Verbindend leren, katern 1. De organisatie van praktijknabije beroepsoriëntatie

Transcriptie

1 Verbindend leren, katern 1 De organisatie van praktijknabije beroepsoriëntatie Enschede, november 2006

2 Verantwoording 2006 Stichting leerplanontwikkeling (SLO), Enschede Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Auteurs: Viola van Lanschot Hubrecht, Jan Sniekers, Tineke Zeelenberg, Peter Groothengel, Wim Spek, Jan van Rooijen en Saskia Bergsma Redactie: Viola van Lanschot Hubrecht en Jan Sniekers Tekstredactie: Emmy Stark Vormgeving: AXIS: Theo van Leeuwen en Maria Driessen Met dank aan: Martinuscollege Grootebroek, Oostvaarders College Almere, Hooghuislyceum locatie Ravenstein, leerlingen Bonhoeffer College Enschede Besteladres SLO, Stichting Leerplanontwikkeling Afdeling Verkoop Postbus 2041, 7500 CA Enschede Telefoon (053) Internet: AN: ISBN:

3 Inhoud Voorwoord 5 De organisatie van praktijknabije beroepsoriëntatie 7 Algemene inleiding 9 Leeswijzer Praktijknabije beroepsoriëntatie met behulp van Loopbaanoriëntatie en Begeleiding (LOB) Het doel De uitgangspunten De inrichting van de leerroute Voorbeeldleerroute praktijknabije LOB Schoolportret Martinuscollege, Grootebroek Praktijknabije beroepsoriëntatie met behulp van de Curriculumgebonden benadering Het doel De uitgangspunten De inrichting van de leerroute Voorbeeld leerroute Curriculumgebonden benadering Praktijknabije beroepsoriëntatie met behulp van een beroepsgericht programma Een beroepsgericht programma in de theoretische leerweg: een extra vak Het beroepsgerichte programma Technologie Gemengde Leerweg Technologie vergeleken met de uitgangspunten voor Verbindend leren: Conclusies en tips Schoolportret Oostvaarders College, Almere Het beroepsgerichte programma vmbo Intersectoraal Vmbo Intersectoraal vergeleken met de uitgangspunten voor Verbindend leren: conclusies en tips Schoolportret Hooghuislyceum, locatie Ravenstein 57 Bronnen 61

4

5 Voorwoord Met een nieuwe aanpak voortijdige uitval en veelvuldig switchen van opleiding succesvol tegengaan. Kan deze droom werkelijkheid worden? Voor u ligt het eerste resultaat van het project Verbindend leren dat SLO heeft uitgevoerd voor de gemengde en de theoretische leerweg van het vmbo, in opdracht van het Ministerie van OCW. De term Verbindend leren is een overkoepelend en inmiddels populair begrip. Wij leggen het uit als een krachtige en praktijknabije vorm van beroepsoriëntatie waarin de loopbaan van de leerling centraal staat. Wij hebben ervoor gekozen tijdens de ontwikkeling van het materiaal steeds contact te zoeken met de praktijk om visie, ideeën en werkvormen te toetsen. Zodoende hebben er individuele begeleidingstrajecten plaatsgevonden, zijn er rondom de deelprojecten netwerkbijeenkomsten geweest en via bureau Veldadvisering van SLO hebben leerlingen gewerkt met het ontwikkelde materiaal. Belangrijk was erachter te komen of de plannen die we achter het bureau met onze kennis en ervaringen in en over het onderwijs bedacht hebben, ook aanslaan bij scholen en vooral bij leerlingen. Wij danken hiervoor onder andere leerlingen van het Bonhoeffer College in Enschede die op 21 juni 2006 ons materiaal hebben getest en goede suggesties ter verbetering hebben gegeven. Mede dankzij de publiciteit rondom het project hebben we ontdekt dat Verbindend leren leeft. Scholen willen structureel en vooral méér aandacht besteden aan een goede vorm van beroepsoriëntatie en erkennen ook het belang van een positieve beroepskeuze voor de leerling. In deze publicatie hebben we ons meer gericht op de vormgeving van Verbindend leren in de theoretische leerweg (TL) dan in de gemengde leerweg (GL). Redenen hiervoor zijn dat de vormgeving van Verbindend leren in de theoretische leerweg complexer is, de doelgroep groter is en de ideeën zich makkelijker laten vertalen van TL naar GL dan andersom. We hopen u, manager, decaan, mentor of docent met deze publicatie te inspireren om een andere, stevige, vorm van loopbaanoriëntatie en begeleiding te ontwikkelen. De publicatie die we u aanbieden is vooral bedoeld als eerste aanzet, want in 2007 gaan we door! In opdracht van het Ministerie van OCW gaan we in 2007 verder op de ingeslagen weg en richten onze activiteiten op het verder ontwikkelen van het materiaal. Voor de meest actuele informatie rondom het project en onze Verbindend leren-activiteiten kunt u terecht op onze website: We wensen u veel leesplezier en een succesvol ontwikkeltraject als u van plan bent om loopbaanoriëntatie en begeleiding anders, steviger, vorm te geven. Viola van Lanschot Hubrecht, projectleider 5

6

7 De organisatie van praktijknabije beroepsoriëntatie 7

8

9 Algemene inleiding Hoe kunnen we leerlingen in de gemengde en theoretische leerweg voorzien van concrete beroepsbeelden? Hoe zorgen we dat leerlingen een bewuste keuze kunnen maken voor een vervolgopleiding? In opdracht van het Ministerie van OCW geeft SLO in het project Verbindend leren antwoord op bovenstaande vragen. Aanleiding voor het initiatief is de constatering dat veel leerlingen in de gemengde en theoretische leerweg slecht zicht hebben op de beroepsmarkt en de studiemogelijkheden. Daardoor maken zij dikwijls verkeerde keuzes. Het gevolg is dat leerlingen veelvuldig switchen en het uitvalpercentage hoog is. Want: Hoe kies je een sector als je (vrijwel) alleen theorie krijgt? Hoe ontdek je wat een beroep inhoudt en welke vaardigheden je daarvoor nodig hebt? Hoe ontdek je wat leren op het mbo of de havo betekent? In het project hebben we ons vooral gericht op de vormgeving van Verbindend leren in de theoretische leerweg. De kern van Verbindend leren zoals door SLO in dit project uitgewerkt, bestaat uit het leggen van een verbinding tussen de school en de wereld van werk en beroep. Het doel is beroeps- en opleidingsbeelden te concretiseren zodat leerlingen een weloverwogen en positieve keuze kunnen maken voor een vervolgopleiding in het mbo of voor één van de profielen in de havo. Anders gezegd: Verbindend leren slaat een brug tussen: de leerling en zijn interesses, capaciteiten en ambities de leerling en beroepsbeoefenaren de leerling en vervolgopleidingen school en beroep kennen en kunnen Verbindend leren is een veelomvattend begrip. Wij hebben Verbindend leren ingevuld als een vorm van beroepsoriëntatie, stevig verankerd binnen het programma van de gemengde en theoretische leerweg, krachtig en praktijknabij. De loopbaan van de leerling staat hierin centraal en dat betekent dat het aanbod waar mogelijk vraaggestuurd is. Managers, decanen, mentoren en docenten die op zoek zijn naar uitdagende ideeën en materialen kunnen mogelijk inspiratie putten uit de inhoud van deze klapper. De publicatie Verbindend leren: praktijknabije beroepsoriëntatie in de gemengde en theoretische leerweg bestaat uit vier katernen die elkaar ten dele overlappen en daardoor los van elkaar te lezen zijn. Katern 1 is vermoedelijk het meest interessant voor managers. Katern 2a, 2b en 3, het meest geschikt voor decanen, mentoren en docenten. U kunt uw keuze maken aan de hand van onderstaande beschrijvingen. 1. Het eerste katern 'De organisatie van praktijknabije beroepsoriëntatie' is gericht op de organisatie van Verbindend leren. We onderscheiden daarin een drietal varianten. In de eerste variant staat een krachtig en praktijknabij traject van Loopbaanoriëntatie en Begeleiding (LOB) centraal. Dit staat als apart vak op het rooster. Het belangrijkste uitgangspunt van de tweede variant, de curriculumgebonden beroepsoriëntatie (BO), is dat zoveel mogelijk aangesloten 9

10 wordt bij de inhoud van de (examen)vakken. Zodoende komt een deel van de inhoud van de vakken op een praktische en projectmatige wijze aan bod. In de derde variant, praktijknabije beroepsoriëntatie met behulp van een beroepsgericht programma, toetsen we twee nieuwe intersectorale programma's aan onze criteria voor Verbindend leren. Op grond van de resultaten kunnen scholen mogelijk een keuze maken voor één van deze programma's voor beroepsoriëntatie. 2. Katernen 2a en 2b hebben als hoofdtitel 'De vormgeving van praktijknabije beroepsoriëntatie: leerlingenmateriaal en docentenmateriaal'. Katern 2a gaat specifiek in op de vormgeving van praktijknabije beroepsoriëntatie met behulp van Loopbaanoriëntatie en Begeleiding. Katern 2b richt zich op de vormgeving van beroepsoriëntatie met behulp van de curriculumgebonden benadering. In ieder katern staan naast de kenmerken van het model de pedagogisch-didactische uitgangspunten en een voorbeelduitwerking van een mogelijke leerroute. Tevens hebben we ons verdiept in de vraag hoe we recht kunnen doen aan de leervraag van de leerling. Hiervoor is leerlingenmateriaal ontwikkeld dat eveneens in de katernen terug te vinden is. De leerlingen die inmiddels met het materiaal hebben gewerkt zijn enthousiast: "Zo willen we wel vaker aan de slag". 3. Met katern drie 'Bewust leren door reflecteren' geven we aan dat reflecteren een vaardigheid is die cruciaal is voor het keuzeproces van de leerling. Van leerlingen wordt verwacht dat zij bewuste keuzes leren maken, betrokkenheid tonen bij hun eigen leerproces en verantwoordelijkheid dragen. Wie ben ik? Wat wil ik? Wat kan ik? Wat past bij mij? Dit zijn cruciale vragen voor het maken van een bewuste keuze. Hoewel reflecteren vrijwel altijd betrekking heeft op dezelfde vragen, hoeft dit niet altijd in de vragende vorm te gebeuren. Er zijn ook andere manieren om te reflecteren. De diverse werkvormen, voorzien van instructies, staan in dit deel centraal. 10

