PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen

Transcriptie

1 PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen The following full text is a publisher's version. For additional information about this publication click this link. Please be advised that this information was generated on and may be subject to change.

2 Nederlands Juristenblad, De SGP, het rechterlijk bevel en het kiesrecht Nederlands Juristenblad (portal), NJB 2010, 855, De SGP, het rechterlijk bevel en het kiesrecht Nederlands Juristenblad, De SGP, het rechterlijk bevel en het kiesrecht Vindplaats: NJB 2010, 855 Bijgewerkt tot: Auteur: Roel Schutgens[1], Joost Sillen[2] Wetgeving: Boek 2 BW art. 20; De SGP, het rechterlijk bevel en het kiesrecht De Hoge Raad heeft de Staat verplicht maatregelen te nemen die er 'daadwerkelijk toe leiden dat de SGP het passief kiesrecht aan vrouwen toekent'. Bovendien moeten die maatregelen 'effectief' zijn. Betekent dit dat de Staat niet alleen de ongelijke behandeling die thans bij de SGP juridisch bestaat, ongedaan moet maken, maar dat hij er ook voor moet zorgen dat de feitelijke discriminatie van vrouwen bij die partij verdwijnt? En zo ja, kan de Staat dat wel bewerkstelligen? 1 Inleiding Op 9 april wees de Hoge Raad arrest in de inmiddels beroemde SGP-zaak: het geding waarbij proefprocessenfonds Clara Wichmann bij de burgerlijke rechter een bevel aan de Staat vroeg en kreeg, om maatregelen te nemen tegen het uitsluiten van vrouwen voor volksvertegenwoordigende functies door de SGP. Over de afwegingen van de verschillende rechters in deze zaak is al het nodige gezegd en geschreven. Wij richten ons in deze bijdrage op de nieuwe vraag die het arrest van de Hoge Raad opwerpt: welke maatregelen kan de Staat nemen om aan zijn rechtsplicht uit het arrest te voldoen? Weliswaar oordeelt de Hoge Raad dat het aan de politieke ambten is om te bepalen welke specifieke maatregelen nodig zijn om discriminatie door de SGP tegen te gaan, maar de maatregelen die de Staat neemt, zullen waarschijnlijk alle politieke partijen raken. Deze vraag heeft dus uitstraling naar het gehele kiesrecht. Wij bespreken kort het interne partijrecht van de SGP (paragraaf 2); de verplichting die het SGP-arrest aan de Staat oplegt en een aantal maatregelen die de Staat zou kunnen nemen (paragraaf 3) en sluiten af met een conclusie (paragraaf 4). 2 Het interne partijrecht van de SGP De ongelijke behandeling van mannen en vrouwen bij de SGP steunt op de, sinds haar oprichting gehuldigde,[3] godsdienstige overtuiging dat personen van verschillend geslacht een onderscheiden rol hebben in de scheppingsorde: de vrouw zou, anders dan de man, geen politieke ambten behoren te bekleden.[4] De wijze waarop deze opvatting doorklinkt in het interne verenigingsrecht van de SGP is niet steeds dezelfde geweest. Toen Clara Wichmann de rechtszaak tegen de SGP begon, behielden de statuten het 'volle' lidmaatschap voor aan mannen.[5] Vrouwen konden slechts 'buitengewoon lid' worden. Zij deelden 'in alle rechten die bij of krachtens [de] Statuten aan partijleden [werden] toegekend, met uitzondering van het bekleden van bestuursfuncties, het deelnemen aan stemmingen binnen de partij, de afvaardiging naar de provinciale vereniging, de statenkring en algemene vergaderingen, alsmede de kandidatuur voor algemeen vertegenwoordigende lichamen'.[6] Nadat de Haagse rechtbank in eerste aanleg uitsprak dat de Staat onrechtmatig handelt door deze ongelijke behandeling niet te beëindigen,[7] wijzigde de SGP haar statuten. Vrouwen kunnen sindsdien, net als mannen, het volle lidmaatschap verwerven. De statuten verbieden - 1 -

