Geen kinderspel: Opvoeding door aan drugs verslaafde ouders na residentiële ouder-kind behandeling

Transcriptie

1 Geen kinderspel: Opvoeding door aan drugs verslaafde ouders na residentiële ouder-kind behandeling Wouter Vanderplasschen* Evelien Van Rompaye** Luca Littera*** Dirk Vandevelde**** * Universitair docent, Vakgroep Orthopedagogiek, Universiteit Gent, Wouter.Vanderplasschen@UGent.be, Tel., ** Begeleidster, De Kiem, Evelien.Vanrompaye@dekiem.be, Tel *** Therapeutisch coordinator, De Kiem, Luca.Littera@dekiem.be, Tel **** Directeur, De Kiem, Dirk.Vandevelde@dekiem.be, Tel

2 Samenvatting Alcohol- en drugmisbruik vormen een bedreiging voor de ontwikkeling en opvoeding van kinderen van verslaafde ouders. Uithuisplaatsing komt dan ook vaak voor, maar is niet noodzakelijk de beste oplossing. Residentiële ouder-kind behandeling biedt aan drugs verslaafde ouders de mogelijkheid om samen met hun kind behandeld te worden. Over deze behandelvorm rapporteren we hier op basis van een kleinschalig onderzoek bij 27 ouders in de Tipi, een residentieel programma voor aan drugs verslaafde ouders en hun kind(eren) verbonden aan een drugvrije therapeutische gemeenschap. Aan de hand van een combinatie van kwantitatieve en kwalitatieve onderzoeksmethoden onderzochten we hoe het ouders en kinderen vergaat in dergelijk programma, hoe hun kwaliteit van leven is na afloop en of dit de relatie tussen ouders en kinderen ten goede komt. De resultaten wijzen erop dat de ouder-kind relatie bij ouders die deze behandeling minstens twee maanden hadden gevolgd was verbeterd en dat ook hun algemene kwaliteit van leven hoger werd ingeschat. Een ondersteunend sociaal netwerk en opvoedingsondersteuning bleken cruciaal voor herstel en het opvoeden na afloop van de behandeling. Abstract No piece of cake: education by drug addicted parents after residential parent-child treatment Alcohol and drug misuse are risk factors for the development and upbringing of children of addicted parents. Placing in care is common, but not necessarily the best solution. Residential parent-child treatment offers drug addicted parents the possibility to be treated together with their child(ren). We report on this type of treatment based on a small-scale survey among 27 parents in the Tipi, a residential program for addicted parents and their child(ren) linked to a drug-free therapeutic community. Based on a combination of quantitative and qualitative research methods, we studied how parents and children are doing during such a program, how their quality of life is perceived after treatment and whether it affected the parent-child relationship. The results indicate that the parentchild relation had improved among parents who had followed this program for at least two months and that their overall quality of life was better. A supportive social network and educational support were deemed crucial for recovery and upbringing after treatment. 2

3 Inleiding Alcohol- en drugmisbruik vormen een potentiële bedreiging voor de ontwikkeling en opvoeding van kinderen van verslaafde ouders (Vanderplasschen, Autrique & De Wilde, 2010; Wells, 2009). Zwangerschapscomplicaties, ontwenningsverschijnselen bij de geboorte en ontwikkelingsachterstand bij baby s en peuters zijn daar duidelijke voorbeelden van (Velleman & Templeton, 2007). Op kleuterleeftijd vertonen sommige van deze kinderen reeds ernstige gedragsproblemen en hun speelen ontwikkelingsmogelijkheden worden vaak beperkt door het druggebruik en de levensstijl van hun ouders (Tunnard, 2002). Schoolgaande kinderen van verslaafde ouders hebben het vaak moeilijk op school als gevolg van leer- en gedragsproblemen of internaliserende stoornissen (angst, depressie, enz) (Hser e.a., 2014; 2015). In gezinnen met verslaafde ouders is er vaak sprake van fysieke en emotionele onbeschikbaarheid van de ouders, wat zich vertaalt in weinig structuur en routine in de opvoeding, in onvoorspelbaar