Plantaardige Productiesystemen, Wageningen University, Postbus 430, 6700 AK Wageningen 2

Transcriptie

1 Thema: Food and nutrition security Titel: Nederland s sleutelrol in internationale voedselzekerheid Auteurs: Martin van Ittersum 1, Patricia Osseweijer 2, Winnie Gerbens Leenes 3 en Maja Slingerland 1 1 Plantaardige Productiesystemen, Wageningen University, Postbus 430, 6700 AK Wageningen 2 Afdeling Biotechnologie, Technische Universiteit Delft, Julianalaan 67, 2628 BC Delft 3 Water Management Group, Twente Water Centre, University of Twente, Postbus 217, 7500 AE Enschede

2 Inleiding Volgens de jongste schattingen van de FAO zijn er wereldwijd ruim 800 miljoen mensen ondervoed, waarvan er circa 70 80% in rurale gebieden leven en 20 30% in een stedelijke omgeving. Voedselzekerheid is een omvattend en complex probleem met tenminste vier dimensies die zowel op lokale als mondiale schaal kunnen spelen: beschikbaarheid, toegang, benutting en stabiliteit (FAO, IFAD, WFP, 2014). Hoewel het aantal ondervoede mensen sinds 2000 is verminderd, is voedselzekerheid nog steeds een van de grootste problemen vooral vanwege bevolkingstoename en diëten die op mondiaal niveau verhoudingsgewijs steeds meer dierlijke eiwitten bevatten. Volgens schattingen van de FAO zal in 2050 ca. 60% meer voedsel nodig zijn dan in Aan het voorzien in deze toenemende vraag kan langs verschillende wegen worden gewerkt: verhoging van de productie, verandering van dieet en vermindering van verliezen en verspilling van voedsel. Echter, honger is vaak een probleem van onvoldoende economische en fysieke toegang tot voedsel, veroorzaakt door armoede en slechte infrastructuur, waardoor de oplossingen verschillen voor honger in rurale en urbane gebieden. Naast de 800 miljoen mensen met een tekort aan voedsel, zijn er ruim 2 miljard mensen, die met een deficiëntie van micronutriënten in hun dieet kampen en meer dan 1 miljard die te veel voedsel consumeren en obese zijn beide voorbeelden van de benuttingsdimensie van het probleem. Tenslotte vormen milieuproblemen, beschikbaarheid of schaarste van hulpbronnen, klimaatsverandering, speculatie en slecht beleid en bestuur onderdeel van de instabiliteit van voedselzekerheid. Verschillende doelen van de dit jaar te publiceren Sustainable Development Goals hebben te maken met voedselzekerheid, geformuleerd als het beëindigen van honger in de wereld, voedselzekerheid en het verbeteren van de kwaliteit van wat mensen werkelijk eten en het bevorderen van duurzame landbouw. De maatschappelijke uitdaging voor de wereld en Nederland Nederland heeft historisch een sterke positie in land en tuinbouw. Het heeft een hoog productieniveau en het is het tweede land ter wereld waar het gaat om export van landbouwproducten. De centrale vraag in dit essay is of en hoe Nederland haar sterke economische en kennispositie op gebied van de landbouw en voedingssector kan behouden en verder versterken door bij te dragen aan het bereiken van mondiale voedselzekerheid. Onze stelling is daarbij dat Nederland haar huidige sterktes kan benutten voor de duurzame ontwikkeling van zowel voedselzekerheid als bio based productie, door te leren van de lessen van het verleden. Internationale ontwikkelingssamenwerking, kennisontwikkeling, innovatie en ondernemerschap dienen hand in hand te gaan met een op ontwikkeling gerichte internationale samenwerking. Vijf uitdagingen voor de wereld en dus voor Nederland staan daarbij centraal. Uitdaging 1: Intensivering én hergebruik Om op een duurzame wijze aan de extra vraag naar voedsel te kunnen voldoen is toename van de productie op het huidige areaal, maar ook het zuiniger omgaan met grondstoffen en beter en verder sluiten van kringlopen, essentieel. Dreigende tekorten aan goede landbouwgronden, fosfaat, water en andere hulpbronnen en hoge CO 2 emissies dwingen tot een andere inrichting van ons voedselsysteem. Dit geldt niet alleen voor een dichtbevolkt land als Nederland, en de vraag is dan ook hoe onze kennis in gebieden van voedselschaarste verbetering kan brengen. Hoe kan de druk naar verdere intensivering en hergebruik in landbouwproductie worden vertaald en verbonden met het begrip circulaire economie? Hoe kunnen afvalstromen van de