De resultaten van deze veldkaarten zijn samengevoegd en via de SOVON autocluster zijn de territoria bepaald. De export gegevens van de autocluster zijn in een aparte bijlage toegevoegd. Volledigheid onderzoek Het broedvogelonderzoek is volgens de Handleiding Broedvogels Monitorings Project (BMP) van SOVON uitgevoerd. De handleiding geeft aan dat een gebied gedurende de periode maart juli minimaal 7 tot maximaal 10 keer onderzocht moet worden. De veldbezoeken zijn onder gunstige weersomstandigheden uitgevoerd. Er is door de onderzoeksintensiteit en methode een zeer volledig beeld ontstaan van de broedvogelpopulatie. ronde waarnemer(s) 2012 deelgebied 2013 deelgebied 1 Roel Schwartz, Rudie Schwartz, Wim Gerritsen 11-mrt mrt 21 2 Roel Schwartz, Rudie Schwartz, Wim Gerritsen 11-mrt mrt 31 3 Roel Schwartz, Rudie Schwartz, Wim Gerritsen 18-mrt mrt 41 4 Roel Schwartz, Rudie Schwartz, Wim Gerritsen 8-apr apr 21 5 Roel Schwartz, Rudie Schwartz, Wim Gerritsen 9-apr apr 41 6 Roel Schwartz, Rudie Schwartz, Wim Gerritsen 27-apr apr 31 7 Roel Schwartz, Rudie Schwartz, Wim Gerritsen 28-apr 41 9-mei 21 8 Roel Schwartz, Rudie Schwartz, Wim Gerritsen 29-apr 21 9-mei 31 9 Roel Schwartz, Rudie Schwartz, Wim Gerritsen 29-apr 31 9-mei Roel Schwartz, Rudie Schwartz, Wim Gerritsen 10-mei mei Roel Schwartz, Rudie Schwartz, Wim Gerritsen 12-mei jun Roel Schwartz, Rudie Schwartz, Wim Gerritsen 12-mei jun Roel Schwartz, Rudie Schwartz, Wim Gerritsen 27-mei jun Roel Schwartz, Rudie Schwartz, Wim Gerritsen 27-mei jun Roel Schwartz, Rudie Schwartz, Wim Gerritsen 30-jun jun Roel Schwartz, Rudie Schwartz, Wim Gerritsen 30-jun 31 3-jul Roel Schwartz, Rudie Schwartz, Wim Gerritsen 21-jul jul Roel Schwartz, Rudie Schwartz, Wim Gerritsen 21-jul jul 21 Tabel 1. Veldbezoeken broedvogels in 2012 en Stichting STARING ADVIES 9

11 3.2 Dagvlinders en libellen De dagvlinders en libellen zijn geïnventariseerd met behulp van inventarisatieroutes, deze routes zijn opgebouwd uit verschillende secties (zie tabel 3 en 4). Binnen deze routes worden alle dagvlinders binnen 2,5 meter aan weerszijden van de route geteld. De dagvlinderroutes zijn bij goed weer jaarlijks ieder 4 keer onderzocht. Voor de libellen zijn jaarlijks ook 4 veldbezoeken per inventarisatie ronde besteed. routenummer routenaam Lengte (m) Secties (n) V1751 Azewijnsche Broek V1752 Netterdensche Broek Tabel 3. Inventarisatieroutes dagvlinders in het Azewijnsche Broek en Netterdensche Broek. routenummer routenaam Lengte (m) Sectie (n) L1094 Azewijnse Broek L Azewijnsche en Netterdensche Broek L Azewijnsche en Netterdensche Broek (voorheen 3) L Azewijnsche en Netterdensche Broek Tabel 4. Inventarisatieroutes libellen in het Azewijnsche Broek en Netterdensche Broek. 3.3 Rugstreeppad In 2013 is verspreid over het seizoen, door vrijwilligers van IVN De Oude IJsselstreek, de rugstreeppad geïnventariseerd. Het gebied is zowel onderzocht op roepende mannetjes (avondbezoeken) als op eieren en larven in het water (dagbezoek). De bezoeken zijn uitgevoerd onder gunstige weersomstandigheden, in de periode waarin rugstreeppadden roepen: april - juli. Roepende rugstreeppadden zijn zeer goed hoorbaar. Het geluid draagt enkele honderden meters ver. Op grond van de afstand van de roepende dieren is een inschatting van het aantal exemplaren gemaakt. Waarnemingen van overige amfibieën zijn ook meegenomen tijdens het onderzoek. Volledigheid onderzoek De roep van de rugstreeppad is op grote afstand hoorbaar en daardoor eenvoudig te inventariseren wanneer de dieren actief zijn. In het gebied komen geen diersoorten voor die een vergelijkbaar geluid produceren (veenmol, nachtzwaluw), waardoor verwisseling uitgesloten is. Verspreid over het seizoen zijn meerdere inventarisaties uitgevoerd door de vrijwilligers (zie Tabel 2), waarbij zowel op roepende mannetjes als op eisnoeren en jonge rugstreeppadden onderzocht is. Hierdoor is een volledig beeld ontstaan van het voorkomen van de rugstreeppad in het gebied. ronde waarnemer(s) datum inventarisatie 1 J. Berendsen, M. Hendriks avondbezoek 2 J. Berendsen, M. Hendriks avondbezoek 3 J. Berendsen, M. Hendriks dagbezoek Tabel 2. Veldbezoeken rugstreeppad Stichting STARING ADVIES 10

