Beste leerling, We wensen je heel veel succes vandaag en op je examen straks! Namens het team van de Nationale Examentraining,

Transcriptie

1 Trainingsboek NaSk

2 Beste leerling, Welkom op de examentraining NaSk 1! Het woord examentraining zegt het al: trainen voor je examen. Tijdens deze training behandelen we de examenstof in blokken en oefenen we ermee. Daarnaast besteden we ook veel aandacht aan de vaardigheden voor je examen; je leert handigheidjes, krijgt uitleg over de meest voorkomende vragen en leert uit welke onderdelen een goed antwoord bestaat. Verder gaan we in op hoe je de stof het beste kunt aanpakken, hoe je verder komt als je het even niet meer weet en vooral ook hoe je zorgt dat je overzicht houdt. Naast de grote hoeveelheid informatie die je krijgt, ga je zelf ook aan de slag met examenvragen. Tijdens dit oefenen zijn er genoeg trainers beschikbaar om je verder te helpen, zodat je leert werken met de goede strategie om je examen aan te pakken. Hierbij is de manier van werken belangrijk, maar je kunt natuurlijk altijd inhoudelijke vragen stellen, ook over de onderdelen die niet klassikaal behandeld worden. De stof die behandeld wordt komt uit de syllabus, die te vinden is op en de oefenvragen zijn gebaseerd op eerdere examenvragen. Ook de eerdere examens zijn te vinden op Voor iedere vraag zijn er uiteraard uitwerkingen beschikbaar, maar gebruik deze informatie naar eigen inzicht. Vergeet niet dat je op je examen ook geen uitwerkingen krijgt. Sommige vragen worden klassikaal besproken, andere vragen moet je zelf nakijken. Na de tips volgt het programma voor vandaag. We verwachten niet dat je alle opgaven binnen de tijd af krijgt, maar probeer steeds zo ver mogelijk te komen. Als je niet verder komt, vraag dan om hulp! Het doel van de training is immers te leren hoe je er wél uit kunt komen. En onthoud goed, nu hard werken scheelt je straks misschien een heel jaar hard werken We wensen je heel veel succes vandaag en op je examen straks! Namens het team van de Nationale Examentraining, Eefke Meijer Hoofdcoördinator Nationale Examentraining NaSk

3 Tips en trics voor voorbereiden en tijdens je examens Examens voorbereiden Tip 1: Je bent al voor een belangrijk deel voorbereid. Laat je niet gek maken door uitspraken als Nu komt het er op aan. Het examen is een afsluiting van je hele schoolperiode. Je hebt er dus jaren naartoe gewerkt en hebt in die tijd genoeg kennis en kunde opgedaan om examen te kunnen doen. In al die jaren ben je nooit wakker geworden om vervolgens te ontdekken dat al je Engelse kennis was verdwenen. De beste garantie voor succes is voorbereiden, en dat is nu net wat je al die jaren op school hebt gedaan. Tip 2: Maak een planning voor de voorbereiding die je nog nodig hebt. Deze voorbereidingen bestaan uit twee onderdelen: leren en vragen oefenen. Als je hiermee aan de slag gaat, plan dan niet teveel studie-uren achter elkaar. Pauzes zijn noodzakelijk, maar zorg ervoor dat ze kort blijven, anders moet je iedere keer opnieuw opstarten. Wissel verschillende taken en vakken af, want op die manier kun je je beter concentreren. Wat je concentratie (en je planning) ook ten goede komt, is leren op vaste tijdstippen. Je hersenen zijn dan na een paar keer voorbereid op die specifieke activiteit op dat specifieke moment. Tip 3: Leer op verschillende manieren (lezen, schrijven, luisteren, zien en uitspreken) Alleen maar lezen in je boek verandert al snel naar staren in je boek zonder dat je nog wat opneemt. Wissel het lezen van de stof in je boek dus af met het schrijven van een samenvatting. Let op dat je in een samenvatting alleen belangrijke punten overneemt, zodat het ook echt een samenvatting wordt. Veel docenten hebben tegenwoordig een eigen youtube-kanaal. Maak daar gebruik van, want op die manier komt de stof nog beter binnen omdat je er naar hebt kunnen luisteren. Met mindmaps zorg je er voor dat je de stof voor je kunt zien en kunt overzien. Het werkt tot slot heel goed om de stof aan iemand uit te leggen die de stof minder goed beheerst dan jij. Door uit te spreken waar de stof over gaat merk je vanzelf waar je nog even in moet duiken en welke onderdelen je prima beheerst. Tip 4: Leer alsof je examens zit te maken Oefenen voor je examen bestaat natuurlijk ook uit het voorbereiden op de situatie zelf. Dit betekent dat je je leeromgeving zoveel mogelijk moet laten lijken op je examensituatie. Zorg dus voor zo min mogelijk afleiding (lees: leg je telefoon een uurtje weg), maak je tafel zo leeg mogelijk. Je traint op deze manier je hersenen om tijdens je echte examensituatie niet veel aandacht aan de omgeving (en het gemis van je telefoon) te hoeven besteden. Nationale Examentraining NaSk

4 Zorg voor jezelf! Tip 1: Verdiep je in ontspanningstechnieken Rust in je hoofd is van groot belang tijdens het leren. Sommigen weten dit prima uit zichzelf voor elkaar te krijgen, maar anderen kost dit wat meer moeite. Gelukkig zijn hier trucs voor, die we ontspanningsoefeningen noemen. Ademhalingsoefeningen kunnen al genoeg zijn maar ook yoga helpt je zeker om tot rust te komen. Voor deze ontspanningsoefeningen hoef je geen uren uit te trekken, 10 minuten is al voldoende. Sporten kan ook een goede ontspanningstechniek zijn, al kost dat natuurlijk meer tijd. Bijkomend voordeel is dan wel weer dat je beter kunt denken (en dus leren) als je fit bent. Tip 2: Vergeet niet te slapen Chinese en Amerikaanse onderzoekers hebben ontdekt waarom slapen goed is voor je geheugen. Tijdens je slaap worden er namelijk nieuwe synapsen opgebouwd. Dit zijn verbindingen tussen je hersencellen. Hoewel het onderzoek is uitgevoerd bij muizen, zeggen de onderzoekers dat ook stampende scholieren hier een les uit kunnen trekken: Langdurig onthouden lukt beter als je na het leren gaat slapen, in plaats van eindeloos door te blijven leren. Want, muizen die een uurtje leerden en daarna gingen slapen haalden betere resultaten dan muizen die drie uur trainden en daarna wakker gehouden werden. Tip3: Let op wat je eet Het onderzoek naar het verband tussen voeding en geheugen staat weliswaar nog in de kinderschoenen, toch zijn er al belangrijke, handige zaken uit naar voren gekomen. En waarom zou je daar geen gebruik van maken? Zo is het inmiddels duidelijk dat je hersenen veel energie nodig hebben in periodes van examens, dus ontbijt elke dag goed. Let dan wel op wat je eet, want brood, fruit en pinda s leveren meer langdurige energie dan koekjes. Koffie, thee en sigaretten hebben geen positief effect op je geheugen, dus vermijd deze zaken zo veel mogelijk. En dan het examen zelf En dan is de dag gekomen. Je zit in de gymzaal, het ruikt een beetje vreemd, je voelt je een beetje vreemd. De docent of misschien zelfs wel de rector begint te gebaren en dan begint het uitdelen. Dan het grote moment: je mag beginnen. Tip 1: Blijf rustig en denk aan de strategieën die je hebt geleerd Wat doe je tijdens het examen? - Rustig alle vragen lezen - Niet blijven hangen bij een vraag waar je het antwoord niet op weet - Schrijf zoveel mogelijk op maar. voorkom wel dat je onzinverhalen gaat schrijven. Dat kost uiteindelijk meer tijd dan dat het je aan punten gaat opleveren. - Noem precies het aantal antwoorden, de redenen, de argumenten, de voorbeelden die gevraagd worden. Schrijf je er meer, dan worden die niet meegerekend en dat is natuurlijk zonde van de tijd. - Vul bij meerkeuzevragen duidelijk maar één antwoord in. Verander je je antwoord, geef dit dan duidelijk aan. Nationale Examentraining NaSk