3 daardoor niet meer uitdrukkelijk dat vrouwen kandidaat zijn om namens de SGP plaats te nemen in vertegenwoordigende ambten. Het verbod is echter blijven bestaan, omdat krachtens de statuten ieder aspirant-lid het Program van Beginselen moet onderschrijven.[8] Volgens dat Program is het strijdig met 'de roeping van de vrouw' om zitting te nemen 'in politieke organen, zowel vertegenwoordigende als bestuurlijke'.[9] 3 Twee soorten maatregelen tegen discriminatie Krachtens het arrest van 9 april moet de Staat maatregelen treffen tegen het niet toelaten door de SGP van vrouwen op de kandidatenlijsten voor de algemeen vertegenwoordigende ambten. De Hoge Raad beveelt geen specifieke maatregelen, omdat de keuze van de geschiktste maatregel een afweging vergt van politieke aard. Wel moeten de maatregelen die de Staat neemt er volgens de Hoge Raad 'daadwerkelijk' toe leiden dat de SGP het passief kiesrecht aan vrouwen toekent. Bovendien moeten zij 'effectief' zijn, maar tegelijkertijd 'de minste inbreuk' maken op de grondrechten van de SGP en haar leden.[10] Tenzij de SGP uit eigen beweging haar reglementen aanpast (zie paragraaf 3.1), zal de Staat waarschijnlijk niet onder een wetswijziging uit komen. Het huidige kies- en non-discriminatierecht biedt niet of nauwelijks een grondslag voor overheidsingrepen in de interne gang van zaken bij politieke partijen. Overheidsambten zullen de SGP dus pas tot aanpassing van haar beleid kunnen dwingen, nadat zij daartoe een wettelijke bevoegdheid hebben verkregen. Om dat doel te bereiken, kan de Staat uiteenlopende wettelijke maatregelen treffen. Wij bespreken de twee meest voor de hand liggende. De Staat kan verbieden dat partijreglementen discriminatoir zijn voor vrouwen, zodat de iure discriminatie van vrouwen door de SGP (en andere partijen) wordt tegengegaan (paragraaf 3.1). De Staat kan ook veel verder gaan door te eisen dat de SGP (en andere partijen) daadwerkelijk vrouwen kandideren, zodat ook de facto discriminatie van vrouwen wordt bestreden (paragraaf 3.2).[11] 3.1 De iure discriminatie Natuurlijk kan de SGP zelf het eenvoudigst aan de de iure discriminatie van vrouwen binnen haar geledingen een einde maken: zodra haar reglementen niet meer uitdrukkelijk eisen dat leden een beginselprogramma onderschrijven dat vrouwen de toegang tot vertegenwoordigende ambten ontzegt, zijn de intern-juridische barrières voor SGP-vrouwen geslecht. Vrouwen zijn dan niet meer op voorhand en categorisch uitgesloten van de kandidatuur voor politieke ambten.[12] De SGP lijkt er voorlopig echter niet happig op om haar interne reglementen aan te passen. Als de SGP niets doet, zal de Staat wettelijke maatregelen moeten nemen. Een wijziging van de Kieswet ligt dan voor de hand.[13] De Kieswet kent op dit moment een relatief eenvoudige procedure voor de toelating van lijsten voor verkiezingen. Iedere Nederlandse kiezer kan een kandidatenlijst indienen, die slechts aan enkele formele vereisten hoeft te voldoen.[14] Politieke partijen als zodanig dienen geen lijsten in. Zij kunnen wel het centraal stembureau verzoeken hun partijnaam te registreren - welk verzoek ook slechts aan enkele min of meer formele eisen wordt getoetst.[15] Na registratie kan de partij de individuele kiezer die de lijst van die partij indient, machtigen de geregistreerde partijnaam boven die lijst te plaatsen.[16] Aldus schept de Kieswet een uiterst liberaal systeem: lijsten én politieke partijen worden toegelaten zodra zij aan eenvoudige, formele criteria voldoen; ten aanzien van de interne organisatie, de vereiste mate van partijdemocratie, de grondslag of het beginselprogramma stelt het kiesrecht geen inhoudelijke eisen.[17] De invoering van een wettelijk verbod op discriminatie bij de interne selectieprocedure van een partij vormt een duidelijke inbreuk op dit systeem. Een betrekkelijk 'werkbare' oplossing is het opnemen van de bepaling in de Kieswet, volgens welke het centraal stembureau de naam van een politieke vereniging niet registreert als uit haar statuten of daarop gebaseerde reglementen blijkt dat zij kandidaten voor - 2 -