12 3.4 Flora In 2013 is het gebied Azewijnse Broek en Omsteg éénmalig in juni onderzocht op het voorkomen van bijzondere plantensoorten. Het onderzoek heeft zich met name gericht op het inventariseren van plantensoorten die voorkomen op de Rode lijst en op indicatorsoorten van bijzondere milieuomstandigheden als schrale vegetaties en kwelsituaties. 4 Resultaten veldonderzoek 2012 en Broedvogels Er zijn beide jaren 18 ochtendbezoeken uitgevoerd. De resultaten van dit onderzoek zijn aangevuld met verschillende losse waarnemingen die in het broedseizoen gedaan zijn. De resultaten zijn samengevoegd in de territoriumkartering. Vanwege het grote aantal aangetroffen soorten zijn de beschrijvingen opgesplitst per ecotoop. Er is een onderverdeling gemaakt tussen water- en moerasvogels, bos- en struweelvogels, ruigtevogels, akker- en weidevogels en erf- en tuinvogels (Bijlage 1). De kaarten (via SOVON autocluster) zijn als aparte, digitale bijlage meegestuurd. Er zijn in beide jaren samen 71 verschillende soorten broedvogels genoteerd. Het betreft voor het grootste deel water- en moerasvogels en bos- en struweelvogels. Enkele bevindingen van het broedvogelonderzoek: Water- en moerasvogels Er broedt een aantal bijzondere soorten water- en moerasvogels in het Azewijnse Broek. De territoria zijn verspreid over het gebied aangetroffen. Uiteraard concentreert het aantal territoria zich op en rondom de zandwinplassen. Voor deze soortgroep zijn met name de eilandjes, de rietoevers langs de noordelijke plas en de ruigtestroken langs de oevers belangrijke broedgebieden. Opmerkelijke soorten zijn met name bergeend, blauwborst, oeverloper, oeverzwaluw, visdief en watersnip. Van de blauwborst is niet bekend of er een broedgeval heeft plaatsgevonden. Gedurende het broedseizoen is uitsluitend een zingend mannetje waargenomen in het gebied. De oeverzwaluwen en visdiefjes broeden op de eilandjes in de zuidelijke plas. Oeverzwaluw In zowel 2012 als 2013 zat er een oeverzwaluwkolonie in het Azewijnse Broek. In 2012 bestond deze uit 55 nestholtes en in 2013 zijn er 74 nestholtes geteld. Het is niet zeker of alle nestholten ook daadwerkelijk in gebruik zijn, maar het geeft een goede indicatie over de grootte van de broedkolonie. De oeverzwaluw is voor het broedsucces afhankelijk van steile zandoevers. Van nature komt de soort voor langs natuurlijke rivieren, waar door dynamiek de oevers afbrokkelen en broedgelegenheden ontstaan (voor de oeverzwaluw). Bij gebrek aan dynamiek broeden zij ook in kunstmatige steile oevers, bijvoorbeeld door opgeworpen zandbulten. Hiervoor biedt het Azewijnse Broek prima mogelijkheden. Watersnip De watersnip is een Rode Lijstsoort die sterk in aantal is afgenomen en blijft afnemen. Watersnippen zijn broedvogels van vochtige, open terreinen met een weke bodem, zoals veenmoerassen. De voornaamste oorzaken voor de afname van de watersnip zijn de Stichting STARING ADVIES 11