11 Leeswijzer Dit katern gaat over de organisatie van praktijknabije beroepsoriëntatie en bestaat uit drie organisatiemodellen. Aan elk model is een hoofdstuk gewijd: Hoofdstuk 1: Praktijknabije beroepsoriëntatie met behulp van Loopbaanoriëntatie en Begeleiding (LOB) Hoofdstuk 2: Praktijknabije beroepsoriëntatie met behulp van de curriculumgebonden benadering Hoofdstuk 3: Praktijknabije beroepsoriëntatie met behulp van een beroepsgericht programma De hoofdstukken kunnen los van elkaar gelezen worden. In het eerste hoofdstuk 'Praktijknabije beroepsoriëntatie met behulp van Loopbaanoriëntatie en Begeleiding (LOB)' staat de loopbaan van de leerling centraal. Er wordt een krachtig en praktijknabij loopbaanoriëntatie- en begeleidingstraject ingezet. Het doel en de uitgangspunten van Verbindend leren en de bouwstenen waaruit een begeleid zoek- en oriëntatieproces opgebouwd is vormen de belangrijkste elementen. We kiezen in dit traject voor de insteek van arbeidsgebieden, via branches en beroepen naar opleidingen. Het traject is gericht op de ontmoeting van de leerling met beroepssituaties en beroepsdilemma's, waarbij de reflectie en de dialoog met ervaren beroepsbeoefenaren essentiële factoren zijn. Hoofdstuk twee heeft als titel 'Praktijknabije beroepsoriëntatie met behulp van de curriculumgebonden benadering'. Het belangrijkste uitgangspunt van deze variant van beroepsoriëntatie is dat zoveel mogelijk aangesloten wordt bij de inhoud van de (examen)vakken. Het voordeel daarvan is dat de vakken hiermee een bepaald deel van hun examenprogramma realiseren en dat daardoor een deel van de programma's praktischer en projectmatiger ingevuld kan worden. In dit model vormt de leerling zich een beeld van de vier sectoren, de opleidingen en van de meest voorkomende werkzaamheden en competenties in die sectoren. De leerling ontwikkelt hierdoor een gevoel 'waar het bij een bepaalde sector en opleiding om draait'. Hoofdstuk drie 'Praktijknabije beroepsoriëntatie met behulp van een beroepsgericht programma' besteedt aandacht aan de mogelijkheid om beroepsoriëntatie aan te bieden door middel van een bestaand beroepsgericht programma als extra vak. Veel scholen maken inmiddels gebruik van deze mogelijkheid. We hebben de oriënterende programma's 'vmbo Intersectoraal' en 'Technologie GL' bekeken aan de hand van onze uitgangspunten voor Verbindend leren. In dit hoofdstuk leveren we ideeën voor scholen die één van deze intersectorale programma's willen combineren met een stevige vorm van beroepsoriëntatie. 11

12 De bovenstaande organisatiemodellen hebben - afhankelijk van de specifieke wensen en speelruimte van de school - veel verschillende uitwerkingsmogelijkheden. Het is zelfs mogelijk deze modellen te combineren. Scholen die met deze modellen aan de slag willen, raden we aan het Kompas Praktijknabije Beroepsoriëntatie slo te gebruiken. Meer informatie over het Kompas is te vinden op leren. Omwille van de leesbaarheid hebben we de mannelijke vorm gebruikt. Overal waar hij staat, bedoelen we uiteraard ook zij. 12

13 1. Praktijknabije beroepsoriëntatie met behulp van Loopbaanoriëntatie en Begeleiding (LOB) Leerlingen moeten in het onderwijs beroepsbeelden kunnen ontwikkelen zodat zij een succesvolle beroeps- en opleidingskeuze kunnen maken. Dat stelt hoge eisen aan de kwaliteit van loopbaanoriëntatie en loopbaanbegeleiding. In de huidige praktijk van de bovenbouw van het vmbo vindt LOB meestal op tamelijk traditionele wijze plaats. Meestal geven de mentoren in samenwerking met de decaan uitvoering aan LOB. Activiteiten op dit gebied vinden binnenschools plaats in de mentorlessen, het keuzebegeleidinguur of het LOB-uur waarbij een methode of een (geavanceerd) computerprogramma leidend is. Leerlingen werken op dezelfde manier en op hetzelfde moment de methode door, vullen vragenlijsten in, bezoeken zelfstandig een ROC (meestal tijdens de open dag), interviewen een keer een beroepsbeoefenaar en maken testen op het gebied van belangstelling en capaciteiten. De resultaten van de testen worden besproken met de leerling. Dikwijls is ook de decaan daarbij betrokken. Daarna volgt de keuze voor een opleiding. Op de beschreven manier (toegegeven, misschien wat ongenuanceerd) is LOB een redelijk geïsoleerde activiteit: geïsoleerd van de rest van de school en geïsoleerd van de echte wereld van arbeid en beroep. Bovendien is LOB vaak nogal verbaal van karakter. Daardoor kunnen leerlingen moeilijk een beroepswens ontwikkelen omdat de benodigde eigen sturing, de ervaring en de reflectie ontbreken. 1.1 Het doel Het doel van praktijknabij LOB in het kader van Verbindend leren is dat leerlingen op basis van concrete beroeps- en opleidingsbeelden een weloverwogen, positieve keuze kunnen maken voor een vervolgopleiding in het mbo of voor een van de profielen van de havo. Dat gebeurt met behulp van een begeleid zoek- en oriëntatieproces dat aansluit bij de interesse en de capaciteiten van de leerling. Leerlingen doen ervaringen op buiten school en ontdekken door dialoog met ervaren beroepsbeoefenaren wat het werk inhoudt, welke kernactiviteiten er bij werkzaamheden horen en welke dilemma's er in een bepaald beroepsveld aan de orde komen. Hij ontdekt: kan ik dit? En: wil ik dit? Leerlingen die willen en de capaciteiten hebben, kunnen zich bovendien oriënteren op de profielen van de havo en daarbij eventueel aanvullende kennis en vaardigheden opdoen. Praktijknabij LOB is vooral gericht op: wat houdt werk in, wat moet ik kunnen, wat moet ik weten, wat kan ik en wat wil ik? Steeds wordt daarbij de verbinding gelegd tussen: leerlingen, interesses en ambities leerlingen en capaciteiten leerlingen en beroepsbeoefenaren leerlingen en arbeid leerlingen en vervolgopleidingen 13

14 1.2 De uitgangspunten Een stapsgewijze opbouw Kenmerkend voor het praktijknabije en vraaggestuurde LOB is de logische en stapsgewijze opbouw van het programma. De leerroute bestaat uit een gefaseerde opbouw van arbeidsgebieden via branches en functies naar beroep en opleiding. In de leerroute zit een strakke sturing waarbinnen leerlingen steeds eigen keuzes maken. Mede door de uitwisseling met elkaar krijgen zij zicht op de enorme variëteit in arbeid en opleidingen. Leerlingen ervaren of dit is wat ze willen en of dit is wat ze kunnen. LOB apart op het rooster De LOB-leerroute gaat uit van circa drie aaneengesloten uren op het rooster en ontstaat door de vrije ruimte die scholen standaard tot hun beschikking hebben anders te benutten, al of niet in combinatie met een herverdeling van uren. Scholen dienen hierin zelf keuzes te maken. De drie aaneengesloten uren zijn noodzakelijk om leerlingen in de gelegenheid te stellen buiten school ervaringen op te doen: dit kost nu eenmaal tijd. De leervraag van de leerling centraal? De inhoud van de leerroute 1 wordt gestuurd door de ontwikkeling van de leerling en is waar mogelijk vraaggestuurd: zelf kunnen kiezen verhoogt de motivatie. Dit betekent niet dat leerlingen het alléén voor het zeggen hebben. In de praktijk onstaat een mix tussen vraaggestuurd en aanbodgericht onderwijs. SLO heeft een werkplanformulier en keuzekaarten per sector ontwikkeld (zie katernen 2a en 2b), waarbij leerlingen meer zelf kunnen kiezen. Met behulp van de keuzekaart maken leerlingen een combinatie van onderwerpen, studierichtingen en kernactiviteiten. Vervolgens vullen zij het werkplanformulier in waarin hen onder andere gevraagd wordt een relatie te leggen met de vakken. Een dergelijke benadering geeft leerlingen meer de gelegenheid vanuit een open situatie de eigen interesses te onderzoeken en daar iets mee te doen. Na verkennende activiteiten is er ruimte voor verdieping en verbreding. In sommige gevallen ondernemen leerlingen heroriënterende activiteiten, bijvoorbeeld als zij niet zeker zijn van hun keuze. De leerling geeft in overleg met de docent aan welke route hij kiest. Steeds wordt de verbinding gelegd tussen de interesse van de leerling, zijn ambities en zijn capaciteiten. Reflectie als rode draad Een essentieel onderdeel van de praktijknabije LOB-leerroute is reflectie. Over elke opdracht vindt in een of andere vorm reflectie plaats. Past dit soort werk bij mij? Past de werkcultuur bij mij? Is dit wat ik ambieer? Heb ik er aanleg en capaciteiten voor? Waar moet ik extra aandacht aan besteden om mijn wensen te realiseren? 2 Presenteren en uitwisselen ook als rode draad Leerlingen verruimen hun horizon door hun ervaringen uit te wisselen en te presenteren. De presentaties, vaak een goede opmaat voor reflectie, kunnen in wisselende vormen aangeboden worden. 1 Zie ook katern 2a: De vormgeving van praktijknabije beroepsoriëntatie: een verrijkte variant van loopbaanoriëntatie en begeleiding 2 Over reflecteren kunt u meer lezen in katern 3: Bewust leren door reflecteren 14