en inconsequent handelen van de ouders en in verstoorde gezinsverhoudingen (Velleman & Templeton, 2007). Meestal is slechts één van beide ouders verslaafd, maar heel het gezin is georganiseerd rond de verslaving van deze ouder (co-afhankelijkheid). Kinderen blijven heel loyaal aan hun verslaafde ouders en niet zelden treedt parentificatie op: (jonge) kinderen nemen ouderlijke taken over zoals koken, poetsen of de verzorging van jongere broertjes of zusjes (Kelley, Blacksin & Mason, 2007). Andere risicofactoren voor de ontwikkeling van deze kinderen zijn onveilige spelsituaties, huiselijk geweld, verwaarlozing en mishandeling, druggebruik in het bijzijn van kinderen en betrokkenheid bij criminele netwerken (Velleman & Templeton, 2007; Wells, 2009). Het mag dan ook niet verwonderen dat bevoegde instanties in dergelijke gevallen reageren door de betrokken kinderen uit huis te plaatsen. Al wat ouder Nederlands onderzoek toonde aan dat 80% van tienjarige kinderen van aan drugs verslaafde ouders uit huis geplaatst was (Groeneweg & Lechner-Van de Noort, 1988). Kinderen van verslaafde ouders zijn na uithuisplaatsing niet noodzakelijk beter af. Het hiervoor vermelde onderzoek toonde aan dat kinderen die buiten het ouderlijk gezin opgroeien meer probleemgedrag vertoonden en zich minder goed ontwikkelden dan kinderen die door hun natuurlijke ouders opgevoed werden (Groeneweg & Lechner-van de Noort, 1988). Dit werd eveneens in andere studies bevestigd (Tyler e.a., 1997). Het verstevigen en herstellen van de ouder-kind relatie is daarom een belangrijke doelstelling van de hulpverlening aan gezinnen met aan drugs verslaafde ouders, op voorwaarde dat de integriteit van het kind gevrijwaard is. Buitenlands onderzoek wees ook op de gunstige effecten van de gezamenlijke behandeling van aan drugs verslaafde ouders en hun kinderen, wat een uitweg biedt voor het hartverscheurende dilemma om ofwel niets te doen aan hun drugsprobleem dan wel voor lange tijd gescheiden te worden van hun kind(eren) (Kerwin, 2005). Dergelijke ouder-kind behandeling vergroot niet alleen de motivatie voor behandeling, maar draagt ook bij tot verhoogde behandelretentie en gunstigere uitkomsten onder de vorm van minder herval en recidive(greenfield e.a., 2007; Vanderplasschen, Vandevelde & Broekaert, 2014). In de loop der jaren zijn er in Nederland en Vlaanderen verscheidene initiatieven genomen om een residentieel behandelaanbod uit te bouwen voor verslaafde ouders en hun kinderen. Voorbeelden van dergelijke projecten zijn Brijder Ouder & Kind (voorheen ProjeKT4) in Den Haag, Gezinskliniek De Borch (voorheen de Lage Kamp) in Groningen, de Tipi (Gavere bij Gent) en het Ontwenningsprogramma voor druggebruikende ouders en hun kinderen (OP+) in Antwerpen. Wij rapporteren hier over de Tipi. 3

4 Doel van het onderzoek Een residentiële ouder-kind behandeling is ingrijpend. Enerzijds creëert men een stabiele drugvrije omgeving, waarin ouders en kinderen intensief ondersteund kunnen worden (Kileen & Brady, 2000). Anderzijds kan dit de behandeling van de ouders aanzienlijk verzwaren en vormt dit een bijkomende stressor die kan leiden tot drop-out (Kelly e.a., 2001). Tegelijk is er het perspectief op een ander leven zonder drugs en op herstel van de ouder-kind relatie. Wij besloten te onderzoeken hoe het ouders en kinderen vergaat in een dergelijk behandelprogramma, hoe hun kwaliteit van leven is na afloop en of de relatie tussen ouders en kinderen is verbeterd. 