13 intensivering van het agrarisch gebruik van de veenweidegronden in het westen en de ontginning van de hoogvenen in het oosten van het land. Ontwatering, overmatig gebruik van kunstmest, een hoge veebezetting en het verdwijnen van lage, modderige slootkanten zijn daarbij de grootste boosdoeners. Helaas hebben er in 2012 of 2013 geen watersnippen gebroed in het Azewijnse Broek. Bergeend De bergeend komt de laatste decennia steeds meer voor in het binnenland, waar ze vooral langs de rivieren, maar ook op akkers, aangetroffen kunnen worden. Het aantal bergeenden is sinds de jaren '70 licht toegenomen. Dit komt vooral doordat gebieden in het binnenland gekoloniseerd zijn. Er is in Nederland een groot verschil tussen het aantal paren dat een territorium heeft (11.000) en het aantal paren dat ook daadwerkelijk tot broeden komt ( ). Er zijn in 2012 en 2013 meerdere bergeenden waargenomen, hetgeen heeft in beide jaren geresulteerd in 2 territoria. Oeverloper In 2012 en 2013 zijn er wederom oeverlopers waargenomen in het Azewijnse Broek en de waarnemingen waren van voldoende kwaliteit en hoeveelheid om een territorium te rechtvaardigen. Dat is opmerkelijk, want de oeverloper is in Nederland een zeer zeldzame broedvogel. Er worden elk jaar maximaal enkele tientallen broedparen in Nederland vastgesteld. Bos- en struweelvogels Territoria van deze soortgroep worden met name in de oude kleibosjes en in de oeverzone rondom de noordelijke plas aangetroffen. Ook langs de Azewijnse Straat zijn in de houtige beplantingen territoria vastgesteld van bos- en struweelvogels. Naast algemene soorten als merel, koolmees en tjiftjaf zijn ook territoria vastgesteld van enkele Rode Lijstsoorten: koekoek, matkop, spotvogel en zomertortel. Matkop De matkop is voor de broedgelegenheid afhankelijk van staand, dood hout. De matkop hakt zelf een nestholte in een dode boom. De soort komt voor in vochtige loofhoutbossen. In het Azewijnse Broek zijn in 2013 voldoende waarnemingen geweest om van 1 geldig territorium te kunnen spreken. De matkop neemt met name in laag Nederland sterk in aantal af. De oorzaken zijn nog altijd niet zeker. Koekoek De koekoek staat op de Rode lijst broedvogels. In 2012 is er één territorium vastgesteld en in 2013 is er een koekoek waargenomen in het Azewijnse Broek, deze waarneming was echter onvoldoende om van een geldig territorium te kunnen spreken. De soort gebruikt de nesten van andere vogels, met name kleine zangvogels, voor zijn eigen legsel. Vaak worden de nesten van soorten als kleine karekiet of heggenmus gebruikt. Beide soorten komen ook voor in het gebied. Spotvogel De spotvogel is een zangvogel die gebonden is aan halfopen gebieden met jong loofhout en bosjes die niet al te dicht zijn begroeid. De voorkeur gaat uit naar vochtige gebieden. Parkachtige landschappen met open plekken en bomengroepen met struikgewas zijn perfecte leefgebieden. De spotvogel is sterk in aantal afgenomen in Nederland. Tussen 1979 en 1985 werden tot paartjes vastgesteld. In de periode werden nog maar tot paartjes geteld. De aantallen zijn dus in twintig jaar tijd gehalveerd (bron: Vogelbescherming Nederland). Er is veel geschikt leefgebied verloren gegaan door het verdwijnen van houtwallen, Stichting STARING ADVIES 12

14 bosjes, geriefhoutbosjes en singels in het agrarisch gebied. In 2012 zijn in het Azewijnse Broek 6 territoria van de spotvogel vastgesteld, in 2013 waren dit slechts 3 territoria. Zomertortel De zomertortel is een trekvogel die in mei arriveert en september ons land weer verlaat. Een echte zomergast dus. De zomertortel bewoont halfopen landschappen met bomen en struiken. Hij komt ook voor in loofbossen en landbouwgebieden met veel begroeiing. Zijn voedsel in de vrije natuur bestaat uit voornamelijk uit zaden: kleine onkruidzaden, oogstresten en bessen. Sinds enkele decennia nemen de aantallen van de zomertortel af. In gebieden waar voorheen al weinig zomertortels leefden is de soort verdwenen. In sommige delen van het buitengebied is de terugloop tot een halt gekomen, maar in bossen zet de afname nog altijd door. Alleen in verbossende ontoegankelijke moerassen lijkt de situatie redelijk stabiel te zijn. In de periode waren er zo n broedparen. In de jaren zeventig en begin jaren tachtig waren dat nog broedparen (bron: Vogelbescherming Nederland). In agrarisch cultuurlandschap bestaat gebrek aan nestgelegenheid (dichte hoge struwelen) en vooral voedsel (verdwijnen graanakkers en kruidenrijke hooilanden). In natuurgebieden heeft de achteruitgang ook te maken met nestgelegenheid en voedsel. Verder zijn de omstandigheden in de overwinteringsgebieden in Afrika verslechterd. Daarnaast vormt jacht langs de trekroute naar Afrika een probleem. In het Azewijnse Broek broedt de zomertortel in de dichte bosjes rondom de plassen. In 2012 leidde dit tot 2 territoria en in 2013 heeft dit geresulteerd in 3 territoria. Akker- en weidevogels Deze soortgroep heeft het moeilijk in Nederland. Door intensivering van de landbouw zijn veel geschikte leefgebieden verloren gegaan of alleen nog geschikt gebleken voor algemene, minder kritische weidevogels als kievit en scholekster. Onder deze soortgroep bevindt zich een groot aantal Rode Lijstsoorten, wat aangeeft dat de aantallen achteruit gaan. Rondom de zandafgravingen van het Azewijnse Broek is een aantal territoria van akker- en weidevogels aangetroffen, waaronder een aantal Rode Lijstsoorten. Van een aantal soorten is niet bekend of zij hier ook gebroed hebben of alleen een territorium hebben gehad. Soorten als grutto en scholekster komen hier niet tot broeden. Gele kwikstaart Deze Rode Lijstsoort is verspreid langs de plassen en aangrenzende agrarische percelen aangetroffen. De gele kwikstaart wordt ook langs de kale oevers van de zandwinplas waargenomen. De aantallen gele kwikstaarten in Nederland zijn sterk afgenomen. De sterke afname van de soort doet zich vooral voor op de vochtige graslanden. Hierbij speelt verdroging, intensivering van de landbouw en verdwijnen van kruidenrijke graslanden een belangrijke rol. Een lichte toename is te zien op de grootschalige akkers op een aantal plekken in ons land. Natuurontwikkelingsgebieden, zoals bij het Azewijnse Broek, dragen bij aan het broedsucces van deze soort. Er zijn hier dan ook jaarlijks territoria van de gele kwikstaart vastgesteld. Kleine plevier Zowel in 2012 als in 2013 is deze kritische pioniersoort weer als broedvogel aangetroffen in het gebied. In 2013 werden er zelfs 13 territoria vastgesteld, tegen 7 in Het is een pioniersoort op zandige kale oevers van actieve ontginningen. De soort kan succesvol omgaan met een sterke milieudynamiek en is er zelfs sterk van afhankelijk. Het voorkomen van de kleine plevier als broedvogels is alleen te realiseren door in het beheer plaatselijk een dergelijke vorm van dynamiek op te nemen en recreatie te belemmeren. Stichting STARING ADVIES 13