15 Verbinding tussen binnen- en buitenschools leren Steeds wordt er een zinvolle relatie gelegd tussen het programma op school en leeractiviteiten of praktijksituaties buiten school. Leeractiviteiten kunnen bijvoorbeeld zijn: onderzoeken, interviewen, observeren of het opnemen van beeld en geluid. Praktijksituaties zijn situaties waarin de leerling relevante ervaringen opdoet. De beleving staat centraal. Ook kan vanuit de inhoud van een vak een verbinding worden gelegd met de praktijk door middel van een betekenisvolle opdracht. Stages Het buitenschools leren kan plaatsvinden in de vorm van leeractiviteiten op een bepaalde werkplek, maar ook in de vorm van stages. Te denken valt aan de volgende vormen: Schaduwstage of snuffel: Lintstage: Blokstage: Roulerend: Stage volgens 'buddy'-systeem: Korte stage van bijvoorbeeld één dag, ter oriëntatie. Geeft organisatorisch weinig problemen en leerlingen kunnen in korte tijd met verschillende beroepen kennis maken. De stage is een vast onderdeel van het weekprogramma van de leerling en betreft meestal een relatief lange periode. Een aaneengesloten periode van één of meer weken waarin leerlingen stage lopen. Het voordeel van de blokstage is dat leerlingen een goed beeld van de werkzaamheden krijgen. Een nadeel is dat leerlingen langere tijd niet op school zijn. Het hele jaar kunnen leerlingen bij tourbeurt gebruik maken van dezelfde (stage)adressen. Het aantal leerlingen dat in de klas aanwezig is, wordt hierdoor beperkt. Een mbo-deelnemer fungeert tijdens zijn stage als buddy en neemt een leerling uit het vmbo onder zijn hoede. Het voordeel is dat er minder stageplaatsen nodig zijn, dat vmbo-leerlingen via hun buddy kennis kunnen maken met het mbo en dat mbo-deelnemers de gelegenheid krijgen om begeleidingsvaardigheden te oefenen. Omdat het gaat om de oriëntatie op een beroep en niet om het oefenen van bepaalde beroepsspecifieke vaardigheden, heeft een korte stage onze voorkeur. Door middel van enkele korte stages kunnen leerlingen zich breed oriënteren. Uiteraard moeten de momenten waarop de stages plaatsvinden bewust worden gekozen. In het algemeen komt een stage het beste tot zijn recht als de leerlingen zich eerst in de breedte hebben kunnen oriënteren en kennis hebben kunnen maken met de dagelijkse praktijk van bepaalde werkzaamheden in bepaalde branches. Oriëntatie op vervolgopleidingen Het is een bekend gegeven dat de onbekendheid van de leerling met de aard van de opleiding vooral in het mbo leidt tot ongewenst grote uitval en wisseling van opleiding. De ontwikkeling van reële opleidingsbeelden moet daarom een belangrijk onderdeel vormen van de leerroute. Er kan niet worden volstaan met het bezoeken van 15

16 open dagen. Het verdient aanbeveling dat vmbo-leerlingen, eventueel samen met mbo-leerlingen, daadwerkelijk praktijkopdrachten uitvoeren in het mbo en zo een helder beeld krijgen van de opleiding, zowel van de inhoud als van de daar gehanteerde didactiek. De keuzebegeleiding Het onderwijs wordt in deze vorm in circa drie aaneengesloten uren vormgegeven. De mentor is verantwoordelijk voor de uitvoering van praktijknabij LOB en stemt dit af met de decaan. De taak van de mentor wordt hierdoor omvangrijker. Het contact met de leerling is intensiever. De mentor zal als eindverantwoordelijke de voortgang van het keuzeproces van zijn leerling extra in de gaten houden en begeleiden en daarover voortgangs- of POP-gesprekken voeren. Toetsing en beoordeling De begrippen toetsing en beoordeling passen slecht bij praktijknabij LOB. Een goede leerroute praktijknabij LOB stelt leerlingen in staat beroepsbeelden te ontwikkelen waardoor zij een succesvolle keuze kunnen maken voor een beroep en een opleiding. In de leerroute ontwikkelen leerlingen dan ook vaardigheden waarmee zij hun eigen loopbaan - nu en in de toekomst - kunnen sturen. In dit kader is het regelmatig voeren van voortgangs- of POP-gesprekken veel zinvoller dan het geven van cijfers. Te overwegen valt bepaalde leeractiviteiten 'af te tekenen' wat inhoudt dat bepaalde activiteiten zijn uitgevoerd. Overigens stelt een praktijknabije leerroute LOB leerlingen in staat te oefenen met een aantal algemene vaardigheden zoals plannen en organiseren, communiceren, samenwerken, reflecteren, onderzoeken en informatie verwerken en presenteren. 1.3 De inrichting van de leerroute Nu de uitgangspunten zijn beschreven, kan worden stilgestaan bij de inrichting van de leerroute. De wijze waarop de leerroute vorm krijgt is afhankelijk van de specifieke situatie op school en de keuzes die op diverse terreinen zijn gemaakt. Om tot een afgewogen leerroute te komen is het van belang zich bewust te zijn van de al gemaakte keuzes en deze eventueel te heroverwegen. Om te beginnen wordt het kader bepaald, waarbij de volgende vragen van pas kunnen komen: Bepalende momenten in de planning van de leerroute Wanneer vindt de definitieve sectorkeuze plaats? Is er sprake van een voorlopige sectorkeuze? Wanneer maken leerlingen hun sectorwerkstuk? Wanneer moeten leerlingen zich aanmelden voor een vervolgopleiding? Hebben de leerlingen de mogelijkheid zich te oriënteren op de havo? Wanneer moeten leerlingen dan een profielkeuze maken? Bestaat de mogelijkheid leerlingen een versneld traject aan te bieden in samenwerking met het mbo? Voor de uitwerking van praktijknabij LOB zijn we uitgegaan van een aantal elementen die elkaar logisch en stapsgewijs opvolgen. Scholen kunnen uiteraard hun eigen keuzes maken en accenten leggen, afhankelijk van hun visie en wensen. 16

17 De leerroute kan ingevuld worden met een oriëntatie op: arbeidsgebieden branches functies beroep(en) mbo opleiding(en) op mbo M-stroom (en N-stroom) (havo) profielen in de tweede fase (havo) Na oriënterende opdrachten met een verkennend karakter is het ook mogelijk verdiepende en verbredende opdrachten aan te bieden. Soms is het noodzakelijk dat leerlingen zich heroriënteren. Een belangrijke vraag is dan: hoe lang mag elk onderdeel van het traject duren? Oriëntatie op arbeidsgebieden Een belangrijk uitgangspunt is dat leerlingen kennismaken met de veertien arbeidsgebieden 3. Dat gebeurt doordat ze zich op één van de arbeidsgebieden oriënteren en er informatie over verzamelen. Die informatie wordt vervolgens uitgewisseld. De indeling van de maatschappij in arbeidsgebieden maakt het mogelijk op een overzichtelijke manier te kijken naar de wereld van arbeid, beroep en opleiding. Alle arbeidsgebieden samen kunnen worden weergegeven in een concentrisch model: in de binnenste cirkel staan arbeidsgebieden die gericht zijn op bevrediging van primaire behoeften, in de cirkel daaromheen arbeidsgebieden waarin middelen worden geleverd die het mogelijk maken om primaire behoeften te bevredigen, en in de buitenste cirkel arbeidsgebieden waarin aan algemene randvoorwaarden tegemoet wordt gekomen. Arbeidsgebieden zijn noodzakelijke voorwaarden om een maatschappij draaiende te houden. Ze zijn universeel en herkenbaar voor iedereen. Welke arbeidsgebieden zijn er? Binnen welk arbeidsgebied voel ik me thuis? Waar ga ik me in verdiepen? Primaire levensbehoeften Veertien arbeidsgebieden Middelen Randvoorwaarden Voeding Gebouwen Kleding Gezondheid & zorg Natuurlijke Omgeving Energie & Grondstoffen Gebruiksvoorwerpen & Apparaten Infrastructuur & Transport Informatie & Communicatie Opvoeding & Onderwijs Staat & Veiligheid Kunst, cultuur en wetenschap Arbeid & Economie Recreatie 3 Bron: LDC (1997) Zicht op arbeid, Leeuwarden: LDC 17

