Hij die is en die was en die komt

Transcriptie

1 Hij die is en die was en die komt 0DUFHO :DWWp

2 Watté, Marcel : Lexicon van Christus-ikonen ; (o.t. : Hij die is en die was en die komt) Marcel Watté. Geel: Campinia Media vzw, 2000; 569 p; 16 zw/w foto s; bibliografie, indexen, trefwoordenlijst; 29cm; gelijmd. ISBN / NUGI: 912 / UDC: 7.4 / SISO: 738 Wettelijk Depot België: D/ Campinia Media vzw Kleinhoefstraat 4 B 2440 Geel (Belgium) Tel (+32) Fax (+32) info@campiniamedia.be URL : Formule copyright 2000 : No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written premission from the publisher. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. 2

3 Voorwoord door de auteur Voorwoord door de auteur Mijn eerste contact met de 'Byzantijnse liturgie' vond plaats in Chêvetogne: de gezangen, het ritueel, de ikonen leken als 'van een andere wereld': ik was toen 17, maar het is mij altijd bijgebleven... Jaren later heb ik 'het christelijk Oosten' bezocht: kloosters, kathedralen, musea en dorpskerkjes in Griekenland, Rusland, het Midden-Oosten en ook het Sinai-klooster. Eenmaal terug thuis was er tijd te kort om tentoonstellingen te bezoeken en de oeverloze literatuur over ikonen te lezen. Ik wou echter de ikonen 'van binnenuit' begrijpen: daarom heb ik vier jaar lang de theologische 'opleiding per briefwisseling' gevolgd van het Institut de Théologie orthodoxe Saint-Serge in Parijs. Daar kreeg ik ook de gelegenheid om een tiental cursussen in het Nederlands te vertalen, wat tot een dieper inzicht in de Orthodoxie leidde. De talloze aantekeningen in de loop van de jaren opgeschreven wou ik graag ter beschikking stellen van anderen, opdat ook zij - zoals de gezanten van Kiev bij hun bezoek aan Byzantium - gegrepen zouden worden door de 'bovennatuurlijke schoonheid' van de Orthodoxe liturgie en ikonologie, waar de mens 'van gelaat tot Gelaat' de gans Andere ontmoet. De ikonen vinden hun oorsprong, hun bestaansreden en hun betekenis in de Kerken die gegroeid zijn uit de oorspronkelijke centra van het Christendom: Antiochië, Alexandrië, Jeruzalem, Rome (minder) en heel bijzonder Konstantinopel, waaruit zowel de Byzantijnse als de Russische traditie ontstaan zijn. De literatuur over ikonen is oeverloos; ze werden vanuit allerlei gezichtshoeken bestudeerd: geschiedkundig, kunsthistorisch, geografisch, nationaal-cultureel, esthetisch, religieus,... Elk van die perspectieven betekent een specifieke bijdrage tot een totaalbeeld van de ikonenkunst. Deze studie neemt bewust als norm de fundamentele insertie van de ikonen in het geloof, de liturgie en de beleving van de Orthodoxe Kerken. De Orthodoxe ikonologie is gefundeerd op de Bijbel, de geschriften van de kerkvaders en de overlevering; haar artistiek referentiekader is vastgelegd in diverse conciliaire uitspraken en in een eeuwenlange ikonografische traditie; de functionele betekenis van de ikonen wordt gedetermineerd door hun plaats in het kerkgebouw - koepel en wanden, ikonostase en proskynetaria (vereringspupiters) - of voor de privé-devotie van de gelovigen, thuis (ikonenhoek) en onderweg (reisikonen). De wereld van de ikonen is zó uitgebreid dat een globaal overzicht volkomen onmogelijk is: daarom beperkt dit boek zich tot de Christus-ikonen, d.w.z. tot de ikonen waarop Christus als hoofd- of zijfiguur of op symbolische wijze voorkomt. Volledigheid is ook op dit vlak een utopie en de literatuur terzake is onoverzichtelijk: ik kan dus enkel de ikonen bespreken waarover ik ergens documentatie gevonden heb; dit zijn er zowat 350. Dit is geen 'kijkboek': er is bewust gekozen voor een lexicon, waarin ruime informatie geboden wordt over de diverse Christus-ikonen. Dit Lexicon is de vrucht van vele jaren opzoekingswerk. De uiteindelijke publicatie ervan is mede te danken aan de uitgeverij Campinia Media vzw, en haar staf die de jongste maanden vast vele overuren gepleegd heeft. Marcel Watté, Schilde, mei