3. Methodologie Om een beeld te krijgen van het leven van ouders en kinderen na het volgen van een residentieel behandelprogramma, opteerden we voor een combinatie van kwalitatief en kwantitatief onderzoek. Aldus konden we niet alleen een aantal objectieve indicatoren in kaart brengen, maar ook de subjectieve beleving en het perspectief van de ouders. Locatie en deelnemers Het onderzoek werd uitgevoerd in de Tipi, een residentieel behandelprogramma voor aan drugs verslaafde ouders en hun kind(eren) verbonden aan de drugvrije therapeutische gemeenschap De Kiem (Gavere). De Tipi werd in 199 opgericht en biedt aan een drietal aan drugs verslaafde ouders de mogelijkheid om samen met hun kind(eren) opgenomen te worden en te werken aan de relatie met hun kind. Overdag volgen de ouders een behandeling voor hun verslavingsprobleem in het therapeutische programma van De Kiem, dat werkt volgens de principes van een drugvrije therapeutische gemeenschap (TG) (Vanderplasschen e.a., 2014). De behandelduur in de TG bedraagt momenteel 9 à 10 maanden, maar lag voorheen rond de 18 maanden. De residentiële behandelfase wordt gevolgd door een nazorgprogramma in een tussenhuis ( maanden). Ouders en kinderen wonen in een apart verblijf naast de TG. De kinderen gaan overdag naar school of naar een kinderdagverblijf in de buurt. Aan drugs verslaafde ouders van 17 tot 40 jaar en hun kinderen onder de jaar kunnen in de Tipi terecht. De meeste ouders zijn alleenstaand en reeds meer dan 10 jaar primair verslaafd aan heroïne, cocaïne of amfetamines. Bij aanvang van het programma leven de meeste ouders gescheiden van hun kinderen of dreigt uithuisplaatsing indien de gezinssituatie niet verandert. Om in aanmerking te komen voor het onderzoek moesten ouders minstens twee maanden het Tipiprogramma gevolgd hebben en dat programma ook minstens zes maanden eerder verlaten hebben. In totaal zijn tussen 199 en ouders in behandeling geweest in de Tipi: 37 vrouwen en 2 mannen, met in totaal 44 kinderen (tabel 1). De meeste ouders (44%) waren bij opname tussen 2 en 30 jaar oud. Het aantal cliënten dat aan de inclusiecriteria voldeed lag flink hoger tussen 200 en 2011, als gevolg van een verkorting van de behandelduur, betere retentie (ouders bleven zich verbinden aan het behandelprogramma) en een uitbreiding van het aantal behandelplaatsen tot 4 ouders en kinderen. De meeste kinderen waren bij opname tussen 0 en 5 jaar oud. Van deze 39 ouders hadden er 35 (89.7%) hun kinderen volledig bij zich tijdens het Tipi-programma. Van de 4

5 overige vier ouders verbleef hun kind enkel tijdens het weekend en tijdens vakantieperiodes bij hen in de Tipi. INVOEGEN TABEL 1 Dataverzameling Alle ouders die tussen 199 en 2011 een klinische behandeling volgden in de Tipi en aan de inclusiecriteria beantwoordden, werden tussen april en september 2012 telefonisch gecontacteerd door een administratief medewerker van De Kiem met de vraag of ze wilden meewerken aan voorliggend onderzoek. Tijdens dit telefonisch gesprek werd hun medewerking gevraagd aan een persoonlijk interview met een doctoraal studente orthopedagogiek van de Universiteit Gent. Omdat niet alle ouders aldus bereikt kon worden, werd het onderzoek ook bekendgemaakt aan de hand van folders die via organisaties voor verslavingszorg werden verspreid. De interviews vonden plaats tussen april 2012 en maart Indien men dit gesprek niet face-to-face wenste te doen, werd een (korter) telefonisch interview afgenomen. De Ethische Commissie van de Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen verleende toestemming voor dit onderzoek. Dataverzameling gebeurde aan de hand van een semi-gestructureerd interview bestaande uit drie delen. Het eerste deel bevatte feitelijke vragen over de leefsituatie van de ouders en was gebaseerd op de EuropASI (Kokkevi e.a., 1994). Het tweede deel onderzocht hun kwaliteit van leven aan de hand van de Manchester Short Assessment of quality of life (MANSA), een multidimensionale benadering van kwaliteit van leven bestaande uit 1 items die gescoord worden op een 7-punten schaal (Van Nieuwenhuizen, Schene & Koeter, 2000). Het derde deel richtte zich op de persoonlijke ervaringen en perspectieven van ouders op opvoeden en ouderschap. Ten slotte werden bepaalde socio-demografische en opnamegegevens uit het opnamedossier van alle 39 potentiële respondenten en hun kinderen gehaald. Dit gaf ons inzicht