18 Oriëntatie op branches In deze fase krijgen leerlingen een goed beeld van de verschillende branches. Het doel is het in kaart brengen van de diversiteit en de eigen interesse te ontdekken. Welke branches ken en herken ik? Welke branches zijn er nog meer? Wat spreekt mij aan? Over welke branche wil ik meer weten? Oriëntatie op functies Hier krijgen leerlingen de kans een branche verder te verkennen, bijvoorbeeld de autobranche of de reisbranche. Ze winnen informatie in over bepaalde bedrijven en/of bezoeken deze. Het doel is leerlingen kennis te laten maken met de aard van de werkzaamheden en de diversiteit aan functies. Ook deze stap is gericht op een brede oriëntatie. Van belang is dat leerlingen kunnen benoemen waarnaar hun interesse uitgaat en waarom. Welke bedrijven zijn er (in de regio)? Wat is de aard van de werkzaamheden? Welke functies zijn er zoal? Welke ambities heb ik? Op welke wijze zou ik (in de toekomst) een bijdrage willen en kunnen leveren? Over welke functie of beroep zou ik meer willen weten? Oriëntatie op beroepen Kenmerkend voor deze fase is dat leerlingen nader kennismaken met beroepen en beroepsbeoefenaren. Door bijvoorbeeld observaties, onderzoeken of interviews ontdekken zij de aard van de werkzaamheden: de leuke en de minder leuke kanten, wat je moet kennen en wat je moet kunnen. Als uitbreidingsvariant kunnen leerlingen door het bezoeken van verwante bedrijven hun ervaringen verrijken: is het werk van een doktersassistente in een kleine huisartsenpraktijk te vergelijken met het werk van een doktersassistente in een polikliniek? De beleving van de praktijk moet leerlingen helpen een beroepsidentiteit te ontwikkelen. Wil ik dit? Kan ik dit? Past dit bij mij? Oriëntatie op mbo Voordat leerlingen zich kunnen oriënteren op opleidingen vindt er een algemene voorlichting over het mbo plaats. Worden er voorlichtingsbijeenkomsten op school georganiseerd? Worden de leerlingen gestimuleerd om (open dagen van) het mbo te bezoeken? Geven deze activiteiten een reëel beeld van het mbo? Ook voor leerlingen die interesse en capaciteiten hebben om door te stromen naar de havo is oriëntatie op het mbo een 'must'. Zij zullen een mbo-opleiding achter de hand moeten hebben voor het geval zij toch niet door kunnen stromen naar de havo. Wat heeft een mbo te bieden? Hoe wordt er gewerkt op het mbo? Oriëntatie op opleiding(en) op het mbo Leerlingen verkennen enkele opleidingen op het mbo en komen in contact met mbodeelnemers. Daarna kunnen leerlingen bij hun voorkeursopleiding één of meer mbopraktijkopdrachten uitvoeren waarmee mogelijk vrijstellingen te verdienen zijn. Op deze wijze kunnen leerlingen kennismaken met de inhoud van de opleiding en het pedagogisch-didactisch klimaat op het mbo. Wat houdt een opleiding in? Wat wordt er van mij verwacht? Welke eisen worden er aan mij gesteld? Is dit wat ik wil? Is dit wat ik kan? 18

19 Oriëntatie op de havo In 2005 stroomden circa zestien procent van de vmbo-leerlingen door naar de havo. Voor leerlingen die de capaciteiten hebben en die willen doorstromen naar deze opleiding zijn praktische en oriënterende opdrachten een middel om kennis te maken met de karakteristieken van de profielen en de werkwijze in de tweede fase. Wat houdt een profiel in? Wat wordt er van mij verwacht? Welke eisen worden er aan mij gesteld? Is dit wat ik wil? Is dit wat ik kan? 1.4 Voorbeeldleerroute praktijknabije LOB In dit hoofdstuk hebben we bij wijze van voorbeeld een praktijknabije leerroute LOB ontworpen met behulp van bovenstaande bouwstenen en uitgangspunten. De leerroute is schematisch weergegeven in de navolgende afbeelding. Toelichting: de leerroute is samengesteld voor klas drie en vier van de theoretische leerweg. Uitgangspunt is dat LOB als apart vak voor drie uur per week op het rooster staat. Vervolgens denken we het derde leerjaar volledig te benutten voor LOB activiteiten en het vierde leerjaar voor de helft in verband met het examen en de voorbereiding daarop. Het tijdpad is verder niet gespecificeerd omdat dit afhankelijk is van de invulling van de leerroute. Vooraf de volgende opmerking: de ontwikkeling van een beroepswens verloopt niet zo lineair als in de afbeelding geschetst is. Het is een proces van vallen en opstaan. Uit de praktijk weten we dat slechts een klein deel van de vmbo-leerlingen precies weet wat zij willen. Daarnaast zijn er leerlingen die ongeveer weten wat ze willen en leerlingen die niet weten wat ze willen. Dan zijn er binnen elke categorie leerlingen die willen doorstromen naar de havo. In onderstaande globale leerroute hebben we een traject uitgewerkt voor de leerling die weet wat hij wil en voor de leerling die wil doorstromen naar de havo. Dit lijken redelijk lineaire trajecten. Toch stuurt bij praktijknabije LOB de ontwikkeling van de leerling de inhoud van de leerroute. Zo kunnen leerlingen op zeker moment de behoefte hebben zich te heroriënteren of de behoefte hebben zich te verdiepen. Met name voor leerlingen die nog geen duidelijke beroepswens ontwikkeld hebben of gaandeweg zijn gaan twijfelen over hun keuze, moet rekening gehouden worden met een intensievere begeleiding. De mentor zien we als verantwoordelijke in dit proces. 19

20 oriëntatie op arbeidsgebieden oriëntatie op branches oriëntie op functies oriëntatie op beroep(en) algemene oriëntatie op mbo en / of havo verkennende opdracht op mbo in gewenste sector oriëntatie op profielen en / of verkenning sectoren mbo nee is de sectorkeuze goed nee is de keuze voor havo goed ja ja vekennende opdrachten op mbo-opleiding(en) verdiepende opdracht op een mbo-opleiding praktische profiel opdracht voor het uitstroomprofiel ja ter ondersteuning: voorbereidende lessen op havo definitieve opleidingskeuze Afbeelding: een praktijknabije leerroute LOB voor leerjaar 3 en 4 De leerroute kenmerkt zich door een stapsgewijze, gefaseerde opbouw van arbeidsgebieden via branches en functies naar beroepen en opleidingen. Per fase oriënteren leerlingen zich op actieve wijze en maken - afhankelijke van wens en tijd - ofwel verdiepende ofwel verbredende opdrachten. Daardoor is een intensievere kennismaking met werk, werken en opleidingen mogelijk. Gaandeweg zullen sommige leerlingen tot de conclusie komen dat zij zich moeten heroriënteren. Zij herhalen in overleg met hun mentor één of zelfs meerdere fases. Andere leerlingen zullen mogelijk behoefte hebben aan een verdieping en maken pas op de plaats, terwijl weer andere de route lineair doorlopen. Na een algemene oriëntatie op het mbo en/of de havo volgt een eerste keuze voor een richting: kan en wil ik naar de havo of ga ik naar het mbo? De leerlingen die doorgaan naar het mbo verkennen één van de sectoren in het mbo met een voor de sector representatieve (praktijk)opdracht. Is de keuze juist, dan gaan ze door naar de volgende fase waarin de gewenste opleidingen binnen de sector verder verkend worden. Leerlingen die tot andere inzichten zijn gekomen, oriënteren zich opnieuw om een juiste sectorkeuze te kunnen maken. Na een voorlopige keuze voor een opleiding volgt een verdiepende praktijkopdracht in de gewenste opleiding van het mbo. Eventueel kan met het mbo worden afgesproken dat de verdiepende praktijkopdracht de leerling later een vrijstelling oplevert. 20

21 Ook de leerling die wil doorstromen naar de havo (en dat ook kan) zal een sectorkeuze moeten maken. Hij krijgt zowel te maken met een oriëntatie op de profielen als met een verkenning van de sectoren in het mbo. Leerlingen die doorgaan naar de havo maken middels een praktische profielopdracht kennis met het gewenste profiel. Blijft de leerling bij zijn keuze voor de havo, dan vinden ter ondersteuning in de laatste fase voorbereidende lessen op havo-niveau plaats. Kompas Praktijknabije Beroepsoriëntatie slo Met het Kompas Praktijknabije Beroepsoriëntatie kunnen scholen onder begeleiding van SLO een leerroute ontwikkelen voor een stevige vorm van beroepsoriëntatie. De werkvorm leidt tot discussies in een team en dwingt docenten om gezamenlijk keuzes te maken. De opbrengst bestaat uit een traject praktijknabije beroepsoriëntatie afgestemd op de wensen en de mogelijkheden van de school. Meer informatie over het kompas treft u aan op onze website: Schoolportret Martinuscollege, Grootebroek Visieontwikkeling rondom beroepsoriëntatie in de bovenbouw van de theoretische leerweg Naam school Website Contactpersonen Martinuscollege Gerard Lakeman, onderwijsbeleidsmedewerker Henk van der Veen, decaan Hennie Essink, afdelingsleider Adres De Aanloop KW Grootebroek Locaties Twee scholen onder één dak. Beide scholen hebben een eigen ingang en eigen voorzieningen Leerlingen 2500 Schoolsoort vmbo, havo, vwo Leerwegen Basis, kader, gemengde en theoretische leerweg Sectoren Zorg en welzijn, Economie en Techniek Situatieschets Een grote plattelandsschool met stedelijke trekken noemt Gerard Lakeman de school waar hij als docent en onderwijsbeleidsmedewerker werkt voor de afdeling theoretische leerweg (TL). Er huizen twee scholen onder één dak. Aan de zuidkant van de school is de ingang voor het vmbo. Havo en vwo hebben hun ingang aan de noordzijde. Beide scholen hebben een eigen schoolleiding, docententeam en eigen voorzieningen. Elke school is verder ingedeeld in afdelingen. De afdeling TL is vanaf augustus 2006 gehuisvest in een nieuw aangebouwde vleugel. Binnen deze nieuwbouw zijn voor de Mavo Nieuwe Stijl, zoals de afdeling TL gaat heten, voorzieningen getroffen die passen bij de jongste eisen op onderwijskundig gebied. "Je wilt ook dat leerlingen over hun grenzen heen leren kijken, op andere ideeën komen, ze zijn zo weinig avontuurlijk". 21