mens, dierlijke productie en industrie worden vermeden en/of benut zodat schaarse of kwetsbare grondstoffen zoals fosfaat en water duurzaam kunnen worden (her)gebruikt? Uitdaging 2: Een hoogwaardige (agro)food en bio based economy in kansrijke co existentie Om aan de toename in vraag naar voedsel te voldoen en tegelijk onze economie te vergroenen, is inzet op hoogwaardige productie in agrofood en bio based productie een logische maar ook noodzakelijke keuze. Bio based kan de landbouw en economie versterken door meerdere afzetmarkten te creëren en producten tot waarde te brengen. Een belangrijke randvoorwaarde daarbij is dat groei van de 1

3 voedselproductie en de bio based sector niet met elkaar concurreren en dat een co existentie tot netto milieuwinst leidt. Uitdaging 3: Meer balans in voeding en gezondheid Er is een duidelijke en aantoonbare relatie tussen voeding en gezondheid. Veel van de huidige welvaartsziekten, zoals obesitas, bepaalde vormen van kanker, en hart en vaatziekten, hebben te maken met voedingspatronen die gekenmerkt worden door te veel, te eenzijdig en (te) ongezond. Prijzen van producten stimuleren lang niet altijd gezond eten. De uitdaging is een betere balans te vinden en mensen bewust te maken over wat we eten en hoe ze door goed eten bijdragen aan (behoud van) een goede gezondheid en vermijding van ziektekosten. Uitdaging 4: Maatschappelijk verantwoord produceren en maatschappelijke inbedding/acceptatie Een hoog productieve, kennisintensieve voedselproductie, een transitie naar het gebruik van biomassa en agrarische grondstoffen in de industrie, verhoogde recycling en hergebruik, verlaagde emissies en het vermijden van verliezen in grondstoffen zijn niet neutraal in hun implementatie, noch in hun effecten. De uitdaging is dan ook niet alleen een evenwichtige verbinding tussen deze dimensies te creëren, maar ook een goede maatschappelijke inbedding en acceptatie daarvan. Daarbij springt een aantal aspecten in het oog met lokale en mondiale dimensies en soms tegenstrijdigheden: landschappelijk (biodiversiteit, behoud van natuurgebieden en visuele kwaliteit denk aan koeien in de wei versus megastallen of varkensflats), gezondheid (optreden en verspreiding ziekten in de veehouderij), economie (stabiele afzetmarkten en productieprijzen) en leefbaarheid. In al deze dimensies spelen ethische aspecten een rol, bijvoorbeeld inzake de te gebruiken technologie, dierenwelzijn en beleid en bestuur. Mensen zijn dol op technologie in hun broekzak, maar niet in hun voedsel. Een goed geïnformeerde bevolking die betrokken is bij een duurzaam beleid is essentieel voor de steun van noodzakelijke overheidsmaatregelen en een voorwaarde voor gewenste gedragswijzigingen, bijvoorbeeld in recycling en dieet keuzen. Uitdaging 5: Primaire productie als een aantrekkelijke economische activiteit Het aantal boeren is de afgelopen tientallen jaren in zowel Nederland als andere geïndustrialiseerde landen sterk afgenomen en de gemiddelde leeftijd van de overgebleven agrariërs ligt boven de 55 jaar. Economisch nemen ze een vaak zwakke positie in de voedselketen in. Overgebleven bedrijven nemen toe in schaal, zijn kapitaal intensief en risicovol. Een deels tegenovergestelde beweging vindt plaats in veel ontwikkelingslanden: nu al te kleine agrarische bedrijven worden steeds verder opgedeeld onder kinderen omdat arbeidsperspectieven elders in de economie ontbreken. Tegelijk weten we dat de urbanisering in groot tempo doorzet, waardoor steeds meer mensen in de stad gevoed moeten worden met voedsel geproduceerd op het platteland. Hoe kan primaire productie een economisch aantrekkelijke activiteit op het platteland blijven (of worden) met voldoende boeren die de groeiende steden voeden? En kan de uitbreiding van het gebruik van agrarische grondstoffen in de industrie bijdragen aan een verbeterde voedselzekerheid in arme rurale gebieden? Economische sterktes en business opportunities Ten aanzien van elk van de vijf mondiale en nationale uitdagingen kent Nederland economische sterktes en kansen voor innovatie en bedrijfsontwikkeling. Onze hoog productieve, intensieve landbouw is in toenemende mate tegen milieukundige en ecologische grenzen aangelopen. En het heeft geleerd met succes eerste transities te maken. Er liggen nog belangrijke uitdagingen waar het gaat om het verhogen van efficiënties, het vermijden van verliezen en het lekken van grondstoffen of emissies, echter de sector is gewend aan milieuregelgeving en druk, zolang deze maar een zekere mate van consistentie kent. De sector heeft hierdoor een eigen kracht en dynamiek gekregen, is economisch sterk en creëert steeds nieuwe ondernemingskansen welke ook op talrijke plaatsen in de wereld relevant gaan worden bij de groeiende druk op grondstoffen en land en het toenemende bewustzijn van mensen. 2