in de kenmerken van ook de ouders die niet in het onderzoek betrokken konden worden. INVOEGEN TABEL 2 In totaal deden 27 van de 39 ouders (9.2%) mee aan het onderzoek (Tabel 2). Twee ouders weigerden medewerking, maar de overige 10 ouders konden we niet bereiken bij gebrek aan actuele contactgegevens. De 12 ouders die 24 ouders werden in een persoonlijk interview bevraagd, terwijl drie andere ouders telefonisch geïnterviewd werden aan de hand van een ingekorte vragenlijst. Het antwoordpercentage lag vooral laag in de groep die het Tipi-programma tussen 199 en 2000 volgde, terwijl dit veel hoger lag bij personen die meer recent aan het ouder-kind programma deelnamen. Data-analyse Deze studie combineerde kwantitatieve en kwalitatieve onderzoeksmethoden. De feitelijke informatie met betrekking tot de leefsituatie en vragen over kwaliteit van leven zijn kwantitatieve gegevens, die verwerkt werden aan de hand van het softwareprogramma SPSS 20. Gezien het beperkte aantal respondenten bleven de analyses beperkt tot beschrijvende statistiek. Bij de meeste variabelen is het aantal respondenten 27, maar in een aantal gevallen is dit 24, omdat deze gegevens niet bevraagd werden tijdens het telefonisch interview. De kwalitatieve onderzoeksgegevens over 5

6 opvoeding en ouderschap werden geanalyseerd aan de hand van NVIVO. Deze kwalitatieve dataanalyse gebeurde in twee stappen. In eerste instantie werd een boomstructuur opgesteld, die gebruikt werd om betekenisvolle thema s te coderen aan de hand van open coding. Een volgende stap betrof het detecteren van causale relaties en concepten in de data ( axial coding ) (Mortelmans, 2011). In de tekst maakten we gebruik van citaten om onze bevindingen te illustreren. Indien bepaalde woorden of uitspraken niet duidelijk waren, verduidelijkten we deze tussen vierkante haakjes. 4. Uitkomsten Het leven na het Tipi-programma Tabel 3 beschrijft de huidige leefsituatie van de bevraagde ouders (n=27) en hun kinderen (n=29) minstens maanden na hun verblijf in het Tipi-programma. Elf respondenten beëindigden meer dan jaar geleden deze behandeling. De meeste kinderen waren op het moment van het interview tussen en 15 jaar oud (8.9%). Bijna driekwart van de kinderen (72.4%) die samen met hun moeder (of vader) het programma volgden, woonden jaren later nog steeds thuis. Vijf van deze kinderen verbleven niet voltijds bij hun mama of papa, maar woonden een deel van de tijd bij de andere ouder (n=3) of bij één van de grootouders (n=2). Acht kinderen (27.%) leefden gescheiden van hun ouders en groeiden op bij familie (vier kinderen verblijven bij de grootouders, twee bij de andere ouder en één bij een tante) of in een pleeggezin (n=1). Zes ouders (22.2%) gaven aan de afgelopen maand overmatig alcohol (> 5 glazen) of drugs gebruikt te hebben. Meer dan de helft van de respondenten werkte (44.4%) of volgde een bijkomende opleiding (14.8%). Zeven personen (25.9%) woonden samen met hun partner en de meeste respondenten gaven aan over een ondersteunend sociaal netwerk te beschikken. De afwezigheid van een sociaal netwerk ging meestal gepaard met recent alcohol- en druggebruik en uithuisplaatsing van de kinderen. Tien ouders ontvingen op het moment van het interview nog een vorm van ambulante begeleiding of nazorg voor hun verslavingsprobleem. Bij 10 kinderen werden ontwikkelingsproblemen gemeld en 9 van hen waren hiervoor momenteel in begeleiding. Tien ouders rapporteerden nood aan opvoedingsondersteuning. INVOEGEN TABEL 3 Gevraagd naar hun algemene kwaliteit van leven stelde ruim 70% van alle respondenten in grote mate tot zeer tevreden zijn over hun huidige levenskwaliteit. De gemiddelde algemene tevredenheidsscore bedroeg 3.81 (op een 5-punten schaal). Men bleek gemiddeld het minst tevreden met de persoonlijke financiële toestand en, in mindere mate, met lichamelijke gezondheid (cf. tabel 4). Men was het meest tevreden met de algemene levenssituatie, de manier waarop men leeft en samenleeft met anderen. Ten slotte viel op dat een hoog percentage van de ouders tevreden was met hun huidige psychische gezondheid. INVOEGEN TABEL 4