22 Aanleiding Henk van der Veen, één van de decanen op het Martinuscollege, herkent het probleem dat TL-leerlingen slecht en ongemotiveerd kiezen voor een vervolgopleiding. "Leerlingen van de TL maken soms rare bewegingen, terwijl hun leeftijdsgenoten in de kaderberoepsgerichte leerweg vaak wel een gerichte keuze kunnen maken", aldus Henk van der Veen. Meermaals heeft hij het meegemaakt dat leerlingen eerst voor Zorg en welzijn kiezen, dan op basis van een bezoek aan een ROC besluiten naar Economie te gaan om plotseling dan toch maar Bouwtechniek te kiezen. "Helaas de praktijk van alle dag". De afdeling TL van het Martinuscollege heeft alles in huis om leerlingen optimaal voor te bereiden op het hoogste niveau van het mbo en heeft zich ten doel gesteld leerlingen in de theoretische leerweg middels een verrijkte beroepsoriëntatie een beter zicht te geven op arbeid, werk en opleiding. "Wat moet je leerlingen in de bovenbouw van de TL bieden zodat zij een bewuste opleidingskeuze kunnen maken?". "Vanaf komend schooljaar hebben de meeste vakken op weekbasis één contactuur minder", vertelt Gerard Lakeman. "Deze uren worden verspreid over vier dagen, geclusterd tot vier blokken van twee uur. Dit levert keuzewerktijd op waarin leerlingen in het open leercentrum volgens hun eigen planning aan opdrachten werken. De meerwaarde van de clustering van uren is dat deze gebruikt kunnen worden voor projecten en voor een verrijkte vorm van beroepsoriëntatie". Klas drie-tl is een samengestelde klas. Het grootste deel bestaat uit leerlingen die regulier doorstromen van twee-tl naar drie. Daarnaast zitten er leerlingen in die meer blijken aan te kunnen dan het basis- of kaderniveau en 'opstromen'. Er zijn ook leerlingen voor wie het havo-niveau te hoog gegrepen blijkt en die daarom instromen in drie-tl. Voor alle leerlingen geldt dat zij ten aanzien van beroepsoriëntatie helemaal blanco zijn. In de tweede klas beperkt oriëntatie op studie en beroep zich tot voorlichting over de vakken en de werkwijze in drie-tl. Op de vraag hoe leerlingen tot hun keuze voor een vervolgopleiding komen, antwoordt Henk van der Veen dat pakketkeuze plaatsvindt op basis van belangstellingstests en naar aanleiding van individuele gesprekken. Ook rapportcijfers spelen mee bij de keuze voor een pakket. Rond mei moet de definitieve pakketkeuze gemaakt zijn, omdat dan de eerste prognoses voor lessenverdeling en uren gesteld worden. "De sector komt pas in beeld wanneer leerlingen in de vierde klas het sectorwerkstuk maken. Dan pas start bij leerlingen een denkproces dat veel beter eerder zou kunnen beginnen", aldus Henk van der Veen. In de maand mei van het vierde jaar moeten leerlingen zich inschrijven bij het ROC. "Op amper 16-jarige leeftijd moeten zij een keuze maken die bepalend is voor hun toekomst". Ook Hennie Essink, afdelingsleider TL, erkent het belang van een goede beroepsoriëntatie en een goede keuze. Zij brengt een ander onderwerp in. "Het is niet altijd te wijten aan een slecht beroeps- en opleidingsbeeld dat leerlingen een verkeerde of zelfs helemaal geen keuze maken", vertelt zij. "Voor sommigen is de afstand van Grootebroek naar het ROC van Hoorn, vijftien minuten met openbaar vervoer, op 16-jarige leeftijd een onoverwinnelijke afstand. Ze kiezen ervoor om in Grootebroek te blijven, waar een beperkt aantal mbo-opleidingen wordt gegeven. In Hoorn worden iets meer opleidingen aangeboden, maar ook daar gaat het om een beperkt aantal opleidingen. Voor de andere opleidingen moeten leerlingen naar Heerhugowaard of Alkmaar en dat is weer een stuk verder. De hoge reiskosten zijn voor veel ouders een dilemma. Dit is de reden voor sommige leerlingen om het dichter bij huis te zoeken. Zij moeten het dan met een beperkt aanbod doen en maken een negatieve keuze met alle gevolgen van dien". Zij vervolgt: "Ongeveer twintig procent van onze leerlingen stroomt door naar de havo. Meestal gaat dat goed. Bij een 22

23 enkeling is er sprake van een uitgestelde keuze. Zij willen nog niet uit de veilige omgeving van Grootebroek weg". Het Markermeer en het IJsselmeer liggen dichtbij school. Dat beperkt de werkgelegenheid in de directe omgeving. "Het Martinuscollege is de grootste werkgever van de regio", zegt Gerard Lakeman. In de omgeving van de school zijn niet veel mogelijkheden voor stage en bedrijfsbezoek: er is een industrieterrein, een klein aantal instellingen en er zijn enkele winkelcentra. Hoorn ligt circa vijftien kilometer verderop. Het is weliswaar niet onmogelijk om daar naartoe te reizen, maar wel lastig. Een ander herkenbaar knelpunt bij het vinden van stageplekken is dat veel leerlingen en scholen op zoek zijn naar bedrijven. De bedrijven worden overstelpt met verzoeken en haken af. Kompas Praktijknabije Beroepsoriëntatie slo Het drietal is ervan overtuigd dat beroepsoriëntatie in de theoretische leerweg anders kan en anders moet. De nieuwe organisatiestructuur schept ruimte in het rooster en biedt daardoor mogelijkheden. Het Kompas Praktijknabije Beroepsoriëntatie SLO, speciaal ontwikkeld om met docenten een traject voor een verrijkte vorm van beroepsoriëntatie uit te stippelen, wordt als hulpmiddel gebruikt. Nadat het gezamenlijke doel geformuleerd is, worden rondom de vaste momenten in het jaarrooster al discussiërend keuzes gemaakt ten aanzien van de beroepsoriëntatie. De opbrengst is een traject voor de bovenbouw van de TL waarin beroepsoriëntatie centraal staat, gekoppeld aan een tijdpad. De voorgenomen plannen van het Martinuscollege met praktijknabije beroepsoriëntatie De drie vertegenwoordigers van de afdeling TL van het Martinuscollege willen dat leerlingen beelden krijgen bij beroepen, weten wat een beroep inhoudt, interesse krijgen voor een bepaalde richting en een gemotiveerde opleidingskeuze maken. Zij kiezen ervoor om met de verrijkte vorm van beroepsoriëntatie te starten in periode twee van het derde leerjaar door een oriëntatie op arbeidsgebieden als voeding, gebruiksvoorwerpen & apparaten, informatie en communicatie. Arbeidsgebieden zijn noodzakelijke voorwaarden om de maatschappij draaiende te houden. De veertien die er zijn maken het mogelijk om op een overzichtelijke manier te kijken naar de wereld van arbeid, beroep en opleiding. Mooi aan de arbeidsgebieden is dat ze onderling verbonden zijn en samenhang vertonen met de maatschappij. Iedere burger heeft primair belang bij voeding, kleding en huisvesting. Iedereen maakt gebruik van apparaten en communicatie is een belangrijke randvoorwaarde. De oriëntatie op de arbeidsgebieden bestaat uit het verzamelen van (beeld)materiaal en dit te koppelen aan concrete voorbeelden - waar werken je ouders? - en aan eigen interesse. Na de oriëntatie op de arbeidsgebieden gaan leerlingen onderzoeken welke bedrijven uit de regio onder een bepaald arbeidsgebied vallen. Vervolgens vergelijken zij twee bedrijven of instellingen met elkaar, bijvoorbeeld op karakteristieken en welke bijdrage het bedrijf levert aan de samenleving. Dan volgt een bedrijfsbezoek waarbij leerlingen een aantal functies en beroepen inventariseren en vergelijken. In klas vier - "Jammer dat er een vakantie tussen zit", verzucht Henk van der Veen - gaan leerlingen beroepen vergelijken: wat houdt bijvoorbeeld een verplegende functie in op een willekeurige afdeling van een ziekenhuis, in het verpleeghuis of bij een 23

24 psychiatrische inrichting? Leerlingen komen aan hun informatie door bronnen binnen en buiten school te raadplegen. Beroepsbeoefenaren en mbo-leerlingen die de opleiding volgen, zijn van belang om leerlingen een beeld te geven van de opleidingsen beroepspraktijk. Steeds worden ervaringen klassikaal of in groepen uitgewisseld middels diverse presentatietechnieken. Reflectie loopt als een rode draad door het programma. In hun eigen tijd bezoeken leerlingen in de vierde klas de open dagen van het ROC. Via de sectorverplichte vakken wil het Martinuscollege in periode twee van het vierde leerjaar leerlingen op substantiële wijze kennis laten maken met de werkwijze en de aanpak van het ROC. "Veel leerlingen schrikken van de grote mate van zelfstandigheid op het ROC. We willen ze een beeld geven van de aard van de opdrachten". Nabeschouwing "Het Kompas, de werkvorm, leidt tot discussies en dwingt je na te denken over de gevolgen van bepaalde keuzes", zegt Gerard Lakeman. "Vaardigheden blijken geïntegreerd te kunnen worden in de beroepsoriëntatie. Er zitten in het traject uitnodigende aanknopingspunten voor integratie van vakken. We beseffen beter wat we van bedrijven vragen en welke eisen dat stelt. We zullen creatieve oplossingen moeten zoeken voor de bedrijfsbezoeken. En niet onbelangrijk, de contacten met het mbo moeten aangehaald worden. Leerlingen moeten ook een beter beeld krijgen van de opleiding. Hiervoor zijn ROC's en de ROC-deelnemers belangrijk", besluit Gerard Lakeman. 24