5 - Ga je niet haasten, ook al voel je tijdsdruk. Tussendoor even een mini-pauze nemen en je uitrekken is alleen maar goed voor je concentratie. En het helpt ook om stijve spieren te voorkomen. - Heb je tijd over? Controleer dan of je volledig antwoord hebt gegeven op álle vragen. Hoe saai het ook is, het is belangrijk, je kunt immers gemakkelijk per ongeluk een (onderdeel van een) vraag overslaan. Tip 2: Los een eventuele black-out op met afleiding Mocht je toch een black-out krijgen, bedenk dan dat je kennis echt niet verdwenen is. Krampachtig blijven nadenken versterkt de black-out alleen maar verder. Het beste is om even iets anders te gaan doen. Ga even naar de WC, rek je even uitgebreid uit. Als je goed bent voorbereid, zit de kennis in je hoofd en komt het vanzelf weer boven. En mocht het bij die ene vraag toch niet lukken, bedenk dan dat je niet alle vragen goed hoeft te hebben om toch gewoon je examen te halen. Nationale Examentraining NaSk

6 Programma Blok 1 Blok 2 Blok 3 Blok 4 Blok 5 Rekenen, materie, geluid Beweging en krachten Veiligheid in het verkeer Elektriciteit Verbranden en verwarmen Nationale Examentraining NaSk

7 Het examen NaSk 1 Het examen NaSk1 zal bestaan uit verschillende onderwerpen. Rond deze onderwerpen zijn vragen gesteld. Dit kunnen 1 tot 5 vragen zijn die onder een onderwerp vallen. Sommige vragen zullen zijn kennisvragen, anderen zullen je vragen om te rekenen om tot de juiste uitkomst te komen. Ook zullen er opgaven zijn waar grafieken getekend of afgelezen moeten worden. Het is dan ook belangrijk deze vragen erg precies te bekijken voor het juiste antwoord. Tevens kan het examen plaatjes bevatten die je niet eerder gezien hebt. Bekijk deze rustig en kijk goed wat hier mee bedoeld word. In totaal zal het examen 2 uur duren. Het totale aantal vragen verschilt per tentamen. Meestal zullen dit richting de vragen zijn. Binas of biodata mag hierbij gebruikt worden en kunnen je hulp geven bij de stofeigenschappen, formules etc. Zorg ervoor dat je goed kan werken met Binas Biodata (weten waar alles te vinden is). Toegestane hulpmiddelen Schrijfmaterialen, inclusief millimeterpapier Tekenpotlood Gum Blauw en rood kleurpotlood Passer Geodriehoek Rekenmachine (geen grafische) BINAS Tips Vooraf aan het examen Zorg voor verse batterijen in je GR. Zet dingen in je GR die je echt niet kunt onthouden, dit is toegestaan. Maar teveel erin zetten leidt af, je kunt het beste zoveel mogelijk uit je hoofd leren. Zorg ervoor dat je Binas bij je hebt! Ken de betekenis van de verschillende eenheden; weet dat joule=meter*newton, dat becquerel = aantal kernen/seconde, dat watt=joule/seconde, etc. Gebruik deze kennis bij het zoeken naar een oplosstrategie. Tijdens het examen Bekijk het tentamen rustig en begin bij de opgave waar je mee wilt beginnen. Je hoeft de opgaven niet op volgorde te maken. Lees de vraag aandachtig en schrijf de belangrijke gegevens uit de vraag op. Probeer de gegevens in de vraag meteen te vertalen ; ga na wat er bedoeld wordt (bijvoorbeeld snelheid, frequentie, tijd etc.). Zie je bijvoorbeeld constante snelheid, vertaal dit dan in netto kracht is 0 en schrijf dit ook op. Maak tekeningen om het voor jezelf beter te begrijpen. Kies je formules zorgvuldig: controleer of ze wel van toepassing zijn. Schrijf de formules die je gaat gebruiken op en maak kleine stappen. Vul de juiste eenheden in je formules in: alles zonder voorvoegsel (dus meter, volt, watt, joule), behalve massa (kilogram i.p.v. gram). Nationale Examentraining NaSk

8 Zorg dat de deg/rad-instelling van je rekenmachine goed staat voordat je gaat rekenen. Probeer (met behulp van de formules) een vergelijking op te stellen. Teken hulplijnen (raaklijnen, vectoren) groot. Vergeet de eenheid niet in je eindantwoord en check of deze klopt: geef je hiermee antwoord op de vraag? Let op significantie in je eindantwoord. Kijk achteraf of je echt antwoord gegeven hebt op de vraag. Als je twijfelt aan een antwoord dit pas doorstrepen als je een alternatief antwoord weet. Beter iets dan niets en misschien dat het gedeeltelijk wel klopt. Zoek een logische opbouw in de vraag. Vaak heb je antwoord a nodig bij b etc. Nationale Examentraining NaSk

9 Welkom op de examentraining NASK 1 VMBO Wat gaan we doen? De dag duurt van 9:00 tot 19:00 De stof is verdeeld in vier blokken. Na elk blok een aantal oefenopgaven op eindexamenniveau. Tussendoor korte pauzes, en twee lange pauzes om te lunchen en avondeten. Rekenen, materie, geluid Rekenen Materie Geluid Nationale Examentraining NaSk

10 Rekenen, materie, geluid Rekenen Materie Geluid Voorvoegsel Betekenis Macht van 10 Milli- Een duizendste Centi- Een honderste Deci- Deca- Hecto- Kilo- Mega- Giga- Een tiende Tien Honderd Duizend Een miljoen Een miljard Rekenen, materie, geluid Rekenen Materie Geluid Als je in deze tabel een stap omlaag zet moet je door 10 delen. Een centimeter is een tiende decimeter, een honderste meter, een duizendste decameter, enzovoorts. Voorvoegsel Betekenis Macht van 10 Milli- Centi- Een duizendste Een honderste Deci- Deca- Hecto- Kilo- Mega- Giga- Een tiende Tien Honderd Duizend Een miljoen Een miljard Rekenen, materie, geluid Rekenen Materie Geluid Als je in deze tabel een stap omhoog zet moet je met 10 vermenigvuldigen. Een kilometer is 10 hectometer, 100 decameter, 1000 meter, enzovoorts. Voorvoegsel Betekenis Macht van 10 Milli- Een duizendste Centi- Een honderste Deci- Deca- Hecto- Kilo- Mega- Giga- Een tiende Tien Honderd Duizend Een miljoen Een miljard Nationale Examentraining NaSk