7 Ouder-kind relatie De meeste ouders gaven aan dat ze op het moment van het interview een bijzonder hechte band hadden met hun kind. Dit uit zich bijvoorbeeld in het delen van persoonlijke ervaringen met elkaar of samen bepaalde activiteiten ondernemen. Verscheidene ouders meldden ook dat ze merkten dat hun responsiviteit ten aanzien van hun kinderen verhoogd was in vergelijking met het verleden, vooral door nuchter te zijn. Een aantal ouders stelde expliciet dat het Tipi-programma hen geholpen heeft om signalen bij hun kind te herkennen en als ouder echt aanwezig te zijn voor hun kind. Vroeger in [=tijdens]mijn gebruik keek ik niet meer naar hem om en nu wil ik wel zoveel mogelijk weten van hem. Vroeger, hij speelde maar en ik lag hier maar, ik wist van niets eigenlijk. En nu weet ik [het] wel. (moeder van zeventienjarige zoon) Aan een hechte ouder-kind relatie zijn risico s verbonden, doordat men weinig ruimte laat voor anderen in deze relatie. Sommige ouders vertelden dat ze nog steeds samen slapen met hun kind, het niet graag delen met anderen en dat hun kind nog steeds voor hen zorgt. Ik heb het soms ook moeilijk om haar los te laten, maar ik doe het wel omdat ik weet dat het belangrijk is voor haar en voor mij. Maar, het is niet gemakkelijk. (vader van achtjarige dochter) De bevraagde ouders omschreven hun kinderen vaak als zorgzaam. Dit begrip kreeg meestal een zeer positieve invulling, maar in sommige gevallen was sprake van overdreven zorgzaamheid die neigt naar parentificatie. s Morgens heb ik geen zin om op te staan. Dat is het probleem. Dat ligt echt bij mij. Soms staat C vroeger op en zegt hij: Mama, we gaan naar school! Mijn kind moet mij eigenlijk wakker maken. (moeder van zevenjarige zoon) Het viel op dat ouders die vertelden dat hun kind soms ook voor hen zorgt, ouders zijn die op het moment van het interview nog alcohol of drugs gebruikten, psychische klachten rapporteerden of recent een moeilijke periode achter de rug hadden. De relatie met hun kind was voor de meeste ouders een belangrijke motivatie of stimulans om hun leven te veranderen en te stoppen met gebruiken. Bovendien stelden ouders dat de aanwezigheid van hun kind tijdens de opname de motiverende factor was om het programma op een positieve manier af te ronden. Mijn band, dat is mijn kind. Dat is mijn schat. Door haar heb ik mijn leven veranderd, voor haar. (moeder van zevenjarige dochter) Wanneer alcohol- of druggebruik ter sprake kwam, benadrukten de respondenten het belang van een open en eerlijk klimaat om dit te bespreken, ook wanneer het over hun eigen gebruik ging. Ze gaven aan dat leeftijd en voldoende begripsbekwaamheid hierbij belangrijke voorwaarden zijn. Wat 7

8 het (potentieel) middelengebruik van hun eigen kinderen betreft, stelde men dat het zeer belangrijk is dat kinderen de ruimte krijgen om hierover te praten met hun ouders. Naar mogelijks gebruik van hem toe, dat is altijd een risico. Ik wil daar gewoon open over kunnen zijn op zo n moment, met hem praten en hem vertellen dat ik weet wat het is en dat ik weet wat ik daarmee kwijt ben gespeeld. Zonder te forceren, want ik weet uit ervaring dat dat het tegenovergestelde effect heeft. (moeder van vijfjarige zoon) Opvoeding en ouderschap Binnen de begeleiding in de Tipi neemt opvoedingsondersteuning een centrale plaats in. De meeste ouders zijn hier bewust mee bezig en somden verscheidene gezinsactiviteiten en familierituelen op en gaven aan dat ze weten waar hun kinderen mee bezig zijn. Echter, het bleek niet evident voor hen om consequent grenzen te stellen en regels te hanteren. Een aantal ouders stelde consequent te zijn, wanneer nodig nee te kunnen zeggen en ook voet bij stuk te houden. Andere ouders rapporteerden meer moeilijkheden op dit