25 Leerroute praktijknabije beroepsoriëntatie voor de bovenbouw van TL Naam school Martinuscollege, Grootebroek Gemaakt door Decaan, onderwijsbeleidsmedewerker en afdelingsleider van de afdeling theoretische leerweg Werkvorm Kompas Praktijknabije Beroepsoriëntatie Datum 4 juli 2006 Uitgangspunten Vanaf augustus 2007 gaat de theoretische leerweg op het Martinuscollege Mavo Nieuwe Stijl heten en op een andere manier werken. Vrijwel alle vakken hebben op weekbasis één contactuur ingeleverd. Deze uren worden verspreid over vier dagen, geclusterd tot keuzewerktijd in vier blokken van twee uur. De keuzewerktijd wordt onder meer gebruikt om op projectmatige wijze beroepsoriëntatie structureel te programmeren. Wat is het doel? Het doel is het ontwikkelen van beroepsbeelden zodat leerlingen een bewuste opleidingskeuze kunnen maken. Wat is de doelgroep Klas drie en vier theoretische leerweg. Wat wordt er aan beroepsoriëntatie in de onderbouw gedaan? De oriëntatie in de onderbouw is beperkt gebleven tot voorlichting over de vakken en voorlichting over de werkwijze in 3-TL. Hoeveel tijd is er beschikbaar? Geconcentreerd rondom bepaalde aaneengesloten periodes. Maximaal acht uur per week. Wenselijk: vier uur per week. Wie is verantwoordelijk voor de uitvoering? Het hele team van de afdeling theoretische leerweg. In hoeveel periodes wordt het jaar verdeeld? Drie. Is integratie van vakken mogelijk? Een mogelijke optie in de toekomst. Wat zijn de mogelijkheden voor bedrijvenbezoek en stage in de omgeving? Beperkt. De school is de grootste werkgever in de regio. In de omgeving is een beperkt aantal bedrijven en instellingen, een industrieterrein en enkele winkelcentra. Leerlingen kunnen eventueel naar Hoorn, de eerste grote plaats in de omgeving. Veel leerlingen en scholen zijn op zoek naar stageadressen en dat maakt het erg lastig. 25

26 Verklaring van de kleuren Vaste momenten in het jaarrooster LOB-bouwelementen naar keuze van de school Aard van de opgave Indicatie van tijd Periode 1 Leerjaar 3 theoretische leerweg Wat kan ik? Wie ben ik? Wat wil ik? mgv bestaand materiaal Periode 2 Start vraaggestuurd LOB Oriëntatie op arbeidsgebieden Binnenschoolse act muurkrant 1 week Verdiepen/verbreden of heroriënteren 1 week Welke bedrijven/ instellingen vallen binnen de arbeidsgebieden Binnenschoolse act internet, gouden gids etc. 2 blokuren 4 x 50 minuten Vergelijk twee bedrijven / instellingen Periode 3 Voorlopige pakketsectorkeuze Oriëntatie op beroepen binnen een bedrijf Buitenschoolse act bedrijvenbezoek 2 dagdelen Definitieve pakketsectorkeuze 26

27 Leerjaar 4 theoretische leerweg Periode 1 Beroepen vergelijkend onderzoek Oriëntatie op de mbo Buitenschoolse act Buitenschoolse act meelopen bij de opleiding 4 weken 1 dag Open dagen bezoeken In eigen tijd Periode 2 Voorlichting over de tweede fase Havo Voorlopige profielkeuze mbo-achtige GPO vanuit de sectorverplichte vakken lln kennis laten maken met werkwijze van mbo binnen- en buitenschoolse act 5 weken Definitieve profielkeuze Periode 3 Sectorwerkstuk Definitieve opleidingskeuze 27

28

29 2. Praktijknabije beroepsoriëntatie met behulp van de Curriculumgebonden benadering 2.1 Het doel Doel van deze benadering van beroepsoriëntatie is de leerling in staat te stellen in de loop van het derde of vierde leerjaar van de TL een gefundeerde keuze te maken voor een vervolgopleiding in een van de sectoren van het mbo of voor een van de havoprofielen. Daartoe vormt de leerling zich een beeld van de vier sectoren van het vmbo (Zorg en welzijn, Groen, Economie en Techniek), zowel van de meest voorkomende werkzaamheden en meest gevraagde competenties als van de opleidingen. Hij doet zodanige ervaringen op dat hij een gevoel ontwikkelt voor 'waar het bij een bepaalde sector om draait'. Bovendien komt hij erachter wat hij zelf wil en kan. Daarnaast of (deels) in plaats daarvan wordt de leerling die daarvoor in aanmerking komt, in de gelegenheid gesteld zich te oriënteren op de havo en de eventueel noodzakelijke aanvullende kennis en vaardigheden op te doen. 2.2 De uitgangspunten Oriëntatie op de sectoren Een belangrijk uitgangspunt van deze benadering is dat de leerlingen zich oriënteren op de sectoren. Voor een oriëntatie op de sectoren is het van belang dat leerlingen zich een beeld vormen van de werkzaamheden die kenmerkend zijn voor een sector en van de competenties die er gevraagd worden. De sector Zorg en welzijn en de sector Economie als voorbeeld Bij Zorg en welzijn gaat het in de meeste gevallen om werkzaamheden als verzorgen, begeleiden en voorlichten. Daarnaast zijn competenties als 'zorgvuldig en hygiënisch kunnen werken' of 'je kunnen inleven in mensen' van belang. Bij Economie gaat het veelal om werkzaamheden als verkopen, inkopen, voeren van administratie, adviseren, voorlichten (PR) en het voeren van een eigen bedrijf. Competenties als 'zakelijk communiceren' en 'kostenbewust kunnen denken en handelen' zijn onmisbaar. Doordat de leerlingen ervaring opdoen met (een deel van) deze sectorspecifieke werkzaamheden en competenties, ontdekken zij of een dergelijke sector iets voor hen is. 29

30 Zoveel mogelijk verbinding met het curriculum Het centrale uitgangspunt van deze benadering van beroepsoriëntatie is dat zoveel mogelijk wordt aangesloten bij de inhouden van de examenvakken. Op deze wijze wordt zo effectief mogelijk gebruik gemaakt van de bestaande programma's: de vakken realiseren immers een bepaald deel van hun examenprogramma. Een ander voordeel is dat de daarvoor in aanmerking komende onderdelen van de programma's praktischer kunnen worden ingevuld en meer voor leerlingen gaan leven. Daarnaast kan op deze wijze ook expliciete aandacht worden gegeven aan exameneenheid K1 in elk van de examenprogramma's: Oriëntatie op leren en werken. In deze exameneenheid wordt van de leerling gevraagd dat hij zich kan oriënteren op de eigen loopbaan en daarbij het belang kan aangeven van de kennis en vaardigheden die hij in de vakken opdoet. Bij de uitwerking van de curriculumgebonden benadering wordt in eerste instantie gekeken naar de aanknopingspunten die de sectorverplichte vakken bieden en vervolgens naar de bijdragen die andere vakken kunnen leveren. Leerlingen kiezen in het vmbo een sector en daar horen vakken bij. Voor de sector Zorg en welzijn en voor de sector Groen is het vak biologie verplicht. Voor de sector Economie is het vak economie verplicht. En voor de sector Techniek zijn de vakken wiskunde en nask 1 verplicht. De relatie tussen biologie en de sector Zorg en welzijn als voorbeeld Bestudering van het examenprogramma biologie maakt duidelijk dat dit programma gericht is op de ontwikkeling van algemene kennis en vaardigheden. Het is niet vanuit beroepsgerichte activiteiten of handelingen opgebouwd, maar vanuit de kennisgebieden van het vak. Toch zijn er in het examenprogramma verschillende kennisgebieden, zoals voeding, gezondheid, sport en beweging, beauty en seksualiteit, die in verband gebracht kunnen worden met voor de sector kenmerkende werkzaamheden, zoals verzorgen, begeleiden en voorlichten. Leerlingen kunnen rond bovengenoemde thema's (voeding, gezondheid, etc.) opdrachten uitvoeren, zodat ze kennismaken met bepaalde werkzaamheden van de sector en zich tegelijkertijd onderdelen van het examenprogramma eigen maken. Eenzelfde werkwijze is ook mogelijk voor de andere sectorverplichte vakken en daarmee corresponderende sectoren. Momenteel kunnen niet alle kenmerkende werkzaamheden van een sector worden gerelateerd aan onderdelen van het examenprogramma van het betreffende sectorverplichte vak. Door de globalisering van de examenprogramma's in 2007, die de scholen meer vrijheid geeft in de vormgeving van het schoolexamen, nemen naar alle waarschijnlijkheid de mogelijkheden om aan te sluiten bij de werkzaamheden van de sectoren verder toe. Competentiegericht onderwijs Een ander uitgangspunt, dat direct voortvloeit uit de voorgaande twee, is de keuze voor competentiegericht onderwijs. Competentiegericht onderwijs neemt de beroepspraktijk als vertrekpunt voor het leerproces. Leerlingen maken kennis met en doen ervaring op met werkzaamheden en competenties die kenmerkend zijn voor de sectoren. Zij ontdekken welke werkzaamheden en competenties het beste bij hen 30