4 De Nederlandse land en tuinbouwsector is groot, niet alleen vanwege de voedselproductie, maar vooral ook door de productie van uitgangsmateriaal en sierproducten. De sector is gewend producten op maat te leveren en de tuinbouw kent haar gelijke niet wat betreft efficiëntie en milieu vriendelijkheid per eenheid product (Integrated Pest Management, een goed waterbeheer en energie leverende kassen). Hierbij wordt nu al samengewerkt met de energie en materialen sector, waar talrijke economische kansen liggen voor verdere uitbreiding van co existentie in bio based productie. Kunnen deze voorbeelden van ondernemerschap en het gebruik van technologie nu gebruikt worden voor de ontwikkeling van een landbouw die ten volle bijdraagt aan een bio based economy zonder dat dit ten koste gaat van de productie van goed voedsel? Nederland is een belangrijke vestigingsplaats voor zowel de Europese voedings en genotsmiddelenindustrie als de chemische industrie, met nationale en buitenlandse champions en een uitstekende lokale en import infrastructuur (havens, kanalen, rivieren, lucht, spoor en weg). Deze infrastructuur biedt mooie kansen voor onze food en chemiesector van wereldformaat die in het kader van verduurzaming steeds meer zal gaan werken op basis van groene grondstoffen. De bijbehorende technologie en handel bieden goede economische perspectieven. Onze grote voedingsmiddelen en chemische industrie, maar ook de energiesector, stellen in toenemende mate eisen aan het primaire productieproces. In de voedselproductie is eerst veel aandacht besteed aan voedselveiligheid en het terugdringen van ongewenste residuen op voedsel en in het milieu, en in de afgelopen jaren werd de aandacht verplaatst naar kwaliteit in termen van smaak, kleur en in toenemende mate belevingseigenschappen van voedsel. Nu zal de transitie naar positieve/additionele gezondheidsaspecten moeten worden gemaakt, zowel in de toeleverende primaire productie als in het aanbod van gezonde (e.g. minder zout, beter soort vet) producten aan consumenten. De chemische en energiesector zijn vooral op zoek naar mogelijkheden voor minder CO 2 uitstoot bijvoorbeld op basis van duurzame hernieuwbare grondstoffen, met als randvoorwaarde milieu efficiëntie en economische haalbaarheid. De business mogelijkheden voor verdere samenwerking moeten nu verder ontwikkeld worden. De Nederlandse landbouw en voedselsector hebben zich ook ontwikkeld in een klimaat van maatschappelijk verantwoord ondernemen. In weinig andere landen ter wereld worden zulke intensieve discussies gevoerd over de schaal van productie (megastallen), dierenwelzijn en landschappelijke aspecten verbonden aan de landbouw (koeien in de weide), maar ook over de verantwoordelijkheid van de voedingsmiddelenindustrie met betrekking tot obesitas. Tegelijk zijn in Nederland trends naar kleinschaligheid en dicht bij huis produceren niet zo uitgesproken als in veel andere (Europese) landen. Wij zijn gewend aan producten van elders en deze houding biedt voordelen voor het verduurzamen van voedselketens: daar produceren waar de gevolgen voor het milieu het kleinst zijn. In de chemiesector speelt maatschappelijk verantwoord ondernemen voornamelijk op internationale vlak, waar economische sterkte leidt tot internationale maatschappelijk verantwoorde business kansen. In deze context zijn steeds innovaties en oplossingen gezocht voor maatschappelijke uitdagingen en randvoorwaarden, maar we staan op dit terrein nog aan het begin van een lang leertraject. Maatschappelijk verantwoord ondernemen gaat ook over inbedding in de maatschappij. Indien er aantoonbare win win situaties zijn