4 vertegenwoordigende functies uitsluit op grond van het enkele feit van hun geslacht.[18] Deze wetswijziging is betrekkelijk systeemvriendelijk, omdat het centraal stembureau nog altijd zal kunnen volstaan kan met een relatief eenvoudige, formeel georiënteerde toetsing van de interne reglementen van politieke groeperingen.[19] Een dergelijke bepaling is echter te omzeilen: de SGP of een andere partij die in de toekomst in haar reglementen zou blijven bepalen dat vrouwen nooit gekandideerd kunnen worden, kan van registratie als partij afzien. In plaats daarvan zou zij haar (via een discriminatoire procedure) geselecteerde lijst door de lijsttrekker op persoonlijke titel kunnen laten indienen. Om deze route 'dicht te timmeren' zou de wetgever kunnen bepalen dat lijsten alleen door geregistreerde partijen kunnen worden ingediend. Volgens de eerder voorgestelde bepaling discrimineren zulke geregistreerde partijen immers niet. De huidige bevoegdheid van individuele kiezers om lijsten in te dienen wordt daardoor echter afgeschaft. Om die reden spreekt deze route ons niet aan: zij breekt met het in Nederland reeds lang bestaande, open systeem dat alle kiezers persoonlijk een lijst kunnen indienen voor de verkiezingen. Beter kan de wetgever bepalen dat een door een individuele kiezer ingediende lijst wordt geweigerd als aan het stembureau uitdrukkelijk blijkt dat de daaraan ten grondslag liggende selectieprocedure onderscheid maakt op grond van het enkele feit van geslacht.[20] Genoemde maatregelen zullen er waarschijnlijk toe leiden dat de SGP-vrouwen niet langer op voorhand uitsluit voor politieke ambten, zodat de de iure discriminatie door de SGP een eind zou nemen. 3.2 De facto discriminatie Juridische gelijkstelling hoeft echter niet tot gevolg te hebben dat vrouwen ook daadwerkelijk op de kandidatenlijst van de SGP belanden. Een bepaling zoals zojuist voorgesteld, biedt immers genoeg ruimte om vrouwen af te wijzen op andere gronden dan hun geslacht, terwijl het geslacht van de kandidaat wel feitelijk doorslaggevend blijft bij de afwijzing. Een wettelijk afgedwongen statutenwijziging verandert immers nog niet de opvattingen van de SGP. Sterker nog: inmenging van buitenaf in de interne aangelegenheden van betrekkelijk gesloten gemeenschappen als de SGP lijkt de daar levende opvattingen vaak alleen maar te versterken.[21] Volgens de Hoge Raad is de Staat echter verplicht maatregelen te nemen die er 'daadwerkelijk toe leiden dat de SGP het passief kiesrecht aan vrouwen toekent' en moeten die maatregelen, gezien dat doel, 'effectief' zijn.[22] Deze woorden kunnen zó uitgelegd worden dat de Staat niet alleen de ongelijke behandeling die thans bij de SGP juridisch bestaat, ongedaan moet maken, maar dat hij er ook voor moet zorgen dat de feitelijke discriminatie van vrouwen bij die partij verdwijnt. Kan de Staat dat bewerkstelligen? Dat kan het eenvoudigst door het invoegen van een andere bepaling in de Kieswet die vereist dat op iedere kieslijst personen van beide geslachten voorkomen. Ook zo'n bepaling heeft nog het belangrijke nadeel dat een partij die ter uitvoering van die wetsbepaling contre coeur een vrouw op haar kieslijst zet, haar vermoedelijk de laagste plaats van de lijst geeft. Tenzij de vrouw bij de verkiezingen zoveel voorkeursstemmen krijgt dat zij op eigen titel een zetel bemachtigt, zal zij daardoor nooit daadwerkelijk zitting nemen in het vertegenwoordigende ambt waarvoor zij zich kandidaat stelde. Ook een bepaling die verplicht een bepaald percentage vrouwen op de lijst te plaatsen, verhelpt dat 'euvel' niet: zolang de eerste drie kandidaten op de lijst maar man zijn, zullen er voor de SGP nooit vrouwen in de Tweede Kamer komen. Barkhuysen, advocaat van Clara Wichmann, suggereerde een wijziging van de Kieswet naar Belgisch (of Frans) voorbeeld.[23] Het Belgisch Kieswetboek bepaalt, kort gezegd, dat het verschil tussen het aantal mannen en vrouwen op een kieslijst niet groter mag zijn dan één en dat de eerste twee plaatsen op de lijst niet mogen worden bezet door personen van gelijk geslacht.[24] Een dergelijke maatregel gaat de facto discriminatie het meest effectief tegen