31 passen en of zij zich hierin verder willen en kunnen ontwikkelen. Zij krijgen zodoende zicht op hun eigen interesses en mogelijkheden. Vakgeïntegreerde projecten Aan de curriculumgebonden beroepsoriëntatie kan vorm gegeven worden door middel van vakgeïntegreerde projecten geconcentreerd rond een bepaald deel van de dag en/of de week dan wel in bepaalde, aaneengesloten projectperiodes. Waar mogelijk en zinvol leveren de verschillende vakken een inhoudelijke bijdrage. De sectorverplichte vakken hebben daarbij meestal een leidende rol. Examenvoorbereiding Een (beperkt) deel van het totale onderwijs wordt in projectvorm georganiseerd. Het overgrote deel van het onderwijs wordt in principe aangeboden in (afzonderlijke) vakken en is gericht op de (verdere) voorbereiding van het examen. Bepaalde vakonderdelen die in de projecten aan bod zijn geweest, kunnen bij de voorbereiding op het examen kort worden herhaald of zonodig worden verbreed of verder uitgediept. Verbinding tussen binnen- en buitenschools leren Leerlingen doen zoveel mogelijk ervaring op met werkzaamheden die kenmerkend zijn voor de sectoren. Voor een deel kan dat op school plaatsvinden, bijvoorbeeld aan de hand van gesimuleerde praktijksituaties. Een ander deel speelt zich af buiten school, in de echte praktijk. De vakdocenten zorgen er in beide situaties voor dat het kennisaspect (de theorie) voldoende aan bod komt. Een voorbeeld van een opdracht (voor Zorg en welzijn) Adviseer (naar keuze) jonge moeders, sporters, mensen met overgewicht over gepaste voeding Op school: praktische context of gesimuleerde praktijksituatie als start, met theorie over voeding (schoolboek, mediatheek, internet). Bijdrage van de vakken: bio, ned, ml, lo, wis,. Buiten school: praktijk en theorie (gesprekken met bijvoorbeeld koks, diëtisten, voedingsdeskundigen; bezoek van bijvoorbeeld winkels, restaurants, ziekenhuis). Opstellen advies. Presentatie van belangrijkste bevindingen en uitwisseling met medeleerlingen. Reflectie op de opgedane ervaringen en op de eigen interesses en capaciteiten (wil ik dit, kan ik dit?). De leervraag van de leerling centraal? Met opdrachten zoals hierboven beschreven kunnen scholen sommige eindtermen uit de examenprogramma's inhoudelijk afdekken. Een dergelijke opdracht is echter tamelijk sturend. Behalve de keuze van de doelgroep (wie ga je adviseren?), de bronnen (wie ga je interviewen?) en eventueel de vorm van de eindpresentatie laat deze opdracht niet zoveel keuzevrijheid aan de leerling. Dat kan ook anders. SLO heeft een werkvorm ontwikkeld, waarbij leerlingen meer zelf kunnen kiezen. 4 Doordat leerlingen drie soorten kaartjes (van allerlei werkzaamheden, studierichtingen en diverse maatschappelijke onderwerpen) onderling combineren, leren zij hun eigen interesses ontdekken; vervolgens worden ze geholpen daarover hun 4 Zie hiervoor Katern 2b: De vormgeving van praktijknabije beroepsoriëntatie: de curriculumgebonden benadering. 31

32 eigen vragen te stellen en deze te onderzoeken en te beantwoorden. Ook wordt hen gevraagd een relatie te leggen met de vakken en kenniselementen van die vakken op te zoeken en te gebruiken. Beide benaderingen hebben voor- en nadelen. De eerste biedt een grotere garantie van afdekking van bepaalde eindtermen uit de examenprogramma's. De tweede benadering geeft de leerling meer gelegenheid vanuit een open situatie zijn eigen interesses te onderzoeken en daarmee iets te doen. De try-out met leerlingen maakte duidelijk dat dit zeer motiverend werkt. Reflectie als rode draad Een essentieel onderdeel van de leerroute is reflectie. Over elke opdracht vindt in één of andere vorm reflectie plaats: past het soort werk bij mij? Past de werkcultuur bij mij? Is dit wat ik ambieer? Heb ik er aanleg en capaciteiten voor? Waaraan moet ik extra aandacht geven om mijn wensen te realiseren? 5 Presenteren en uitwisselen als rode draad Leerlingen verruimen hun horizon door hun ervaringen uit te wisselen en te presenteren. De presentaties kunnen in verschillende vormen gehouden worden. Presentaties zijn vaak een goede opmaat voor reflectie. Stages Het buitenschoolse leren kan plaatsvinden in de vorm van gesprekken, observaties en onderzoeken 'op de werkplek', maar ook in de vorm van stages. Bij de organisatie van stages kan gedacht worden aan de volgende vormen: Schaduwstage of snuffelstage: Lintstage: Blokstage: Volgens 'buddy'-systeem: Korte stage van bijvoorbeeld één dag, ter oriëntatie. Geeft organisatorisch weinig problemen en leerlingen kunnen in korte tijd met verschillende sectoren en beroepen kennis maken. De stage is hier een vast onderdeel van het weekprogramma van de leerling en is gespreid over een relatief lange periode. Een aaneengesloten periode van één of meer weken waarin leerlingen stage lopen. Het voordeel van de blokstage is dat leerlingen een goed beeld van de werkzaamheden krijgen. Een nadeel is dat leerlingen langere tijd niet op school zijn. Een mbo-deelnemer fungeert tijdens zijn stage als buddy en neemt een leerling uit het vmbo onder zijn hoede. Het voordeel is dat er minder stageplaatsen nodig zijn, dat vmbo-leerlingen via hun buddy kennis kunnen maken met het mbo en dat mbo-deelnemers de gelegenheid krijgen om begeleidingsvaardigheden te oefenen. Omdat het hier gaat om de oriëntatie op een beroep en niet om het trainen van bepaalde vaardigheden, heeft een korte stage onze voorkeur. Liever enkele korte stages, waardoor de leerlingen zich breed kunnen oriënteren dan één lange stage. Uiteraard moeten de momenten waarop de stages plaatsvinden, bewust worden 5 Over reflecteren kunt u meer lezen in Katern 3. 32

33 gekozen. In het algemeen komt een stage het beste tot zijn recht als de leerlingen zich eerst in de breedte hebben kunnen oriënteren en kennis hebben gemaakt met de dagelijkse praktijk van bepaalde werkzaamheden in bepaalde sectoren. Oriëntatie op vervolgopleidingen Het is een bekend gegeven dat de onbekendheid van de leerling met de aard van de opleiding, vooral in het mbo leidt tot ongewenst grote uitval en wisseling van opleiding. De ontwikkeling van reële opleidingsbeelden moet daarom een belangrijk onderdeel vormen van de leerroute. Er kan niet worden volstaan met het bezoeken van open dagen. Het verdient aanbeveling dat vmbo-leerlingen, eventueel samen met mbo-leerlingen daadwerkelijk praktijkopdrachten uitvoeren op het mbo en zo een helder beeld krijgen van de opleiding, zowel van de inhoud als van de gehanteerde didactiek. De keuzebegeleiding Het onderwijs wordt in deze (curriculumgebonden) benadering vormgegeven in vakgeïntegreerde projecten. In principe is een team van docenten verantwoordelijk voor de uitvoering. In dat team vindt ook de discussie plaats over het keuzeproces van de leerlingen. Los daarvan moet er voor elke leerling een mentor of personal coach zijn. Deze begeleidt de leerling en houdt als eindverantwoordelijke de voortgang van het keuzeproces van 'zijn' leerling extra in de gaten. Ook voert hij voortgangs- of POP-gesprekken met zijn leerling. Toetsing en beoordeling De toetsing en beoordeling vinden plaats aan de hand van de opdrachten die de leerling uitvoert. Zowel inhoudelijke kennis en vaardigheden (van vaak meer vakken) als algemene vaardigheden, worden beoordeeld. Bij algemene vaardigheden valt te denken aan plannen en organiseren, communiceren, samenwerken, reflecteren, onderzoeken en informatie verwerken en presenteren. Wat betreft de verdeling van verantwoordelijkheden bij de beoordeling, kan worden afgesproken dat het team dat een bepaalde groep leerlingen begeleidt, de bevoegdheid heeft om het werk van de leerlingen 'af te tekenen', wat inhoudt dat bepaalde leeractiviteiten zijn uitgevoerd. De eindbeoordeling voor de verschillende vakonderdelen kan aan de betreffende vakdocenten worden overgelaten, terwijl de eindbeoordeling van de algemene vaardigheden om praktische redenen ook aan één van deze docenten of aan de mentor kan worden toegewezen. 2.3 De inrichting van de leerroute Nu de uitgangspunten zijn beschreven, is de inrichting van de leerroute 6 aan de orde. De vormgeving van de leerroute is afhankelijk van de specifieke situatie op school en de keuzes al zijn gemaakt. Om tot een afgewogen leerroute te komen, is het van belang deze keuzes te expliciteren, en eventueel te heroverwegen of aan te vullen. De volgende vragen kunnen daarbij behulpzaam zijn waarbij de vragen in het eerste blok het kader voor de leerroute bepalen: 6 SLO heeft het zogeheten Kompas Praktijknabije Beroepsoriëntatie ontwikkeld, waarmee een school onder begeleiding van SLO in één dagdeel een eigen leerroute kan ontwikkelen. Zie voor meer informatie 33

34 Bepalende momenten in de planning van de leerroute Wanneer vindt de definitieve sector- en pakketkeuze plaats? Is er sprake van een voorlopige sector- en pakketkeuze? Wanneer maken leerlingen hun sectorwerkstuk? Wanneer moeten leerlingen zich aanmelden voor een vervolgopleiding? Hebben de leerlingen de mogelijkheid zich te oriënteren op de havo? Wanneer moeten leerlingen dan een profielkeuze maken? Kunnen snelle leerlingen in samenwerking met het mbo een versneld traject volgen? Oriëntatie op de sectoren Is er sprake van PSO in de onderbouw? Hoe breed is de oriëntatie op de sectoren in de bovenbouw: oriënteren de leerlingen zich op alle sectoren? Kunnen ze zelf kiezen op hoeveel sectoren ze zich richten? Worden er naast verkennende ook verdiepende of verbredende opdrachten aangeboden? Hoe lang mag elk onderdeel van het traject duren? Hoe wordt elk onderdeel van het traject georganiseerd: een terugkerend dagdeel per week twee terugkerende dagdelen per week enkele speciaal geplande projectweken enkele speciaal geplande projectdagen Oriëntatie op het mbo Hoe vindt de algemene oriëntatie op het mbo plaats? Zijn er voorlichtingsbijeenkomsten op school? Worden de leerlingen gestimuleerd om open dagen van opleidingen te bezoeken? Is er sprake van een actieve, verdiepende oriëntatie op het mbo? Kunnen leerlingen praktijkopdrachten uitvoeren op het mbo? Oriëntatie op de havo Hoe vindt de algemene oriëntatie op de havo plaats? Zijn er voorlichtingsbijeenkomsten op school? Worden de leerlingen gestimuleerd om open dagen van havo-scholen of - afdelingen te bezoeken? Is er sprake van een actieve, verdiepende oriëntatie op de havo? Kunnen leerlingen ondersteuningslessen of -opdrachten op de havo volgen? 2.4 Voorbeeld leerroute Curriculumgebonden benadering In dit hoofdstuk hebben we bij wijze van voorbeeld een curriculumgebonden leerroute beroepsoriëntatie ontworpen op basis van de eerder beschreven uitgangspunten. De leerroute is schematisch weergegeven in navolgende afbeelding. Toelichting: de leerroute is samengesteld voor klas drie en vier van de theoretische leerweg. Het uitgangspunt is dat gedurende anderhalf jaar wekelijks twee dagdelen worden gereserveerd voor deze vorm van beroepsoriëntatie, aan te bieden in vakoverstijgende projecten. 34