t.a.v. bijvoorbeeld het winnen van energie vanuit de agrarische productie, bijvoorbeeld door nieuwe mogelijkheden van vergisting, lokale bio energie (zoals gas) productie dichtbij de bron waarbij tevens het mestprobleem wordt aangepakt, dan zal gericht ingezet moeten worden op het wegnemen van maatschappelijke weerstand. Tenslotte, hebben Nederlandse landbouwbedrijven steeds moeten zoeken naar toegevoegde waarde van hun producten, aangezien schaal van productie niet een relatief voordeel is in ons land met een hoge druk op grond en andere grondstoffen. Tegelijk nemen landbouwbedrijven in toenemende mate een economisch zwakke positie in de keten in, waarbij steeds meer milieukundige en maatschappelijke eisen worden opgelegd terwijl kosten daarvoor tot op heden niet 3

5 gecompenseerd worden. Gebruik van agrarische (rest)stoffen voor chemie, materialen en energie is nog steeds relatief duur, hetgeen betekent dat ook hier op dit moment weinig toegevoegde waarde voor de producerende boer wordt gecreëerd. Nederlandse ondernemers zoeken naar innovatieve kansen. Dit lukt echter niet zomaar. Het demonstreert een mondiaal fenomeen, namelijk dat er behoefte is aan landbouwprijzen waarin milieukundige en maatschappelijke kosten op reële wijze zijn verdisconteerd. Prijzen die producenten en consumenten stimuleren voedsel en biomassa schoon en verantwoord te produceren en te gebruiken en consumeren. Kennissterktes Nederland is zeer internationaal georiënteerd in kennisontwikkeling gerelateerd aan voedsel en biobased economy. Mondiaal toonaangevende kennisinstellingen werken samen met grote, internationaal opererende bedrijven o.a. in de voedingsmiddelen en zaaizaad sector, en de chemieen materialensector. Nederlandse bedrijven hebben daarnaast ook sterke onderzoeks en ontwikkelingsafdelingen. In toenemende mate wordt ook samengewerkt met de vele internationaal opererende NGOs die in Nederland gevestigd zijn, bijvoorbeeld op het gebied van certificering. Deze NGOs zetten zich ook in om het maatschappelijk debat scherp te houden en de ontwikkeling van nieuwe kennis ten behoeve van duurzame voedselzekerheid aan te jagen. In de vorige eeuw stond het OVO drieluik symbool voor de sterke samenwerking tussen onderzoek, voorlichting en onderwijs, thans staat de gouden driehoek voor de samenwerking tussen wetenschaps en kennisorganisaties, het bedrijfsleven en de overheid. Deze samenwerking trekt mondiale aandacht en wordt een exportproduct op zich. In een relatief korte tijd en gestimuleerd door het topsectorenbeleid is de publiek private samenwerking enorm toegenomen, zeker ook in de agro en foodsector en ten behoeve van een bio based economy. We stellen ons wel de vraag of dit ten koste gaat van het fundamenteel en strategisch onderzoek. We komen daar in de laatste sectie van dit essay op terug. Een sterk aspect van het Nederlandse wetenschappelijk onderzoek was en is de systeemanalytische benadering. Deze wordt nu algemeen gebruikt bij tal van kwantitatieve analyses, verkenningen en ontwerpen. Nederland stond met Prof. C.T. de Wit aan de basis van het introduceren van systeemanalyse in de landbouwproductie. We staan nu voor de uitdaging die te gebruiken voor de analyse, zowel op componentniveau als integraal, van food en bio based systems. In lijn met de noodzaak tot hogere efficiëntie, het sluiten van kringlopen en de benutting van biomassa voor zowel voedsel, veevoer, chemicaliën, materialen en energie moet de benadering van het cascadedenken genoemd worden. Hierbij worden vanuit biomassa eerst hoogwaardige producten geproduceerd (bijvoorbeeld voedsel en pharmaproducten) en vervolgens vanuit de overblijvende biomassa en reststromen producten van minder toegevoegde waarde zoals veevoer en bulkchemicaliën en tenslotte bio energie. Deze benaderingen dienen gevoed te worden met onze kennis, kunde en ervaring met efficiënte productie (en de neveneffecten daarvan), kennis van agrologistiek en ketenmanagement, en de proceskundige en biotechnologische kennis voor een duurzame omzetting van biomassa naar bio based producten. De sterkte kennispositie gaat hand in hand met het opleiden van relatief veel wereldburgers via internationaal georiënteerde BSc, MSc en PhD opleidingen en het trainen van professionals. De vernieuwingsopgave / stip op de horizon Staan de relatief sterke kennispositie en de economische sterktes garant voor het succesvol aanpakken van de vijf geïdentificeerde uitdagingen of zijn daarvoor strategische veranderingen en investeringen nodig? Hieronder noemen we een aantal vernieuwingsopgaven waarbij opvalt dat de vijf uitdagingen in belangrijke mate gekoppeld zijn of kunnen worden. Uitdagingen 1 5 De productieketen van voedsel en de samenhangende cascadering inclusief de agrarische productie, moet efficiënter omgaan met grondstoffen en minder milieuvervuilend 4