11 Rekenen, materie, geluid Rekenen Materie Geluid Rekenen, materie, geluid Rekenen Materie Geluid Zorg dat je na het uitrekenen van een vraag altijd de juiste eenheid bij het antwoord zet, en afrondt op het juiste aantal significante cijfers. Als je bij het berekenen een formule moet omdraaien kun je gebruik maken van de formuledriehoek. Leg je vinger op de grootheid die je wil weten en de driehoek geeft de formule die je ervoor moet gebruiken. Rekenen, materie, geluid Rekenen Materie Geluid Nationale Examentraining NaSk

12 Rekenen, materie, geluid Rekenen Materie Geluid Rekenen, materie, geluid Rekenen Materie Geluid Materie bestaat uit atomen. Dit zijn de piepkleine bouwstenen van alles om je heen. Een atoom bestaat uit een kern met daaromheen elektronen. De kern bestaat uit protonen en neutronen. Protonen zijn positief geladen, neutronen negatief. Rekenen, materie, geluid Rekenen Materie Geluid Nationale Examentraining NaSk

13 Rekenen, materie, geluid Rekenen Materie Geluid Een stof kan uit drie fasen bestaan: Vast, vloeibaar en gas. Deze fasen zeggen iets over hoe dicht de molekulen van deze stof bij elkaar zitten. De overgangen tussen deze stoffen hebben ook allemaal een naam, en zijn in het plaatje hieronder samengevat. Rekenen, materie, geluid Rekenen Materie Geluid Rekenen, materie, geluid Rekenen Materie Geluid Nationale Examentraining NaSk

14 Beweging en krachten Beweging en krachten Constructies Beweging en krachten Beweging en krachten Constructies Krachten zijn vectoren, dat wil zeggen dat ze zowel een grootte als een richting hebben. Een vector stel je voor als een pijl. Dit betekent dat als je twee krachten optelt je rekening moet houden met de richting. Dit doe je met de parallellogramregel. Hierover later meer. Beweging en krachten Beweging en krachten Constructies Nationale Examentraining NaSk

15 Beweging en krachten Beweging en krachten Constructies Beweging en krachten Beweging en krachten Constructies Beweging en krachten Beweging en krachten Constructies Nationale Examentraining NaSk

16 Beweging en krachten Beweging en krachten Constructies Beweging en krachten Beweging en krachten Constructies Beweging en krachten Beweging en krachten Constructies Om krachten op te tellen gebruik je de parallellogramregel. Als je twee krachten hebt die je wil optellen, teken je twee stippellijntjes, elk evenwijdig aan de kracht tegenover het lijntje. De optelsom van de twee krachten is dan de diagonaal van het parallellogram (schuine rechthoek) die je nu getekend hebt. Nationale Examentraining NaSk

17 Beweging en krachten Beweging en krachten Constructies Dit betekent dat als je twee krachten optelt je niet gewoon de groottes van de twee krachten mag optellen. 5 N + 10 N is niet 15 N, dit hangt van de richting van de krachten af. Hieronder zie je een situatie waarin 5 N + 10 N = 11 N. Om som te bepalen meet je de lengte met je geodriehoek. Beweging en krachten Beweging en krachten Constructies Je kan van twee krachten een nieuwe kracht maken door ze op te tellen, maar dit kan ook omgekeerd. In dat geval maak je van een kracht twee nieuwe krachten. Dit heet ontbinden. Dit gaat in drie stappen: Teken de nettokracht Teken de hulplijnen voor het parallellogram Teken de overige krachten in. Let erop dat de krachten langs de hulplijnen van het parallelogram lopen. Veiligheid in het verkeer Nationale Examentraining NaSk

18 Veiligheid in het verkeer Elektriciteit Elektriciteit bestaat uit elektronen die door een schakeling bewegen. Een schakeling bestaat uit een spanningsbron en een of meerdere apparaten. Er bestaan twee soorten schakelingen, parallelschakelingen en serieschakelingen. Stoffen waar elektriciteit makkelijk doorheen beweegt heten geleiders. Stoffen waar elektriciteit moeilijk doorheen beweegt heten isolatoren. Elektriciteit Nationale Examentraining NaSk

19 Elektriciteit Elektriciteit Verbranden en verwarmen Warmte is een vorm van energie. Als je aan een voorwerp warmte toevoegt wordt dit voorwerp warmer en stijgt de temperatuur ervan. Warmte kan op drie manieren worden doorgegeven. Dit wordt warmtetransport genoemd Geleiding Stroming Straling Om warmteverlies te beperken worden sommige voorwerpen geisoleerd. Nationale Examentraining NaSk

20 Verbranden en verwarmen Evaluatie Laat ons weten wat je van de training vond: Enthousiast na deze training? Kijk op voor al je andere vakken Einde Succes op het examen! Vergeet niet de evaluatie in te vullen. Nationale Examentraining NaSk

21 Theorie Blok 1: vaardigheden, materie en geluid 1. Vaardigheden 1.1 Rekenen (wiskunde). Grote getallen worden in de natuurkunde bijna altijd afgekort. Zo wordt 1000 bijvoorbeeld geschreven als 10. Dit wordt wetenschappelijke notatie genoemd. Bij wetenschappelijke notatie schrijf je getallen als machten van 10. Als je een getal om wil schrijven begin je met een 10. De macht die erachter komt is hetzelfde als het aantal nullen dat het oorspronkelijke getal heeft. Zo wordt dus 10. Als het getal kleiner is dan 1 dan neem je het aantal nullen achter de komma +1 en komt er een minteken voor de macht. 0,0001 wordt 10. Als je twee machten van tien vermenigvuldigt mag je de machten optellen =10 want = 7 Als je twee machten van tien door elkaar deelt mag je de machten val elkaar aftrekken =10 want 5 2 = 3 Om percentages uit te rekenen ga je als volgt te werk percentage= ene getal andere getal 100% Als je bijvoorbeeld wil weten hoeveel procent 69 van 87 is, vul je in percentage= %=79,31% 69 is dus 79,31% van 87. Andersom kan het ook 87 is dus 126,09% van 69. percentage= %=126,09% Als je een procentuele verandering wil uitrekenen gebruik je de volgende formule verandering in %= nieuw oud 100% oud Als iemand op dieet gaat en van 87 kilogram naar 69 kilogram gaat, is de procentuele afname dus Nationale Examentraining NaSk