35 Vooraf de volgende opmerking: de ontwikkeling van een beroepswens verloopt niet zo lineair als in de afbeelding is geschetst. Uit de praktijk weten we dat slechts een klein deel van de vmbo-leerlingen precies weet wat zij willen. Daarnaast zijn er leerlingen die ongeveer weten wat ze willen en leerlingen die niet weten wat ze willen. Dan zijn er binnen elke categorie leerlingen die willen doorstromen naar de havo. In onderstaande globale leerroute hebben we een traject uitgewerkt met mogelijke doorstroming naar mbo of havo. Hoewel dit tamelijk lineaire trajecten lijken te zijn, ziet de praktijk er soms anders uit. Zo kunnen leerlingen op zeker moment de behoefte hebben om zich te heroriënteren of om zich nader in bepaalde beroepen of functies te verdiepen. Vooral bij de groepen die nog geen duidelijke beroepswens ontwikkeld hebben of gaandeweg zijn gaan twijfelen over hun keuze, zal men rekening moeten houden met een intensievere begeleiding. Kenmerkend voor deze leerroute is de oriëntatie op de sectoren en op de daarbij horende werkzaamheden en competenties. In onderstaand voorbeeld oriënteren de leerlingen zich op vier sectoren. In elk van de vier sectoren voeren de leerlingen twee verkennende opdrachten uit, waarna zij in één sector doorgaan met een verdiepende opdracht. Ook lopen ze een korte snuffelstage. In sommige gevallen zal een leerling tot de conclusie komen dat hij zich moet heroriënteren. In overleg met zijn mentor of personal coach gaat hij dan enkele stappen terug in het traject. Dat kan betekenen dat hij een extra opdracht uitvoert in één van de overige sectoren of dat hij zich binnen de eerder gekozen sector breder gaat oriënteren, bijvoorbeeld op een andere functie. 35

36 Oriëntatie op vier sectoren Twee verkennende opdrachten in elk van de vier sectoren Voorlopige keuze van een sector Verdiepende opdracht in de gekozen sector Korte stage in de gekozen sector Algemene oriëntatie op mbo en/of havo Verkennende opdrachten op mbo in gewenste sector Verkennende opdrachten voor het uitstroomprofiel havo Is de sectorkeuze goed? nee ja Verdiepende opdrachten in de sector naar keuze nee Is de keuze voor havo goed? ja Praktische profiel opdracht voor het uitstroomprofiel Definitieve opleidingskeuze Ter ondersteuning: voorbereidende lessen op havo Afbeelding: voorbeeld van een curriculumgebonden leerroute beroepsoriëntatie Na een algemene oriëntatie op het mbo en/of de havo volgt een eerste keuze voor de richting: kan en wil ik naar de havo of ga ik naar het mbo? De leerlingen die doorgaan naar het mbo oriënteren zich met behulp van enkele verkennende praktijkopdrachten op het mbo, in bepaalde opleidingen van de gewenste sector. Is de keuze juist, dan gaan ze door naar het volgende blok en voeren enkele verdiepende opdrachten uit. Leerlingen die tot andere inzichten komen, oriënteren zich opnieuw om een juiste sectorkeuze te kunnen maken. Eventueel kan met het mbo worden 36

37 afgesproken dat de verdiepende praktijkopdrachten de leerlingen later een vrijstelling opleveren. De leerling die mogelijk wil doorstromen naar de havo - en dat ook kan - volgt in bovenstaand voorbeeld een groot deel van het traject van de oriëntatie op het mbo. Immers, mocht hij later terugkomen op zijn voornemen om door te stromen naar de havo of mocht blijken dat hij niet de capaciteiten heeft voor die keuze, dan moet hij zonder problemen alsnog het keuzetraject naar het mbo kunnen voortzetten. De leerlingen die doorgaan naar de havo maken middels een praktische profielopdracht kennis met het gewenste profiel. Blijft de leerling bij zijn keuze, dan vinden ter ondersteuning in het volgende blok voorbereidende lessen op havo-niveau plaats. 37

38

39 3. Praktijknabije beroepsoriëntatie met behulp van een beroepsgericht programma In toenemende mate bieden vmbo-scholen een beroepsgericht programma aan in de theoretische leerweg. Dit houdt in dat er ruimte gemaakt wordt in het rooster voor de invoering van een zevende vak. Meestal betreft het intersectorale programma's die breed zijn opgezet en die een sterk oriënterend karakter hebben. Daarmee worden de verschillen tussen de gemengde leerweg en de theoretische leerweg kleiner. In dit hoofdstuk staan we stil bij de optie om met behulp van een bestaand beroepsgericht programma als extra vak praktijknabije beroepsoriëntatie aan te bieden en te verstevigen. We bekijken aan de hand van onze uitgangspunten voor Verbindend leren de volgende twee intersectorale programma's: vmbo Intersectoraal en Technologie Gemengde Leerweg (TGL). Daarbij leveren we ideeën voor scholen die één van deze programma's willen combineren met een stevige vorm van praktijknabije beroepsoriëntatie. We hebben gekozen voor Technologie Gemengde Leerweg omdat dit programma speciaal geschreven is voor de gemengde leerweg en voor vmbo Intersectoraal vanwege het oriënterende karakter van het programma. Zowel het programma Technologie Gemengde Leerweg als vmbo Intersectoraal zijn vanaf 1 augustus 2007 reguliere programma's. Leeswijzer In paragraaf 3.1 staan we stil bij het principe van een beroepsgericht programma. Nadat in paragraaf 3.2 de grote lijnen van het programma Technologie Gemengde Leerweg in beeld zijn gebracht, vergelijken we dit met onze uitgangspunten voor Verbindend leren. In paragraaf 3.3 staan conclusies en tips voor scholen die Technologie Gemengde Leerweg ingevoerd hebben of dit overwegen en belang hechten aan een stevige en verrijkte vorm van beroepsoriëntatie. In paragraaf 3.4 leest u in een schoolportret hoe het Oostvaarders College in Almere met een variant op dit programma werkt. Het beroepsgerichte programma vmbo Intersectoraal wordt in paragraaf 3.5 belicht. Na een korte beschrijving van de inhoud vergelijken we het programma met de uitgangspunten voor Verbindend leren. In paragraaf 3.6 staan conclusies en tips voor scholen die dit programma ingevoerd hebben of dit overwegen en belang hechten aan een stevige en verrijkte vorm van beroepsoriëntatie. Tot slot kunt u in een schoolportret lezen hoe het Hooghuislyceum, locatie Ravenstein met dit programma werkt. 39

40 3.1 Een beroepsgericht programma in de theoretische leerweg: een extra vak Een groeiend aantal vmbo-scholen ervaart de theoretische leerweg als te theoretisch en besluit voor deze leerweg tot de invoering van een beroepsgericht programma. Dit bestaat uit zes algemeen vormende vakken (AVO) plus een zevende vak dat in de derde klas en soms in de vierde klas aangeboden wordt. Het zevende vak ontstaat door de vrije ruimte die scholen standaard tot hun beschikking hebben anders te benutten, al of niet in combinatie met een herverdeling van uren. De inhoud van een beroepsgericht programma kan worden getoetst in de vorm van een centraal examen (CE) of schoolexamen (SE). Kiest de school ervoor om het vak via een schoolexamen te toetsen, dan bestaat de mogelijkheid om op het diploma van de leerling een aantekening te maken van het succesvol deelnemen aan het extra vak. De invulling van een plusprogramma Scholen vullen een plusprogramma in ofwel met een (deel van een) beroepsgericht programma, ofwel met een schooleigen inhoud. De uitgangspunten voor Verbindend leren luiden als volgt: een brede, praktijknabije oriëntatie op sectoren, opleidingen en beroepen zodat leerlingen beroepsbeelden kunnen ontwikkelen en een bewuste keuze voor een vervolgopleiding kunnen maken. Met deze doelen als uitgangspunt blijven de intersectorale programma's over. Met deze programma's oriënteren de leerlingen zich over de sectoren heen, ze zijn breed van opzet en hebben een sterk oriënterend karakter. De mogelijkheid AVO te integreren versterkt de programma's. Voorbeelden van dergelijke intersectorale programma's zijn SDV (Sport, Dienstverlening & Veiligheid), de ICT-route, Technologie Gemengde Leerweg en vmbo Intersectoraal. Laatstgenoemde programma's komen verderop in deze publicatie uitgebreid aan de orde. Schooleigen invulling Naast de keuze voor de eerder genoemde intersectorale programma's heeft de school ook de mogelijkheid om een eigen invulling te geven aan een plusprogramma. Zoals eerder opgemerkt is het niet verplicht om een plusprogramma centraal te examineren. Zo ontstaat een grote vrijheid voor scholen om naast de bestaande intersectorale programma's een eigen programma te ontwikkelen dat aansluit bij de school, de leerlingen, de omgeving en het vervolgonderwijs. Voorbeeld: een school biedt leerlingen in de theoretische leerweg keuzemogelijkheden aan via een plusprogramma, waaronder de artiestenvooropleiding. Met deze opleiding kunnen leerlingen doorstromen naar de mbo niveau 4-opleiding Artiest. Doel van dit onderwijs is de capaciteiten, passies en talenten van leerlingen te ontwikkelen in een doorgaande lijn. 40