6 worden, met behoud van bodemkwaliteit. Indien we dit kunnen combineren met de hoge productieniveaus die in Nederland gehaald worden, hebben we een model voor duurzame intensivering wat echt aantrekkelijk is voor de wereld. Hogere watergebruik efficiëntie door gewassen is mondiaal urgent gezien het beslag dat nu al gelegd wordt op zoetwaterbronnen en dat door de klimaatsverandering met toenemende waterschaarste alleen maar erger wordt. Hogere energie efficiëntie van teelt is van belang voor verlaging van broeikasgaseffecten; dit betreft niet alleen de mechanisatie, gebouwen, stallen en kassen, maar ook de productie van grondstoffen (waaronder meststoffen en pesticiden). Efficiëntere en minder milieubelastende productie van eiwitten (insecten, kweekvlees, algen,..) kunnen de voedselvraag en klimaateffecten van dierlijke productie verminderen zeker als ze gepaard gaan met consuminderen van vlees uit gezondheidsoogpunt. Daarnaast kan productie op marginale gronden (zilte teelt) en op zee (bijvoorbeeld van algen) voorheen onbenutte hulpbronnen betrekken bij het voldoen naar de vraag naar biomassa voor voedsel en bio based producten. Tenslotte (en in veel gebieden in Afrika is dit de belangrijkste factor) is hogere efficiëntie van het gebruik en recycling van nutriënten, bijvoorbeeld fosfaat, van belang voor bodemvruchtbaarheid op de lange termijn (eindigheid van bijvoorbeeld P en K), en voor vermindering van milieubelasting en kostenbesparing. Deze technologieën zijn evenzeer belangrijk voor Nederland als voor andere gebieden in de wereld, hoewel directe motieven kunnen verschillen. Cascadering en combinatie van functies is daarbij een cruciaal uitgangspunt. Een samenwerking tussen industrie, overheid (inclusief ontwikkelingssamenwerking!) en kennisinstellingen kan deze ontwikkeling bevorderen, maar dan moet de wetenschapsagenda wel blijven investeren in fundamenteel onderzoek. Dat onderzoek dient gericht te zijn op handhaving van productie en verhoging van rentabiliteit; verminderen van milieubelasting, en verbetering van technologie en integratie in de keten, maar ook op integratie van sociale wetenschappen en technologie om de niet technologische uitdagingen in management, landgebruik, economie en governance de kop te bieden. Dit vraagt ook om een systeembenadering, met aandacht voor alle relevante schaalniveaus (van veld tot voedselsysteem en de mondiale dimensies). Alleen met goede ontwikkeling en toepassing van fundamentele kennis kan de basis van het voedselsysteem op lange termijn verbeterd worden. Daarnaast moet geïnvesteerd worden in onderzoek naar communicatie, betrokkenheid en gedragsverandering, gericht op voedselkwaliteit en dieetgedrag, met bereidheid dit te verdisconteren in prijzen van producten. Uitdagingen 1, 2 en 5 Nederland heeft een hoge urbanisatiegraad en een koopkrachtige vraag, goede logistiek, kennis en technologie en een grote sterke chemische sector. Daarmee hebben we de unieke mogelijkheid om uit geïmporteerde en/of lokaal geproduceerde gewassen via cascadering en bio raffinage op economische wijze vele producten te maken, die zowel in onze sterke voedselindustrie als in de materialen en chemie sector verder opgewerkt kunnen worden tot producten met een hoge toegevoegde waarde. Daarbij zijn er ook kansen voor agro productieparken of anderzijds geïntegreerde systemen gelegen nabij de stad, die gedurende het hele jaar versproducten produceren (van de vollegrond, uit de kas en dierlijke producten) waarbij rest of bijproducten (cakes, biomassa, mest) worden gebruikt als grondstof voor industriële toepassingen. Pas in laatste instantie