5 Overigens zou de SGP zelfs deze maatregel kunnen omzeilen door vrouwen te kandideren die van te voren informeel beloven, hun zetel op te geven zodra zij verkozen zijn. Ons politieke staatsrecht kent immers een vrij mandaat waarbij individuele volksvertegenwoordigers uitsluitend zelf beslissen of zij hun zetel opgeven en waarom. Hoewel maatregelen die feitelijke discriminatie tegengaan nog het meest effectief zijn, komen zij in strijd met een andere door de rechter geformuleerde voorwaarde waaraan de maatregelen die de Staat neemt, moeten voldoen: de Staat moet die maatregel kiezen die 'de minste inbreuk maakt op de grondrechten van de (leden van de) SGP'.[25] De verenigingsvrijheid van de SGP - evenals die van alle andere politieke partijen - wordt wel zeer beknot als zij lijsten moet produceren waarbij de helft van de kandidaten vrouw is.[26] De PvdA was bij de Kamerverkiezingen van 2006 de enige van de vier grootste partijen die evenveel mannen als vrouwen op de lijst had staan. 4 Conclusie Het is tijd voor enkele conclusies. Wettelijke ingrepen in het selectiebeleid van politieke partijen leveren een breuk op met het liberale kiesrechtsysteem dat ons land van oudsher kent. Tegelijkertijd lijkt het erop dat zelfs een zeer ingrijpend systeem als het Belgische nog altijd door een eensgezinde SGP omzeild kan worden als men er écht niet aan wil om vrouwen af te vaardigen. Het lijkt ons dan ook raadzaam dat de Staat het houdt bij een relatief eenvoudige Kieswetswijziging op grond waarvan de interne reglementen van politieke partijen vrouwen niet vanwege het enkele feit van hun geslacht voor bepaalde functies mogen uitsluiten. De SGP en de andere Nederlandse politieke partijen zullen daar zonder al te veel moeite aan kunnen voldoen. De vrijheid van de SGP en andere politieke partijen om naar eigen voorkeur en zonder staatstoezicht kieslijsten vast te stellen, wordt dan ook niet verder aangetast dan met het oog op het VN-Vrouwenverdrag strikt noodzakelijk is. Het feit dat zo'n bescheiden wijziging van het kiesrecht er waarschijnlijk niet (onmiddellijk) toe zal leiden dat de SGP vrouwen afvaardigt, moet maar op de koop toe genomen worden. De kruistocht van Clara Wichmann tegen de SGP zal uiteindelijk pas werkelijk effect sorteren als men ook de hearts and minds van de SGP-leden voor het vrouwenkiesrecht weet te winnen. Voetnoot [1] Mr. R.J.B. Schutgens is hoofddocent Inleiding tot de Rechtswetenschap aan de Radboud Universiteit Nijmegen. [2] Mr. drs. J.J.J. Sillen is promovendus Staatrecht aan dezelfde universiteit. [3] Toelichting bij art. 10 Program van Beginselen. [4] Art. 7 Program van Beginselen. [5] Art. 4 lid 1 Statuten [6] Art. 5 lid 1 Statuten [7] Rb. 's-gravenhage 7 september 2005, AB 2005, 398 (m.nt. M.J. Kanne & R. Nehmelman). [8] Art. 4 lid 1 jo. art. 2 Statuten. [9] Art. 10 Program van Beginselen