22 verandering in %= %= 20,69% 87 De afname is 20,69%. 1.2 Rekenen met grootheden en eenheden In de natuurkunde zijn er allerlei soorten grootheden: lengte, massa, temperatuur, spanning, snelheid, en ga zo maar door. Grootheden zijn eigenschappen die je direct kan meten. Bij elke grootheid hoort een eenheid. De eenheid is hetgene dat je achter de uitkomst van een meting zet. Bijvoorbeeld: Als je langs een meetlat gaat staan dan meet je de grootheid lengte. De meting die je krijgt heeft als eenheid (centi)meter. Grootheden en eenheden hebben beide een symbool. Dat is een soort afkorting waarmee je de grootheid en eenheid opschrijft. Lengte heeft bijvoorbeeld het symbool l en meter het symbool m. Als je het antwoord op een vraag opschrijft, vergeet dan de eenheid niet! Als je dit wel doet krijg je een punt aftrek en dat is natuurlijk eeuwig zonde. De volgende tabel geeft de grootheden en bijbehorende eenheden en symbolen. Nationale Examentraining NaSk

23 Bij de eenheden horen ook afgeleide eenheden. Je gaat de afstand tussen Amsterdam en New York niet in meter opschrijven, dan krijg je een enorm getal. In plaats daarvan gebruik je kilometer. Elke afgeleide eenheid bestaat uit een eenheid uit de tabel hierboven met een voorvoegsel ervoor. Nationale Examentraining NaSk

24 De voorvoegsels staan in de volgende tabel, hun betekenis staat erachter. Voorvoegsel Betekenis Macht van 10 Milli- Een duizendste 10 Centi- Een honderste 10 Deci- Een tiende 10 Deca- Tien 10 Hecto- Honderd 10 Kilo- Duizend 10 Mega- Een miljoen 10 Giga- Een miljard 10 Eén Megawatt is bijvoorbeeld één miljoen Watt. Dat is Watt oftewel 10 Watt. Als je in de tabel hierboven een stap omlaag zet moet je tot en met kilo- het getal dat je hebt door 10 delen. Als je een stap omhoog zet moet je met 10 vermenigvuldigen. Bijvoorbeeld: 100 meter is 10 decameter is 1 hectometer is 0,1 kilometer. Als je te maken hebt met oppervlakte moet je per stap door 100 delen of met 100 vermenigvuldigen. Bijvoorbeeld: 100 vierkante meter is hetzelfde als 1 vierkante decameter. Als je te maken hebt met inhoud moet je per stap door 1000 delen of met 1000 vermenigvuldigen. Bijvoorbeeld: 1 kubieke meter is hetzelfde als 1000 kubieke hectometer. Of je te maken hebt met oppervlakte of inhoud kun je herkennen aan het symbool van de eenheid. Als hier een 2 achter staat ben je met oppervlakte bezig, als er een 3 achter staat met inhoud. Bijvoorbeeld: Vierkante meter schrijf je als m 2. Kubieke meter schrijf je als m 3. Een bijzondere inhoudsmaat is de liter. Eén liter is hetzelfde als 1 kubieke decimeter. Dit wil zeggen dat 1 kubieke meter dus hetzelfde is als 1000 liter 1 =1 1 =1000 Als je antwoord op een examenvraag een getal is mag je dat niet zomaar overschrijven van het scherm van je rekenmachine. Je moet namelijk rekening houden met significante cijfers. Dat gaat als volgt: Nationale Examentraining NaSk

25 Kijk eerst naar welk getal in de vraag uit het minste aantal cijfers bestaat. Nullen aan het begin van het getal tellen hiervoor niet mee. Dit is het aantal significante cijfers van de vraag. Je antwoord moet uit evenveel significante cijfers bestaan als dat je net bepaalt hebt. Als je er meer hebt moet je dus afronden. Heb je er minder dan zet je er nullen achter tot je er genoeg hebt. Bijvoorbeeld: 5,0 m/s is 2 significante cijfers. 0,0001 km is één significant cijfer want nullen aan het begin tellen niet mee. 0, gram is 7 significante cijfers, want nullen aan het einde tellen mee!. 1.3 Formuledriehoek Veel natuurkundeformules hebben de vorm =. Als je a en b weet maar je wil c berekenen kan dit lastig te zien zijn. Een handig ezelsbruggetje om dit soort formules om te draaien is de formuledriehoek: Je ziet hier A, B en C staan met een streep en een vermenigvuldigingsteken. Als je nu een formule van de vorm = hebt en je wil een van de drie weten, teken dan de driekhoek zoals hierboven. De grootheid die alleen staat moet dus bovenin en de grootheden die samen staan onderin. Leg nu je hand over de grootheid die je wil weten. De twee grootheden die over zijn geven aan wat je moet doen om de grootheid waar je hand overheen ligt uit te rekenen. Stel je wil C weten. Je legt je hand over Z en je krijgt het volgende te zien Nationale Examentraining NaSk

26 Hier staat A streep B, oftewel A gedeeld door B. Als je C wil berekenen moet je dus A door B delen. Op dezelfde manier kun je bepalen dat om B te berekenen je A door C moet delen. De formules die je krijgt zijn als volgt = = = 2. Materie 2.1 Atomen Materie is opgebouwd uit atomen.. Atomen zijn hele kleine bouwsteentjes van het universum. Een atoom ziet er als volgt uit. Nationale Examentraining NaSk

27 In het midden zit de kern met protonen (blauw) en neutronen (groen). Daaroom heen draaien de elektronen (rood). Elk atoom heeft evenveel elektronen als protonen. Het aantal neutronen kan variëren. Protonen zijn positief geladen, elektronen negatief. Neutronen zijn neutraal geladen, ze hebben geen lading. Dit betekent dat een atoom als geheel neutraal geladen is, maar de kern positief geladen is. Bij een atoom hoort de volgende formule = + A is de massa van het atoom. Z is het aantal protonen en N het aantal neutronen. De eenheid van deze grootheden is u, atomaire massa-eenheid. Eén proton of neutron weegt bijna niks, zodat als je het in gram uit zo drukken je een heel klein getal zou krijgen. Vandaar dat we de u gebruiken. Z wordt ook wel het atoomnummer genoemd. Aan het atoomnummer kun je zien met wat voor stof je te maken hebt. De soort stof wordt het element genoemd. Atomen bestaan altijd uit één element. Naast atomen heb je ook molekulen. Molekulen zijn verzamelingen van atomen. Ze kunnen daarom uit meerdere elementen bestaan. Molekulen bestaan altijd uit hele atomen, een half atoom kan niet bestaan. Een molekuul noteer je door elk element in het molekuul op te schrijven en daarachter te zetten hoeveel atomen van dit element voorkomen in het molekuul. Bijvoorbeeld: Koolstofdioxide schrijf je als CO. Dit betekent dat in dit molekuul één koolstofatoom en twee zuurstofatomen zitten. 2.2 Fasen Een stof bestaat uit een heel groot aantal molekulen (of atomen). Deze molekulen zijn voortdurend in beweging. Hoe hoger de temperatuur van een stof, hoe harder deze molekulen bewegen. We kunnen bij elke stof drie verschillende toestanden onderscheiden, en deze toestanden zijn afhankelijk van hoe hard de molekulen bewegen. De toestanden worden fasen genoemd en het zijn de volgende Vaste fase. Hierbij zitten de molekulen allemaal op hun plaats en kunnen ze alleen een klein beetje op en neer trillen. Vloeibare fase. Hierbij hebben de molekulen iets meer vrijheid. Ze kunnen bewegen maar blijven wel bij elkaar in de buurt. Gasfase. Hierbij bewegen de molekulen vrij door de ruimte en hoeven ze niet bij elkaar in de buurt te blijven. Nationale Examentraining NaSk