15 Ruigtevogels Ruigtevegetaties zijn met name te vinden op en rond de oevers van de plassen, waar spontane ontwikkeling van ruigtekruiden optreedt. Dit type vegetatie trekt een specifieke groep vogelsoorten aan, die hier hun voedsel en nestgelegenheid vinden. Van deze soortgroep is een beperkt aantal soorten waargenomen in het gebied. Dit heeft wellicht te maken met de relatief beperkte hoeveelheid ruigte rondom de plassen. Mogelijk zal het aantal broedende ruigtevogels in de toekomst toenemen als de natuurontwikkeling rondom de plassen zich uitbreidt. Kneu Er is 1 Rode Lijstsoort aangetroffen uit deze soortgroep: de kneu, met in totaal 5 territoria in 2012 en 8 territoria in Deze soort staat als gevoelig genoteerd op de Rode Lijst. De aantallen kneuen in Nederland zijn afgenomen ten opzichte van de jaren , toen nog ongeveer paren werden vastgesteld. In de meest recente meetperiode, , werden nog 'maar' tot paren geteld. De kneu is nog steeds een algemene soort, maar de dichtheden zijn sinds de jaren '70 steeds geringer geworden. Agrarische gebieden met veel variatie in het landschap en in gewassen zijn ideaal voor de kneu. Door alle schaalvergrotingen van de laatste decennia is het landelijk gebied steeds minder geschikt geworden voor de kneu. De soort neemt tevens sterk af in alle omringende landen, waarbij ook problemen in de Zuidwest-Europese overwinteringsgebieden zeker niet zijn uitgesloten (bron: Vogelbescherming Nederland). Erf- en tuinvogels Rondom de zandwinplassen zijn territoria van erf- en tuinvogels vastgesteld, waaronder de Rode Lijstsoorten huismus, ringmus en huiszwaluw. De meeste territoria bevinden zich logischerwijs op de (boeren)erven, met name aan de Azewijnsestraat, Omsteg en Maatweg. De broedlocaties van de meeste erf- en tuinvogels vallen hiermee in principe buiten de grenzen van het zandwingebied. De soorten maken echter wel gebruik van het zandwingebied als foerageergebied. Hiermee vervult het Azewijnse Broek ook voor deze vogelsoorten een belangrijke functie. Steenuil Op één van de erven rondom het Azewijnse Broek is eenmalig een steenuil waargenomen, hetgeen voldoende was om van een territorium te kunnen spreken. 4.2 Overige waarnemingen (van niet-broedvogels) Eenden Van een aantal eendensoorten zijn losse waarnemingen verzameld, tijdens het broedseizoen. Verder wordt het gebied in de winterperiode als rust- en foerageergebied gebruikt door diverse eendensoorten. In het gebied zijn onder andere waargenomen: bergeend, wintertaling, slobeend, krakeend, brilduiker, soepeend, tafeleend, kuifeend, grote zaagbek en nonnetje. Van de bergeend en de kuifeend zijn in 2013 ook territoria vastgesteld. Roofvogels Het Azewijnse Broek heeft een grote aantrekkingskracht op roofvogels. Rondom de zandwinplassen zijn territoria van de buizerd en torenvalk vastgesteld. Daarnaast jagen de sperwer en havik regelmatig in het gebied. Verder zijn, buiten het broedseizoen, de blauwe Stichting STARING ADVIES 14