6 [10] HR 9 april 2010, LJN BK4549, r.o [11] Tal van andere maatregelen zijn denkbaar, maar liggen minder voor de hand. Zo zou de de Staat kunnen overwegen de SGP te verbieden. Zo'n verbod lijkt echter in strijd met het EVRM (vgl. EHRM 8 december 1999, ECHR 2000/12 (Özdep; m.nt. J.H. Gerards) en onze noot bij ABRvS 5 december 2007, AB 2008, 35, onder nr. 8). Een andere mogelijkheid is, dat de Staat de SGP haar subsidie ontneemt. Volgens de ABRvS is de Staat daar echter niet toe verplicht en is zij daartoe krachtens de huidige wetgeving ook niet toe bevoegd. De Hoge Raad neemt dat oordeel over (HR 9 april 2010, LJN BK4549, r.o ). [12] Minister Hirsch Ballin hoopt dat de SGP zelf actie onderneemt ( _stappen_neemt). [13] De SGP daarentegen zegt juist af te wachten wat de Staat gaat doen ( _af). [14] Art. H 3 Kieswet jo. art. I 5 en I 6 Kieswet. [15] Art. G 1 t/m G 6 Kieswet. [16] Art. G 1 lid 3 sub d jo. art. H 3 lid 2 Kieswet. [17] Wel geldt voor partijen - die een formele vereniging moeten zijn (art. G 1 Kieswet) - de voor alle rechtspersonen geschreven norm van art. 2:20 BW, dat hun doel en werkzaamheden niet in strijd mogen zijn met de openbare orde. [18] Vgl. art. 5 AWGB. [19] Het criterium dat de interne reglementen van een partij geen onderscheid mogen maken op grond van het enkele feit van geslacht is een (min of meer) formeel criterium dat weinig onduidelijkheid oproept over de vraag of eraan voldaan is - dat is in zoverre een zegen dat het de kans aanzienlijk verkleint dat deze nieuwe bepaling weer nieuwe processen uitlokt. [20] Ook deze bepaling kan in de praktijk lastig toepasbaar zijn: hoe blijkt dat een - door een individu ingediende - lijst op grond van een discriminatoire procedure is vastgesteld? Deze problemen wegen echter minder zwaar dan de nadelen die afschaffing van de mogelijkheid om individuele lijsten in te dienen heeft. [21] Vgl. B.M. Oomen e.a., 'Van Walswetten en de Wil van God. Orthodox-protestantse perspectieven op de gelijke behandelingszaken', NJB 2010, 165, afl. 4, p [22] HR 9 april 2010, LJN BK4549, r.o (cursivering is van ons, RS/JS). [23] 'Vrouw kan nu zelf kiezen voor SGP', Trouw 10 april [24] - 5 -

7 Art. 117bis Algemeen Kieswetboek. [25] HR 9 april 2010, LJN BK4549, r.o [26] Voor de SGP is dat in het bijzonder een probleem, nu slechts 0,6% van haar leden vrouw is (

8 Copyright Kluwer 2012 Kluwer Online Research Dit document is gegenereerd op Op dit document zijn de algemene leveringsvoorwaarden van Kluwer van toepassing