28 Stoffen kunnen van de ene fase in de andere overgaan. Hoe die overgangen genoemd worden zie je in de volgende afbeelding: 2.3 Dichtheid Als je een voorwerp in het water laat vallen, zinkt het of drijft het. Ijzer zinkt, terwijl hout blijft drijven. Of een voorwerp zinkt of drijft hangt af van de dichtheid van dit voorwerp. De dichtheid bereken je met de volgende formule = In deze formule is de dichtheid in kg/m 3, de massa van het voorwerp in kg en het volume van het voorwerp in m 3. Als je een voorwerp laat vallen in een vloeistof dan zinkt dit voorwerp als zijn dichtheid lager is dan die van de vloeistof, en blijft het drijven als zijn dichtheid hoger of gelijk aan de dichtheid van de vloeistof is. Nationale Examentraining NaSk

29 3) Geluid 3.1 Frequentie Geluid is een trilling die zich door een stof verplaatst. De molekulen van de stof trillen op en neer, botsen tegen molekulen naast zich aan, en geven zo de trilling door. Geluid heeft een frequentie. De frequentie wil zeggen hoe vaak per seconde de trilling zich herhaalt. De frequentie bereken je met = 1 is de frequentie in Herz (Hz), en is de trillingstijd in seconden. De trillingstijd geeft aan hoe lang één trilling duurt. Elke trilling heeft ook een amplitude, A. Dit is de maximale uitwijking van de trilling. Hoe groter de amplitude, hoe harder het geluid is. De toonhoogte van het geluid is afhankelijk van de frequentie. Hoe groter de frequentie van het geluid is, hoe hoger de toon. Frequentie en trillingstijd kun je niet alleen berekenen, maar ook bepalen met een oscilloscoop. Op de horizontale as staat de tijd, op de verticale as de amplitude. Als je de afstand tussen twee pieken afleest, krijg je de trillingstijd. 3.2 Geluidssnelheid Snelheid van geluid hangt af van de dichtheid van de tussenstof, het medium. De geluidssnelheid voor verschillende media is te vinden in je Binas. In het algemeen is het zo dat des te hoger de dichtheid van het medium, des te hoger de geluidssnelheid. De geluidssnelheid kan je ook berekenen met de volgende formule. = Nationale Examentraining NaSk

30 is hier de geluidssnelheid in m/s. is de afstand die is afgelegd in meter, en de verstreken tijd in seconden Geluidsterkte meet je in decibel (BINAS 27). Dit gaat in de zogenaamde decibelschaal. De eenheid van geluidssterkte is de decibel, db. De decibelschaal is bijzonder omdat als het geluid twee keer zo hard wordt het aantal decibel met 3 omhoog gaat in plaats van ook twee keer zo hoog te worden. Bijvoorbeeld: Twee verschillende tonen hebben een sterkte van 44 db en 50 db. De tweede toon is 6 db harder dan de eerste. Omdat 3 db harder betekent dat het geluid twee keer zo hard is, is de toon van 50 db dus vier keer zo hard als de toon van 44 db. Blok 2: beweging en krachten 1. Kracht, beweging en veiligheid 1.1 Kracht en energie Een kracht is de oorzaak van een beweging. Als je een voorwerp ziet bewegen, weet je automatisch dat er een kracht op werkt, of dat er kort geleden een kracht op heeft gewerkt. De eenheid van kracht is de Newton, symbool N. Er zijn verschillende soorten krachten: Spierkracht ontstaat als spieren in je lichaam zich spannen. Veerkracht ontstaat wanneer een veer wordt ingedrukt of uitgerekt. Spankracht ontstaat als een touw of kabel strak gespannen wordt. Zwaartekracht. Op elk voorwerp op aarde werkt de aantrekkingskracht van de aarde. Deze aantrekkingskracht heet de zwaartekracht. Wrijvingskracht. Als een voorwerp langs een ruw oppervlak beweegt, ontstaat er een wrijvingskracht, die tegengesteld is aan de bewegingsrichting van het voorwerp. Deze kracht werkt de beweging dus tegen. Magnetische kracht. Een ijzeren spijker wordt door een magneet aangetrokken. Deze kracht noemt men magnetische kracht. Elektrische kracht. Elektrisch geladen voorwerpen oefenen krachten op elkaar uit. 1.2 Vectoren Kracht en snelheid zijn vectoren. Dat wil zeggen, ze hebben een grootte, richting en aangrijpingspunt. Een kracht wordt voorgesteld als een pijl in de richting waar de kracht heen gaat. De lengte van de pijl geeft de grootte van de kracht aan, een grotere kracht heeft dus een langere pijl. De richting van de pijl geeft de richting van de kracht aan, en het begin van de pijl geeft het aangrijpingspunt aan. Nationale Examentraining NaSk

31 1.3 Zwaartekracht De aarde trekt aan alle voorwerpen. Deze kracht wordt de zwaartekracht genoemd en deze zorgt er onder andere voor dat je op je stoel blijft plakken en niet door het lokaal gaat zweven. De zwaartekracht kun je berekenen met de volgende formule = is hier de zwaartekracht in N. is de massa van het voorwerp waarop de zwaartekracht werkt in kg, en is de zwaartekrachtsversnelling. Deze is constant en ongeveer gelijk aan 9,81 m/s Arbeid en energie Als een kracht over een afstand werkt, zeggen we dat deze arbeid heeft geleverd. In formulevorm is dit = Hier is de arbeid in J, de kracht in N en de afstand in m. Als er een arbeid werkt op een voorwerp dan wordt er energie aan dit voorwerp toegevoegd. Energie geeft aan hoeveel een voorwerp kan doen. Met energie kan een voorwerp verplaatsen of versnellen, dus beweging uitvoeren. Twee soorten energie zijn Zwaarte-energie. Dit is de energie die nodig is om een voorwerp een bepaalde hoogte op te tillen. De zwaarte-energie schrijf je en bereken je met de volgende formule = h is de massa van het voorwerp in kg, is de zwaartekrachtsversnelling, 9,81 m/s 2, en h is de hoogte tot waar het voorwerp wordt opgetild. Bewegingsenergie, ook wel kinetische energie genoemd. Dit is de energie die nodig is om een voorwerp tot een bepaalde snelheid te versnellen. De bewegingsenergie schrijf je als en bereken je als volgt = is de massa van het voorwerp in kg en de snelheid van het voorwerp in m/s. Nationale Examentraining NaSk