worden reststromen gebruikt voor de productie van energie, terwijl overtollige energie van/uit kassen, industrie en stallen beschikbaar komt voor verwarming van woonhuizen. De hiervoor ontwikkelde deeltechnologieën kunnen op diverse plaatsen in de wereld ingezet worden op diverse schaalgrootte, afhankelijk van de lokale situatie. De Nederlandse kracht ligt daarbij met name in de ontwerpcapaciteit om duurzame oplossingen op maat te bedenken. Belangrijk hierbij is dat een substantieel deel van de toegevoegde waarde van dit proces ook terecht komt bij de primaire producent. Alleen dan kan dit een aantrekkelijk model worden voor rurale ontwikkeling, armoedebestrijding en voedselzekerheid. De wetenschapsagenda moet wel blijven investeren in fundamenteel onderzoek gericht op de integratie van functies en cascadering op component en systeemniveau, anders zal het niet alleen moeilijk worden op termijn voldoende efficiënt met onze biomassa om te springen maar ook om de huidige voorsprong op dit terrein te behouden. 5

7 Uitdagingen 1, 2, 3 en 5 Verbetering van de primaire productie kan worden gerealiseerd via veredeling (langs klassieke weg en met gentechnologie) en aanpassing van het management. Te vaak zijn dit gescheiden wegen in onderzoek en praktijk, terwijl aantoonbaar is dat langs beide wegen (samen) grote winst is te behalen. Daarbij moeten de doelen van veredeling meer divers worden, met aandacht voor inhoudsstoffen (voor mens en industrie), kwaliteit en gezondheid, productie op marginale gronden (zilte teelt), alternatieve gewassen (bijvoorbeeld andere graangewassen, groenten en algen), naast opbrengend vermogen. Door verhoging van kennis in diverse omics komen deze grote biotechnologische kansen dichterbij. We veronderstellen daarbij dat het inzetten van biotechnologie voor gezondheid, kwaliteit en milieu de maatschappelijke acceptatie zal bevorderen. Een grotere diversificatie van afzetmarkten, met nadruk op toegevoegde waarde kan de landbouw aantrekkelijk maken voor een nieuwe generatie boeren. Belangrijk is daarbij management (in de brede zin van het woord: technisch, humaan en economisch) van landbouwsystemen te ontwikkelen die optimaal gebruik maken van genetische eigenschappen (en beperkingen) en de omgevingsfactoren (klimaat en bodem). Daarbij zijn ecologische principes essentieel, maar zullen technologie en externe inputs ook cruciaal blijken. Een belangrijke maatschappelijk aandachtspunt is dat technologie en ecologie in ons voedsel samen kunnen gaan. De wetenschapsagenda moet dan wel blijven investeren in fundamenteel en systeemanalytisch onderzoek in de life sciences waarbij voldoende aandacht is voor interacties tussen genetica, omgeving en management op alle relevante systeemniveaus van het voedsel (en bio based) systeem. Concluderend, laat bovenstaand beeld laat zien dat Nederland een sterke economische positie heeft, met goede business kansen en een uitstekende kennisinfrastructuur voor de verbetering en verduurzaming van de landbouwstructuur welke een sleutelrol speelt in de transitie naar een biobased economy. Om deze positie te verwaarden en te behouden is het cruciaal belang dat de wetenschapsagenda de kennisopbouw op dit terrein stimuleert. Nieuw hierbij is de behoefte aan integrale oplossingen voor de vijf benoemde uitdagingen, met nadrukkelijke aandacht voor: institutionele dimensies; systeemontwerpdimensies; technische / productie dimensies; sociale/maatschappelijk dimensies. De onlangs verschenen Wetenschapsvisie heeft een beperkte horizon, tot De uitdagingen en vernieuwingsopgaven in food en nutrition security strekken zich uit over een langere termijn en vergen eerder een stip op de horizon in 2050, maar er moet uiteraard wel worden gehandeld in Veel zaken die met voedsel en schaarste aan natuurlijke hulpbronnen te maken hebben vergen een multidisciplinaire aanpak van sociale wetenschappen en natuurwetenschappen en technologie, in een internationaal verband. Belangrijke voorwaarden hiervoor zijn het stimuleren van multi en interdisciplinair onderzoek, bijvoorbeeld door een betere financiering door NWO, en het scheppen van ruime mogelijkheden voor niet EU wetenschappers om in Nederland te werken, zonder al te veel restricties. 6