16 kiekendief, bruine kiekendief, smelleken, boomvalk en slechtvalk waargenomen door leden van de vogelwerkgroep. Soms jaagt de visarend (op doortrek) even in het gebied. Trekvogels Buiten de broedvogelstand is het gebied bijzonder aantrekkelijk voor trekvogels als tijdelijke foerageerplek en rust- en slaapplaats. Dit blijkt uit de vele waarnemingen van bijzondere vogelsoorten in het gebied. Gedurende zijn diverse losse waarnemingen van zeldzame of bijzondere vogelsoorten gedaan in het gebied. Met name voor steltlopers, eenden, ganzen en roofvogels is het gebied erg in trek. Het gebied ontwikkelt zich tot het vogelparadijs van de Achterhoek. De lijst met bijzondere soorten is lang. Enkele bijzondere waarnemingen van niet-broedvogels uit 2012/2013 zijn: flamingo, zwarte ooievaar, kraanvogel, goudplevier, zilverplevier, zwarte ruiter, morinelplevier, bladkoning, citroenkwikstaart en roodkeelpieper (bron: Grote plassen die ver in het binnenland gelegen zijn, zoals het Azewijnse Broek, hebben een belangrijke functie als rust- en foerageergebied voor doortrekkende steltlopers, zoals ook blijkt uit de waarnemingen uit Dagvlinders en libellen In 2012 en 2013 zijn er zowel dagvlinders als libellen geïnventariseerd (Bijlage 3 en 4). In het Azewijnsche Broek zijn 17 soorten dagvlinders aangetroffen. Het boomblauwtje, bruin blauwtje en de gele luzernevlinder zijn voor het eerst aangetroffen. De laatste soort komt met name in invasie jaren naar Nederland, 2013 was een invasiejaar voor deze overwegende zuidelijke soort. Het bruin blauwtje heeft de status gevoelig op de rode lijst dagvlinders (2009), daarnaast is ook het groot dikkopje waargenomen deze soort heeft eveneens de vermelding gevoelig op de rode lijst. De kleine vuurvlinder is enkel in het jaar 2012 aangetroffen. In het Netterdensche Broek zijn 15 soorten waargenomen waarvan 2 soorten nog niet eerder zijn gezien tijdens de monitoring. De oranje luzernevlinder is in 2013 voor het eerst waargenomen, 2013 was een invasiejaar voor deze zuidelijke soort. Ook de eikenpage is in 2013 voor het eerst waargenomen, eikenpages brengen veel tijd door in boomtoppen hierdoor kan het dat de soort in voorgaande jaren gemist is. In het Azewijnsche Broek zijn 3 libellenroutes geteld. Op de route L1094 zijn 14 soorten libellen aangetroffen. Op de route L1224 zijn 18 soorten libellen aangetroffen. Tijdens de tellingen op route L1225 zijn 15 soorten libellen aangetroffen. De route L1095 is in 2011 voor het laatst geteld. Op geen van deze routes zijn soorten aangetroffen die worden vermeld als kwetsbaar of (ernstig) bedreigd op de rode lijst libellen (2011). Wel zijn er kanaaljuffers waargenomen, een voor Nederland bijzondere soort. De noordse witsnuitlibel en de gevelkte witsnuitlibel zijn enkel in 2012 aangetroffen. De gevlekte witsnuitlibel staat op de rode lijst en is landelijk vrij zeldzaam. Aanvullend is er op een libellenexcursie gehouden, tijdens deze excursie zijn de geen soorten waargenomen met een rode lijst status. Wel zijn de vuurlibel en de plasrombout bijzonder te noemen. Stichting STARING ADVIES 15

17 4.4 Rugstreeppad Door Jeltje Berendsen enmarcel Hendriks, vrijwilligers van het IVN De Oude IJsselstreek is het gebied in 2013 geïnventariseerd op de rugstreeppad (zie figuur 3,4 en 5). Het aantal roepende mannetjes (bijlage 2) is ten opzichte van 2010 min of meer gelijk gebleven. Deels te sterk begroeien van de oevers (verlies habitat) tegenover uitbreiding van de zandwinning (toename habitat) zijn hier mede oorzaak van. De toename van het aantal larven en juveniele kan mogelijk op het conto van verdere uitbreiding van de zandwinning en (tijdelijke) aanwezigheid van geschikte oeverzones worden geschreven. Rugstreeppad Datum Stadium Aantal Opmerking adult Roepende mannetjes adult Roepende mannetjes larve 1500 Ter plaatse juveniel 7500 Ter plaatse larve 750 Ter plaatse Tabel 7: De waarnemingen van rugstreeppadden in 2013 Figuur 3. Larve van rugstreeppad uit Azewijnse Broek (foto: Jeltje Berendsen). Stichting STARING ADVIES 16

18 Figuur 4. Eisnoeren van rugstreeppad uit Azewijnse Broek (foto: Jeltje Berendsen). Figuur 5. Jonge rugstreeppad uit Azewijnse Broek (foto: Jeltje Berendsen). Stichting STARING ADVIES 17

19 4.5 Flora Tijdens het flora-onderzoek op 14 juni 2013 zijn in het gebied Azewijnse Broek en Omsteg verschillende zeldzame plantensoorten aangetroffen. Het onderzoek heeft zich voornamelijk geconcentreerd op plantensoorten van de landelijke Rode Lijst en indicatorsoorten van bijzondere milieuomstandigheden als schrale vegetaties en kwelsituaties. Het merendeel van de aangetroffen doelsoorten als Kleine pimpernel, Kruisbladwalstro en Steenanjer zijn kenmerkend voor het rivierengebied en soorten als Blaaszegge, Bleke zegge en Elzenzegge zijn meer kenmerkend voor de hogere zandgronden (Bijlage 5). Stichting STARING ADVIES 18