32 De eenheid van zowel als is de Joule, J. Het bijzondere aan energie is dat het niet vernietigd of gemaakt kan worden, maar alleen omgezet. Energie komt dus altijd ergens vandaan. In een auto komt de bewegingsenergie uit verbranding van bezine in de motor. Energie kan wel omgezet worden van de ene vorm in de andere. Als ik een baksteen van het dak laat vallen wordt er zwaarte-energie omgezet in bewegingsenergie: De hoogte van de baksteen neemt af en de snelheid neemt. Dit principe wordt samengevat in de wet van behoud van energie. Deze wet zegt dat de energie voor en na een gebeurtenis altijd gelijk zijn. In formulevorm: = Voor een voorwerp dat omlaag valt of glijdt is dit als volgt: + = + De zwaarte-energie en bewegingsenergie voor de val zijn gelijk aan de zwaarte-energie en bewegingsenergie na de val. 1.4 Kracht en beweging Als er meerdere krachten op een voorwerp werken, versterken of verzwakken die elkaar. Bij een auto verzwakt de luchtwrijving bijvoorbeeld de motorkracht. Als je heuvelop fiets trekt de zwaartekracht je naar achter. De som van alle krachten op een voorwerp wordt de nettokracht genoemd. Voor de nettokracht geldt dat als deze niet 0 is dat het voorwerp gaat bewegen. In formulevorm: Gemiddelde snelheid 0 Bij elke beweging hoort een snelheid. De gemiddelde snelheid bereken je met de volgende formule: = is hier de gemiddelde snelheid in m/s, de afgelegde weg en de verstreken tijd. De gemiddelde snelheid hoeft niet per se de ware snelheid te zijn! Als je naar school fiets is je gemiddelde snelheid bijvoorbeeld 15 km/h, maar dat komt omdat je soms op een stoplicht moet wachten (je snelheid is dan 0) en soms kan doorfietsen (je snelheid is dan waarschijnlijk groter dan 15 km/h). Als je de gemiddelde snelheid weet kan je de afstand uitrekenen met = Nationale Examentraining NaSk

33 Als je de snelheid in m/s weet en je wil de snelheid in km/h berekenen, dan vermenigvuldig je met 3,6. Als je de snelheid in km/h weet en je wil de snelheid in m/s berekenen, dan deel je door 3,6. Versnelling en vertraging Een snelheidsverandering wordt een versnelling of vertraging genoemd. Bij een versnelling neemt de snelheid toe, bij een vertraging neemt de snelheid af. De eenheid van versnelling en vertraging is m/s 2. De eindsnelheid van een versnelde beweging kun je als volgt berekenen. Vanuit stilstand: Met beginsnelheid: = = +( ) Hier is de versnelling in m/s 2 en de tijd in seconden. Je kan met de begin- en eindsnelheid ook de versnelling berekenen: = Bij een vertraging is de versnelling negatief, de beginsnelheid is dan groter dan de eindsnelheid. De snelheid en afstand kun je ook aflezen uit een diagram. De snelheid staat uitgezet in een, -diagram. Bij een, -diagram kun je aan de steilheid zien hoe groot de versnelling is. Hoe steiler de lijn in een, -diagram loopt, hoe sneller de snelheid toeneemt. De afstand staat uitgezet in een, -diagram. Bij een, -diagram kun je aan de steilheid zien hoe groot de snelheid is. Hoe steiler de lijn in een, -diagram loopt, hoe groter de snelheid is. Nationale Examentraining NaSk

34 Hieronder staat een voorbeeld van een, -diagram. Omdat dit een, -diagram is kunnen we aan de hand van de steilheid iets over de versnelling zeggen. Je ziet dat lijn A steiler loopt dan lijn B. Dit betekent dat de beweging van A een hogere versnelling heeft dan de beweging van B. Kracht en versnelling Er is een verband tussen kracht en versnelling. Dat verband is = Hier is een willekeurige kracht (dus ook een waar je geen andere formule van hebt!) in N, de massa van een voorwerp in kg en de versnelling van dat voorwerp in m/s 2. Bij elke kracht hoort dus een versnelling, en bij elke versnelling een kracht. Als je van een voorwerp de massa en de versnelling weet, kun je de kracht uitrekenen die voor die versnelling zorgt. 1.5 Moment en katrol Als een kracht op een voorwerp met een draaipunt werkt, krijg je een moment. Het voorwerp gaat dan draaien. Een bekend voorbeeld van een situatie met moment is de wip. De eenheid van moment is Newtonmeter, Nm. De formule voor moment is de volgende = is het moment in Nm, is de kracht in N en is de arm in m. Nationale Examentraining NaSk

35 De arm is de afstand tussen de kracht en het draaipunt. Een hefboom is een werktuig met draaipunt, als deze in evenwicht is geldt: = = Een katrol is een voorwerp om optillen te vergemakkelijken. Je kan met een katrol een zwaar voorwerp optillen door relatief weinig kracht te gebruiken. Een katrol werkt altijd de zwaartekracht tegen. De formule om te bepalen hoeveel kracht je moet zetten met een katrol is als volgt = aantal katrollen aan elkaar Zie de afbeelding hieronder. Hoe meer katrollen met elkaar verbonden zijn, hoe minder kracht je hoeft te zetten. 1.6 Kracht en druk Druk is een ander woord voor kracht op een oppervlak. De eenheid van druk is Newton per vierkante meter, N/m 2. De druk geef je aan met en bereken je met = is de druk in N/m 2, is de kracht in N en het oppervlak waarop de kracht werkt in m 2. Nationale Examentraining NaSk

36 2. Constructies 2.1 Krachten samenstellen In het vorige onderwerp ging het al even over de nettokracht. Deze kun je berekenen door alle krachten op te tellen. Maar omdat krachten vectoren zijn is het niet zo eenvoudig om deze op te tellen. Je mag niet zomaar de ene kracht plus de andere doen! Als je krachten wil optellen moet je gebruik maken van constructies en de parallelogramregel. Die regel gaat als volgt: Teken de twee krachten die je wil optellen. Let hierbij op de schaal die je gebruikt. Als je bij de ene kracht 1 cm = 2 N gebruikt moet je dat bij de ander ook doen. Teken vanaf de ene kracht een stippellijn evenwijdig aan de andere kracht. Teken vanaf de andere kracht een stippellijn evenwijdig aan de ene kracht. Daar waar de stippellijnen elkaar snijden is de punt van de som van de twee krachten. Zie de afbeelding hieronder. De grootte van de somkracht bepaal je met je geodriehoek. Meet de lengte van de diagonaal en vermenigvuldig deze met de schaal. Bijvoorbeeld: Als je een schaal gebruikt van 1 cm = 2 N en je diagonaal is 7,8 cm lang, dan is de grootte van de somkracht 7,8 2 = 15,6 N Als je drie krachten wilt optellen teken je nu de somkracht die je net hebt gevonden en de derde kracht in een tekening en begin je weer van voren af aan. 2.2 krachten ontbinden Je kan van twee krachten een nieuwe kracht maken, maar dit kan ook andersom: van één kracht kun je twee afzonderlijke krachten maken. Dat gaat als volgt Teken de nettokracht Teken de hulplijnen voor het parallellogram Teken de overige krachten in. Let erop dat de krachten langs de hulplijnen van het parallelogram lopen. Nationale Examentraining NaSk