4 4

5 Toelichting van de redactie Toelichting van de redactie Het alfabet als ordeningscriterium is in een lexicon nogal voor de hand liggend. Om het U als lezer gemakkelijker te maken, hebben we achteraan een trefwoordenlijst toegevoegd. U kunt hierin zoeken op alle namen van personen, plaatsen, zelfstandige naamwoorden en werkwoord-infinitieven in de ikonentitels. Dit heeft uiteraard tot gevolg dat u voor sommige titels vier, vijf of zelfs meer verwijzingen zult vinden, die u allen naar uw doel leiden. Het enige trefwoord dat niet gebruikt werd, is Christus. Want in een Lexicon van Christus-ikonen is dat natuurlijk water naar de zee dragen Voor de spellingscontrole hebben we gedeeltelijk de software het werk laten doen, maar op sommige punten zijn we doelbewust afgeweken van de spellingssuggesties die de computer ons deed: x ikoon is systematisch met k gespeld, en niet als icoon, omdat het in ons taalgebied een zo gangbare schrijfwijze is dat we menen er niet om heen te kunnen; x voor de spelling van Bijbelse namen van personen en plaatsen baseerden we ons op drie bronnen: het Groot Woordenboek der Nederlandse Taal ( Van Dale, 13 de editie 1999); de Encyclopedie van de bijbel (redactie Beek, Sevenster et alii, Elsevier, Amsterdam 1977) en Wie is wie in de bijbel (van Peter Calvocoressi, vertaald door A. Dicou, Callenbach, Nijkerk, 1995). Helaas spreken deze bronnen mekaar op meerdere punten tegen. Dikwijls hebben we ons dan laten leiden door onze intuïtie; x soms ook hebben we doelbewust de spellingsregels overtreden om de leesbaarheid te vergroten (bijvoorbeeld alle samenstellingen met -ikonen als laatste deel, hebben we met koppelteken geschreven, ook als dat strikt genomen niet mag); x en ongetwijfeld zal U als alerte lezer nog veel inconsequenties en onnauwkeurigheden vinden Wees ons genadig! De 16 reproducties van ikonen achteraan in dit lexicon zijn niet van hoge fotografische kwaliteit, noch in kleur. Alle reproducties zijn derivaten van bestaande illustraties en daardoor reeds minder scherp, en kleurendruk zou dit lexicon aanzienlijk duurder maken. Uiteindelijk gaat het bij deze reproducties meer om de compositie van de ikonen in de verschillende klassen (zie aldaar), en minder om de pracht van de betreffende ikonen zelf. Wij hebben getracht de rechthebbenden van deze illustraties op te sporen, maar dat is ons niet in alle gevallen gelukt, waarvoor onze excuses. 5

6 6

7 Inhoudstafel Inhoudstafel In Deel I komen algemene vragen en beschouwingen omtrent de ikonografie van Christus aan bod: 1. de principiële vraag naar het 'afbeelden van God'; 2. ikonen en liturgie; 3. de evolutie van het Christusbeeld; 4. het gelaat van Christus; 5. ikonografische kenmerken van de Christus-ikonen; 6. een indeling van de Christus-ikonen; 7. een schema van bespreking; 8. ikonen 'lezen'. Deel II biedt een uitvoerige bespreking van die Christus-ikonen in alfabetische volgorde. Deel III omvat een uitgebreide lijst van Vindplaatsen van reproducties. Bijlage I omvat een ruime Bibliografie. Bijlage II is een alfabetische Lijst der besproken Christus-ikonen Bijlage III is een alfabetische Trefwoordenlijst op de besproken Christus-ikonen Bijlage IV sluit dit lexicon met 16 typische reproducties van Christus-ikonen 7