20 5 Trend en discussie Er is een trendanalyse verricht van 2009 tot en met 2013, hierdoor kan er voorzichtig een trend worden opgemaakt van de broedvogels en de rugstreeppad. Doordat dit onderzoek een relatief korte periode bevat is de trend erg gevoelig voor variabelen die niet direct door het beheer veroorzaakt zijn zoals weersomstandigheden, omstandigheden tijdens de migratie (trekvogels die vanuit Zuid-Europa of Afrika naar Nederland komen) of waarnemersinvloeden. Broedvogels Water- en moerasvogel De water- en moerasvogels lijken over de onderzoeksperiode redelijk stabiel te blijven. Er zijn echter enkele soorten die het slechter lijken te doen of verdwenen zijn, zoals de brandgans. Ganzenbestrijding in het gebied en het in mindere mate voorkomen van geschikt habitat zijn mogelijke oorzaken voor het verdwijnen van de brandgans. Ook zijn er soorten die een positieve trend laten zien, zoals de oeverzwaluw en visdief. De aanwezigheid van zandbulten met steile wanden biedt de oeverzwaluwen broedgelegenheden. Door uitbreiding van de zandwinning is er voor de visdief meer geschikt habitat ontstaan. Ruigte vogels De vogels die in ruigtes broeden lijken stabiel te blijven. Wel lijken ze zich door het gebied te verplaatsen, zeer waarschijnlijk omdat geschikt broedhabitat per locatie varieert van jaar tot jaar. Akker- en weidevogels Bij de akker- en weidevogels is er een duidelijke tweedeling zichtbaar. Soorten die van pioniershabitat profiteren (kievit en kleine plevier) doen het positief. Ook de gele kwikstaart doet het goed in het Azewijnse Broek en Netterdense Broek. De klassieke weidevogels die van lang gras op een drassige bodem houden (tureluur, watersnip en grutto) lijken net als in de rest van Nederland (op enkele weidevogelreservaten na) te verdwijnen. Ook de veldleeuwerik is in de onderzochte gebieden verdwenen. Bos- en struweelvogels Het merendeel van de bos- en struweelvogels neemt toe of is stabiel in het onderzochte gebied. De spotvogel en de zomertortel lijken echter langzaam uit het gebied te verdwijnen. Deze soorten doet het landelijk ook erg slecht en staan derhalve op de rode lijst. Bij de zomertortel zijn jacht tijdens de trek en slechtere overwinteringsomstandigheden mogelijke oorzaken. Erf- en tuinvogels De erf en tuinvogels lijken stabiel te blijven over de onderzoeksperiode. Het vestigen van een huiszwaluwkolonie tijdens de onderzoeksperiode is een positieve ontwikkeling. Doordat deze kolonie zich in 2011 heeft gevestigd en zich daarna heeft gehandhaafd lijkt het erop dat deze rode lijstsoort zich blijvend heeft gevestigd. Rugstreeppad De rugstreeppad is in van onderzocht, gegevens van elk jaar zijn echter niet beschikbaar. In 2009 werden er nog 100 roepende rugstreeppadden doorgegeven. Dit aantal lijkt terug te zijn gelopen tussen 2009 en 2013 tot ongeveer 20 roepende mannetjes. Volgens Stichting STARING ADVIES 19

21 zijn er in 2012 zo n 55 roepende mannetjes gehoord. Tijdens de tellingen in 2013 zijn er roepende mannetjes gehoord. Alhoewel de aantallen van deze pionierssoort sterk fluctueren kan deze fluctuatie mede veroorzaakt worden door het feit dat een veldbezoek een momentopname is. Weersomstandigheden en daarmee samenhangend de mate van activiteit van de roepend mannetjes bepalen dan in belangrijke mate hoeveel roepende mannetjes er waargenomen worden. Toch lijkt het er op dat de rugstreeppad achteruitgaat. Stichting STARING ADVIES 20