37 Blok 3: veiligheid in het verkeer, elektriciteit 1. Veiligheid in het verkeer Een aantal factoren zijn van invloed op de veiligheid van jou of iemand anders als je deelneemt in het verkeer. Deze factoren zijn: De reactietijd: Dit is de tijd die het duurt tussen dat je iets ziet en dat je erop reageert. Als je in een straat rijdt en er springt ineens een kind op de weg dan registreren je ogen dat vrijwel onmiddellijk, maar het duurt even voordat je ogen het signaal doorgegeven hebben naar je hersenen, en het duurt nog een moment voordat je hersenen je voeten het commando hebben gegeven om op de rem te drukken. Dit alles bij elkaar zorgt voor een vertraging van tussen de 0,1 en 0,2 seconden voordat iemand ook daadwerkelijk gaat remmen nadat hij iets ziet. De rijsnelheid: Hoe harder je rijdt, hoe meer afstand je aflegt in de reactietijd. Langzamer rijden is dus doorgaans minder gevaarlijk als je plotsling moet stoppen. Het profiel van de banden: Banden moeten niet versleten zijn. Hoe beter het profiel, hoe beter de grip en hoe eerder je tot stilstand komt. Ook is het belangrijk het juiste type banden te hebben voor de ondergrond (winterbanden in de winter, bijvoorbeeld)). Weersomstandigheden: Als het glad is of als het regent is je remweg langer. Het wegdek: Als het wegdek slecht onderhouden is kan dit je remweg negatief beïnvloeden. Ook is het mogelijk dat je een lekke band krijgt door een kuil in het asfalt. Veiligheidsvoorzieningen: De beste manier om een ongeluk te voorkomen is natuurlijk zorgen dat je nooit in de situatie terecht komt waar een ongeluk mogelijk is, en dat wil zeggen goede veiligheidsvoorzieningen. 1.1 Versnellen en remmen De remweg is de afstand die je aflegt tussen het moment dat je iets ziet waarvoor je moet remmen en het moment dat je compleet tot stilstand bent gekomen. De remweg bestaat uit twee delen: = + De reactieafstand is de afstand die je aflegt tijdens de reactietijd. De stopafstand is de afstand die je nog aflegt nadat je op de rem hebt getrapt. Nationale Examentraining NaSk

38 Je kan de reactieafstand en stopafstand uit een v,t-diagram aflezen: De snelheid blijft eerst een tijdje constant, omdat er nog niet geremd is. De afstand die in deze tijd wordt afgelegd is de reactieafstand. Daarna trapt de bestuurder op de rem en neemt de snelheid af. De afstand die nu wordt afgelegd is de stopafstand. 1.2 Botsen Als je onverhoopt ergens tegenaan botst remt je auto plotsing heel snel af. Je auto ondervindt een grote achterwaartse kracht en daarom een grote vertraging. De bestuurder in de auto ondervindt deze vertraging ook en dat is de voornaamste reden dat een botsing zo gevaarlijk is voor inzittenden. Als de kracht te groot is voor je lichaam kun je botten breken, of nog erger. Veiligsheidsmaatregelen zijn erop gericht om die kracht op je lichaam te verkleinen. Dat gebeurt bijvoorbeeld door middel van een kreukelzone. De voorkant van een auto is zo gemaakt dat hij heel makkelijk indeukt bij een botsing. Door dit indeuken remt je auto niet in één keer maar wordt de afremming iets vertraagd. Deze vertraagde afremming betekent een kleinere kracht op de bestuurder en daarom een grotere overlevingskans. Een andere maatregel is de veiligheidsgordel. Deze werkt op een vergelijkbare manier als de kreukelzone: Hij zorgt ervoor dat je bij een botsing niet in één keer tot stilstand komt maar dat dit over een aantal ogenblikken gebeurt, waardoor de kracht op je lichaam minder groot is. Ook zorgt de veiligsheidsgordel ervoor dat je niet uit de auto vliegt bij een botsing. Tot slot is er de airbag. Dit is een zak gevult met een bepaald soort poeder die verstopt zit in het dashboard van een auto. Bij een botsing ondergaat het poeder een chemische reactie Nationale Examentraining NaSk

39 waarbij in korte tijd heel veel gas vrijkomt. Dit betekent dat de airbag na een botsing heel snel vult me gas en als een soort kussen voor je hoofd werkt. Bij een botsing kun je naar voren klappen en je hoofd verwonden aan het dashboard, maar ook een whiplash (schade aan de ruggnegraat) oplopen. De airbag is ervoor ontworpen om dit tegen te gaan. 2. Elektriciteit 2.1 Elektrische energie in huis Elektriciteit is het bewegen van stroom door een stroomkring. Stroom bestaat uit elektronen die van het ene atoom naar het andere springen. Denk aan mensen die emmers water doorgeven om een brand te blussen; de emmers water zijn hier de elektronen. De stroomkring is de combinatie van apparaten en spanningsbron waar de stroom doorheen loopt. De spanningsbron wekt de stroom op. Dit kan een batterij zijn, of een accu, of een elektriciteitscentrale. Stroom beweegt niet even makkelijk door elke stof. Door koper beweegt stroom heel makkelijk (daarom zijn stroomdraden vaak van koper), maar door rubber beweegt stroom niet. Stoffen waar stroom makkelijk doorheen beweegt worden geleiders genoemd. Stoffen waar stroom niet of nauwelijks doorheen beweegt heten isolatoren. Een schakeling beschrijft hoe de apparaten in een stroomkring aan elkaar zitten. Je kan apparaten bijvoorbeeld in een kring aansluiten, maar ook met vertakkingen. Er zijn twee soorten schakelingen. De serieschakeling, waarbij alle apparaten achter elkaar zitten, en de parallelschakeling, waarbij alle apparaten op een aparte stroomdraad zitten. Als je een paar apparaten in serie schakelt, moeten ze wel allemaal aan staan: de stroom loopt door het eerste apparaat, dan door het tweede, enzovoort, en tenslotte door het laatste. Als er eentje kapot is, wordt deze stroomkring verbroken en doen ook de andere het niet meer. In dat geval is het ook moeilijk om te bepalen wélk apparaat kapot is, want ze zijn allemaal uitgevallen. Nationale Examentraining NaSk

40 In een parallelschakeling loopt een deel van de stroom loopt door het eerste apparaat, een deel door het andere apparaat. Als één van de apparaten stukgaat kan de stroom nog steeds door de kring lopen. Bij een parallelschakeling doen alle andere apparaten het in dat geval dus nog. Stroom heeft drie eigenschappen: De stroomsterkte, I. Deze grootheid geeft aan hoeveel elektriciteit er per seconde door de stroomkring loopt. Een hogere stroomsterkte betekent meer elektronen per seconde door de schakeling. De eenheid van stroomsterkte is de Ampère, A. De spanning, U. Deze geeft aan hoeveel energie de elektronen meekrijgen om af te geven aan de apparaten in de schakeling. Bij een hogere spanning gaan lampjes bijvoorbeeld feller branden omdat ze meer energie tot hun beschikking hebben. De eenheid van spanning is de Volt, V. De weerstand, R. Deze eigenschap is voor elk apparaat anders. De weerstand geeft aan hoe makkelijk of moeilijk de stroom door een apparaat gaat. Hoe lager de weerstand, hoe makkelijker de stroom er doorheen beweegt. De eenheid van weerstand is de Ohm, Ω. Deze grootheden kun je uitrekenen met de wet van Ohm: = Naast berekenen kun je de grootheden ook meten. Spanning meet je met een voltmeter. Spanning staat altijd over een apparaat, dus een voltmeter sluit je parallel aan met het apparaat waar je de spanning over wil weten. Stroomsterkte meet je met een ampèremeter. Stroom loopt altijd door een apparaat, dus een ampèremeter sluit je in serie aan met het apparaat waardoor je de stroom wil meten. Met een multimeter kun je zowel spanning als stroomsterkte als weerstand meten. Hiervoor gelden dezelfde regels als voor de voltmeter en ampèremeter. 2.2 Componenten van een schakeling Een schakeling heeft een aantal componenten. Deze hoeven niet allemaal tegelijk in een schakeling aanwezig te zijn, zolang de schakeling maar een spanningsbron en tenminste één apparaat bevat. Deze componenten zijn: Weerstand: Dit is een voorwerp gemaakt van een speciaal soort stof die moeilijk stroom geleidt. Een weerstand heeft, zoals de naam al aangeeft, een hoge weerstand. Stroom loopt hier dus moeilijk doorheen. Weerstanden bestaan in verschillende soorten met verschillende weerstanden. Ze zijn gecodeerd op kleur. Zie voor meer informatie je Binas. NTC (Negative Temperature Coefficient): Een NTC is een speciaal soort weerstand waarvan de weerstand omlaag gaat als deze warmer wordt. Je kan deze dus Nationale Examentraining NaSk

41 gebruiken als temperatuursensor. Dit soort weerstanden zitten onder andere in slimme verwarmingen en elektrische thermometers. LDR (Light Dependant Resistor): een LDR is een speciaal soort weerstand waarvan de weerstand omhoog gaat als er meer licht op valt. Deze worden gebruikt in situaties waar de hoeveelheid licht uitmaakt, zoals straatlantaarns. LED (Light Emitting Diode): Een LED is een lampje, maar dan een speciaal soort. Een gloeilamp werkt met een gloeidraad, waar elektrische energie wordt omgezet in warmte. Een LED zet elektrische energie direct om in licht. Schakelaars: Schakelaars hebben twee standen: aan en uit. Bij een aan-stand laten schakelaars stroom door, bij een uit-stand niet. Schakelaars kunnen dus gebruikt worden om de stroomkring te onderbreken. Schakelaars kunnen met de hand bediend worden (drukschakelaar) of magnetisch zijn (reedcontact). Transistor (Stroomversterker): Een transistor kan gebruikt worden om het voltage van een stroom te versterken. De precieze werking van een transistor is erg ingewikkeld en hoeven jullie daarom ook niet te kennen. Condensator (Opslag): Een condensator is een stroomopslag. Deze bestaat uit twee grote metalen platen met isolatiemateriaal ertussen. De stroom hoopt zich op de ene plaat op maar kan niet door de isolator heen om naar de andere plaat te kunnen (totdat de lading op de ene plaat hoog genoeg is), en dus kan een condensator gebruikt worden om stroom tijdelijk op te slaan. Transformator: Een transformator bestaat uit twee spoelen met een stuk metaal ertussen. De functie van een transformator is om de spanning van een stroom om te zetten. In de praktijk wordt dit gebruikt om 230V uit het stopcontact om te zetten naar een spanning waar het apparaat mee om kan gaan. De oplader van je telefoon en laptop hebben bijvoorbeeld een transformator omdat deze apparaten niet met 230V om kunnen gaan. De volgende formule zegt hoe de spanning verandert, afhankelijk van de windingen van de twee spoelen = is hier de spanning links, in V en het aantal windingen van de spoel links. is de spanning rechts, in V en het aantal windingen van de spoel rechts. 2.3 Beveiliging Als de stroom uit een stroomkring kan weglekken krijg je kortsluiting. Als bijvoorbeeld een stroomdraad gebroken is en het gebroken uiteinde maakt contact met een metalen voorwerp, kan de stroom via dat voorwerp weglopen en staat bovendien dat voorwerp onder spanning erg gevaarlijk! Om dit te voorkomen zit in elk huis een aardlekschakelaar. Dit is een apparaatje dat de uitgaande en inkomende stroom vergelijkt. Als deze ongelijk zijn, bijvoorbeeld omdat er stroom lekt, zet dit apparaatje meteen de stroom in het hele huis uit. Nationale Examentraining NaSk

42 Daarnaast zit in elke schakelin in huis een zekering. Als er stroom door een draad of apparaat loopt, warmt deze op. Als er teveel stroom door een draad loopt kan deze zo zeer opwarmen dat hij smelt, wat brand kan veroorzaken. In een zekering zit een heel dun stroomdraadje dat precies smelt bij een van te voren vastegesteld stroomsterkte. Als je op één schakeling veel apparaten aansluit heeft die schakeling veel stroom nodig. De zekering zorgt ervoor dat de hoeveelheid stroom onder een bepaalde waarde blijft zodat de stroomdraden in de schakeling heel blijven. Als de stroomsterkte boven deze hoeveelheid komt smelt de zekering en breekt dus de schakeling. 2.4 Vermogen en energie Zoals eerder gezegd kan energie niet gemaakt of vernietigd worden, alleen omgezet. Het elektrisch vermogen geeft aan hoeveel elektrische energie per seconde in een apparaat wordt omgezet in andere energie (bijvoorbeeld warmte bij een strijkijzer). De letter van vermogen is P en de eenheid is de Watt. Watt is Joule per seconde. De formule voor het bereken van het vermogen van een apparaat is = is de spanning over het apparaat in V en de stroomsterkte door het apparaat in A. Energie De elektrische energie die een apparaat verbruikt is te berekenen met Je hebt nu twee mogelijkheden: = Als je de energie in Joule wil weten vul je het vermogen in Watt in en de tijd in seconden Als je de energie in kwh wil weten vul je het vermogen in Kilowatt in en de tijd in uren. Eén kwh (kilowattuur) is de hoeveelheid elektrische energie die een apparaat met een vermogen van 1 kilowatt omzet in één uur. Een kwh is dus niet hetzelfde als een kilowatt per uur zoals mensen soms zeggen! Dat slaat namelijk helemaal nergens op. Als je wil weten hoeveel je moet betalen voor een hoeveelheid energie moet je deze altijd omrekenen naar kwh. Daarna gebruik je de volgende formule: = h h Nationale Examentraining NaSk