22 6 Conclusie en aanbevelingen Conclusie De plassen van het Azewijnse Broek vormen samen met enkele andere zandgaten stapstenen tussen natuur langs de Rijn (Natura 2000 gebied De Hetter, vlak over de Duitse grens) en het Waalse Water en de Oude IJssel. Doordat de zandwinning op termijn veel ruimte voor natte natuur zal opleveren, ontstaat een extra habitat met veel mogelijkheden voor diverse kwetsbare planten en dieren van specifieke biotopen. Broedvogels Uit de inventarisaties in 2012 en 2013 blijkt wederom dat het gebied erg belangrijk is voor diverse kritische en (regionaal) zeldzame vogelsoorten. Naast soorten die zich voortplanten is het gebied ook tijdens de vogeltrek een belangrijk rust- en foerageergebied voor veel vogelsoorten. Tijdens de trekperiode worden bijzondere en zeldzame soorten in het gebied waargenomen. Rugstreeppad In 2013 zijn er adulte rugstreeppadden gehoord tijdens de avondronden. Daarnaast zijn er naar schatting minimaal 7500 larven en juveniele rugstreeppadden waargenomen. Dit geeft aan dat er voortplantingsactiviteit plaatsvind in het Azewijnse Broek en Netterdense Broek. Dagvlinders Vanuit de inventarisaties is op te maken dat in het Azewijnsche Broek en Netterdensche Broek een groot aantal landelijk algemene dagvlinders voorkomen. Libellen Het Azewijnsche Broek en Netterdensche Broek zijn belangrijke gebieden voor libellen. Er zijn al waarnemingen van enkele landelijk schaarse soorten gedaan. Van de kanaaljuffer is het vrijwel zeker dat de soort zich in het gebied voortplant. Ook zijn er de afgelopen jaren waarnemingen gedaan van enkele (regionale) zeldzaamheden. Het is onzeker of deze soorten zich hier succesvol voorplanten. Aanbevelingen Het belang van monitoring van natuurwaarden Om te achterhalen of de gestelde inrichtingsdoelen voor het gebied gehaald worden is het van belang om het voorkomen van de verschillende soortgroepen en hun populatiegrootte te onderzoeken. Op basis van aantalsontwikkeling van de doelsoorten kan tijdig het beheer aangepast worden of de inrichting van het gebied bijgestuurd worden. De beschikbaarheid van actuele verspreidinggegevens maakt het mogelijk om tijdig en juist bij te sturen in de ontwikkeling. Rugstreeppad Om een zo volledig mogelijk beeld van de grootte en ontwikkelingen van de populatie rugstreeppadden in het Azewijnse Broek te krijgen wordt aanbevolen om de rugstreeppad te blijven onderzoeken in de toekomst. Mogelijk dient er extra aandacht besteed te worden aan de ontwikkeling van de oevers, omdat de rugstreeppad afhankelijk is van pioniersituaties met open zand en schaars begroeide oevers. Stichting STARING ADVIES 21

23 Het betrekken van vrijwilligers bij het onderzoek Dankzij de inzet van vrijwilligers van IVN De Oude IJsselstreek en enkele zeer fanatieke individuele natuurliefhebbers hebben we ook in 2012 en 2013 de natuurwaarden in het Azewijnse Broek in beeld kunnen brengen. Om de ontwikkelingen van de flora en fauna in het gebied te kunnen blijven volgen is het wenselijk om te blijven monitoren. Zo krijgen we een beeld van het effect van de uitgevoerde ruimtelijke ingrepen in het kader van het inrichtingsplan. Het is belangrijk om vrijwilligers te betrekken bij een vervolgtraject. Niet alleen bespaart dit op de kosten van betaalde onderzoekers, vrijwilligers uit de regio hebben veel veldkennis en een binding met het gebied. Door de flexibiliteit en korte reisafstand kunnen zij op gunstige weersomstandigheden inspelen en daarmee zo effectief mogelijk inventariseren. Het enthousiasme van vrijwilligers, maakt de slagingskans van deze natuurontwikkeling groter. Voor algemene aanbevelingen over de inrichting en het beheer van het gebied verwijzen we naar Inrichtingsplan zandwinning Azewijnse Broek (SSA rapportnummer 0739). Stichting STARING ADVIES 22

24 Bijlage 1 Soortenlijst broedvogels 2012 en 2013 Water- en moerasvogels Nederlandse naam Wetenschappelijke naam Rode Lijst Bergeend Tadorna tadorna Blauwborst Luscinia svecica Dodaars Tachyb aptus ruficollis 1 0 Fuut Podiceps cristatus Grauwe Gans Anser anser Kleine Karekiet Acrocephalus scirpaceus Kluut Recurvirostra avosetta 1 0 Knobbelzwaan Cygnus olor Krakeend Mareca strepera Kuifeend Aythya fuligula Meerkoet Fulica atra Nijlgans Alopochen aegyptiacus Oeverloper Actitis hypoleucos 2 1 GE Oeverzwaluw Riparia riparia Rietgors Emberiza schoeniclus Rietzanger Acrocephalus schoenobaenus 4 Stormmeeuw Larus canus Visdief Sterna hirundo KW Waterhoen Gallinula chloropus Waterral Rallus aquaticus Wilde Eend Anas platyrhynchos Wintertaling Anas platyrhynchos 1 1 KW Ruigtevogels Nederlandse naam Wetenschappelijke naam Rode Lijst Bosrietzanger Acrocephalus palustris Fazant Phasianus colchicus Grasmus Sylvia communis Kneu Carduelis cannabina 5 8 GE Putter Carduelis carduelis Akker- en weidevogels Nederlandse naam Wetenschappelijke naam Rode Lijst Gele kwikstaart Motacilla flava GE Graspieper Anthus pratensis 0 1 GE Kievit Vanellus vanellus Kleine Plevier Charadrius dubius Tureluur Tringa totanus 1 1 GE Stichting STARING ADVIES 23

25 Bos- en struweelvogels Nederlandse naam Wetenschappelijke naam Rode Lijst Buizerd Buteo buteo Boomklever Sitta europaea Boomkruiper Certhia brachydactyla Braamsluiper Sylvia curruca 1 0 Fitis Phylloscopus trochilus Gekraagde Roodstaart Phoenicurus phoenicurus Glanskop Parus palustris Grauwe Vliegenvanger Muscicapa striata Groene specht Picus viridus 2 2 KW Groenling Chloris chloris Grote Bonte Specht Dendrocopos major Havik Accipiter gentilis Heggenmus Prunella modularis Houtduif Columba palumbus Koekoek Cuculus canorus 1 0 KW Koolmees Parus major Matkop Parus montanus 0 1 GE Merel Turdus merula Pimpelmees Parus caeruleus Roodborst Erithacus rubecula Spotvogel Hippolais icterina 6 3 GE Staartmees Aegithalos caudatus Tjiftjaf Phylloscopus collybita Tuinfluiter Sylvia borin Vink Fringilla coelebs Winterkoning Troglodytes troglodytes Zanglijster Turdus philomelos Zomertortel Streptopelia turtur 2 3 KW Zwarte kraai Corvus corone Zwartkop Sylvia atricapilla Erf- en tuinvogels Nederlandse naam Wetenschappelijke naam Rode Lijst Boerenzwaluw Hirundo rustica 0 7 GE Holenduif Columba oenas Huismus Passer domesticus 6 7 GE Huiszwaluw Delichon ubricum GE Ringmus Passer montanus 0 1 GE Spreeuw Sturnus vulgaris Steenuil Athene noctua 0 1 KW Torenvalk Falco tinnunculus Turkse Tortel Streptopelia decaocto Witte Kwikstaart Motacilla alba Zwarte Roodstaart Phoenicurus ochruros Stichting STARING ADVIES 24

26 Bijlage 2 Verspreidingskaart rugstreeppad 2013 Stichting STARING ADVIES 25

27 Bijlage 3 Soortenlijst dagvlinders 2012 en 2013 Dagvlinders Nederlandse naam Wetenschappelijke naam Rode Lijst Atalanta Vanessa atalanta 0 1 migrant Bont zandoogje Pararge aegeria Boomblauwtje Celastrin argiolus Bruin blauwtje Aricia agestis 0 1 GE Bruin zandoogje Maniola jurtina Citroenvlinder Gonepteryx rhamni Dagpauwoog Aglais io Distelvlinder Vanessa cardui 0 2 migrant Eikenpage Favonius quercus Gehakkelde aurelia Polygonia c-album Gele luzernevlinder Colias hyale 0 1 migrant Groot dikkopje Ochlodus sylvanus 0 1 GE Groot koolwitje Pieris brassicae Icarusblauwjte Polyommatus icarus Klein geaderd witje Pieris napi Klein koolwitje Pieris rapae Kleine vos Aglais urticae Kleine vuurvlinder Lycaena phlaeas Landkaartje Araschnia levana Oranje luzernevlinder Colias croceus 0 2 migrant Oranje tipje Anthocharis cardamines Zwartsprietdikkopje Thymelicus lineola Stichting STARING ADVIES 26

28 Bijlage 4 Soortenlijst libellen 2012 en 2013 Libellen Nederlandse naam Wetenschappelijke naam Rode Lijst Azuurwaterjuffer Coenagrion puella Blauwe Glazenmaker Aeshna cyanea Bruine Glazenmaker Aeshna grandis Bloedrode Heidelibel Sympetrum sanguineum Bruinrode Heidelibel Sympetrum striolatum Gevlekte witsnuitlibel Leucorrinia pectoralis 2 0 KW Gewone Oeverlibel Orthetrum cancellatum Gewone Pantserjuffer Lestes sponsa Glassnijder Brachytron pratense 14 4 KW Grote Keizerlibel Anax imperator Grote Roodoogjuffer Erythromma najas Houtpantserjuffer Lestes viridis Kanaaljuffer Erythromma lindenii Kleine Roodoogjuffer Erythromma viridulum Lantaarntje Ischnura elegans Noordse witsnuit Leucorrinia rubicunda Paardenbijter Aeshna mixta Platbuik Libellula depressa Smaragdlibel Cordulia aenea Steenrode Heidelibel Sympetrum vulgatum Variabele Waterjuffer Coenagrion pulchellum Viervlek Libellula quadrimaculata Vuurjuffer Pyrrhosoma nymphula Vuurlibel Crocothemis erythraea Watersnuffel Enallagma cyathigerum Weidebeekjuffer Calopteryx splendens Stichting STARING ADVIES 27

29 Bijlage 5 Verspreiding van bijzondere plantensoorten 2013 Stichting STARING ADVIES 28

30 stichting staring advies Jonker Emilweg CB Hoog-Keppel T info@staringadvies.nl Dit rapport is afgedrukt op FSC-gecertificeerd en CO2-neutraal papier.