vlak, met name ouders die zegden een heel hechte band te hebben met hun kind(eren). Ik denk dat ik tekort schiet in het structuur geven en het consequent zijn en het toch wel ergens duidelijk maken dat ik de baas ben. Dat is bij ons zo een grens die heel vaak vervaagt. Het is soms alsof dat hij tegen een maat [een vriend] van hem praat, als hij tegen mij praat. (moeder van vijftienjarige zoon) Sommige ouders hebben de neiging om tijdens de opvoeding te compenseren omwille van het verleden, waarbij ze hun kinderen verwennen en nalaten om grenzen te stellen. Ouders benoemden dit zelf als vertroetelen of bemoederen, soms vanuit schuldgevoelens, maar ook vanuit de wens hun kinderen te kunnen geven wat ze zelf niet gekregen hebben als kind. Soms [ben ik] misschien een beetje te goed en te bemoederend. De dingen die ik nooit heb gehad in mijn leven wil ik haar misschien iets te veel geven. (moeder van zevenjarige dochter) Andere ouders gaan heel bewust opvoeden vanuit het verlangen een betere ouder te willen zijn. Ze gaven aan dat ze dit bij zichzelf vooral kort na het Tipi-programma ervaren hebben, alsof de invloed van het sterk gestructureerde programma nog doorwerkte in hun manier van opvoeden. Op vlak van opvoeden denk ik dat je wat kwetsbaarder en gevoeliger bent, dat je wil dat het allemaal juist loopt. Je bent bang om fouten te maken. (vader van achtjarige dochter) Een aantal ouders stelde ten slotte af en toe problemen te ervaren in de opvoeding en hierbij nood aan begeleiding te hebben. Dit betreft zowel algemene opvoedingsvragen als specifieke moeilijke opvoedingssituaties die dikwijls verband houden met het hervallen van de ouder in alcohol- of druggebruik. Vaak vertaalde men deze nood aan begeleiding in een vraag naar een partner in het opvoeden, bij wie ze terecht kunnen met hun vragen en problemen. 8

9 Mijn ouders of familie helpen mij niet en daardoor zoek ik hulp bij andere organisaties. Volgende week starten we met daghulp [begeleiding overdag]van het CKG [Centrum voor Kinderzorg en Gezinsondersteuning]. (moeder van zevenjarige zoon) 5. Discussie Op basis van dit kleinschalig onderzoek bij aan drugs verslaafde ouders die een residentieel ouderkind programma volgden in de Tipi wordt duidelijk dat de meeste ouders (72.7%) na deze behandeling thuis woonden met hun kinderen. Bovendien ervaren de meeste ouders een goede tot zeer goede algemene kwaliteit van leven, die samenhangt met de aanwezigheid van een ondersteunend sociaal netwerk en tevredenheid met hun leef- en woonsituatie. Een lagere kwaliteit van leven gaat meestal gepaard met recent alcohol- en druggebruik en psychische klachten. Het aantal personen dat aangeeft nog alcohol of drugs gebruikt te hebben tijdens de 30 dagen voor het interview was beperkt (15%). Dit is een klein percentage dat deels te verklaren is door de langdurige, intensieve en effectieve behandeling die deze respondenten volgden en zelfselectie van een groep hoog gemotiveerde verslaafde ouders die samen met hun kind behandeld wilden worden en aldus niet gescheiden werden van hun kinderen (De Leon, 2010). Anderzijds is hier allicht sprake van een overschatting, omdat men bij dit soort follow-up onderzoek doorgaans vooral personen bereikt die een relatief stabiel leven leiden en een vast adres hebben. In de wetenschap dat veel ouders niet (meer) samenleven met hun kind(eren) voor ze het Tipiprogramma starten en dat bij ongeveer een derde van deze kinderen ontwikkelingsproblemen gemeld worden, is het hoge aantal kinderen dat nog steeds thuis woont na deze behandeling een succes. In iets meer dan een kwart van de gezinnen leefden de kinderen enkele jaren later niet meer samen met hun ouders. In vergelijking met eerder Nederlands en Brits onderzoek is dit een laag percentage, gezien is gebleken dat minder dan de helft van de kinderen van aan drugs verslaafde moeders na enige jaren nog bij hen inwonen (Gilchrist & Taylor, 2009; Groeneweg & Lechner-Van de Noort, 1988). We dienen echter de bedenking te maken dat ons onderzoek een momentopname en een selecte groep respondenten betreft en we moeten erover waken of deze vaststellingen ook stand houden op langere termijn. Een belangrijke winst na een ouder-kind behandeling is dat ouders benadrukken dat ze een veel hechtere band hebben met hun kind(eren) dan voorheen. Meer samenhang en verbondenheid in het gezin komt ook uit onderzoek naar veerkracht naar voor als een belangrijke protectieve factor (Haskett e.a., 200; Velleman & Templeton, 2007). Een (te) hechte band tussen ouder en kind heeft evenwel een schaduwzijde en kan ervoor zorgen dat de rolverdeling tussen ouder en kind vervaagt en ouders moeilijkheden ondervinden om bv. consequent te zijn en grenzen te stellen (Bancroft e.a., 2004; Hogan & Higgins, 2001). Zoals de titel van deze bijdrage suggereert, is de opvoeding van kinderen van aan drugs verslaafde ouders geen kinderspel. Deze kinderen ervaren soms blijvende problemen als gevolg van het middelenmisbruik en de psychische problemen van hun ouders en het opvoedingsproces en gezinsfunctioneren is vaak verstoord door de verslaving van één van de ouders (Hser e.a., 2014; 2015). Kinderen nemen hierbij zorgende taken over van de ouders of er treedt grensvervaging op in de ouder-kindrelatie, waarbij een haast symbiotische relatie kan ontstaan en ouder en kind elkaar niet kunnen loslaten. Andere ouders stellen dat ze hun kind verwennen of bemoederen als 9

10 compensatie voor hun verwaarlozende houding toen ze nog verslaafd waren (Hogan & Higgins, 2001; Schuler, Nair, Black, 2002). Anderzijds merken ouders op dat ze alerter zijn geworden voor de signalen van hun kind(eren) en dat hun responsiviteit en sensitiviteit als opvoeder is toegenomen. Ten slotte benadrukt men het belang van opvoedingsondersteuning, zowel tijdens de ouder-kind behandeling als na deze behandeling, waarbij continuïteit van zorg en ondersteuning een belangrijke uitdaging vormt (Vanderplasschen et al.,2010). Uiteindelijk draait de hulpverlening aan aan drugs verslaafde ouders niet zozeer om de vraag wat goed ouderschap is, maar wel of er sprake is van goed genoeg ouderschap (Winnicott 1974). Beperkingen van het onderzoek Vooreerst betreft het onderzoek een relatief kleine groep (n=27), waarbij er over 12 van de 39 potentiële respondenten (30.7%) geen informatie beschikbaar was en met drie personen enkel een telefonisch interview plaatsvond. Hoewel een drop-out percentage van 30% internationaal als aanvaardbaar wordt beschouwd in follow-up onderzoek, lag de grootste non-response rate bij ouders die reeds meer dan 10 jaar geleden het Tipi-programma volgden. Over veel van hen was geen actuele contactinformatie (mobiel nummer) beschikbaar, waardoor het veel moeilijker was om hen op te sporen dan ouders die recenter het Tipi-programma volgden en bij wie de antwoordgraad nagenoeg 80% bedroeg. Ten tweede, hebben we ons in dit onderzoek enkel gericht tot ouders. Het is aangewezen om in toekomstig onderzoek ook kinderen van aan drugs verslaafde ouders te bevragen, hoe zij hun levenskwaliteit, thuissituatie en relatie met hun ouders ervaren. Verder is er sprake van een heterogene onderzoeksgroep, waardoor de bevindingen niet steeds eenduidig te interpreteren waren. Zo bleken bepaalde thema s uit het kwalitatief onderzoeksluik niet steeds relevant voor ouders met heel jonge kinderen. Bovendien waren bepaalde ouders weinig betrokken in de opvoeding of hadden ze slechts beperkt contact met hun kind(eren). Voor sommige ouders lag de opname in de Tipi reeds heel lang achter de rug, waardoor het voor hen moeilijk was om te antwoorden op vragen over hun verblijf in de Tipi. Omgekeerd was de invloed van het behandelprogramma nog sterk aanwezig in de antwoorden van ouders die het Tipi-programma recent verlaten hadden. Ten slotte kunnen we een zekere mate van sociaal wenselijke antwoorden niet uitsluiten, gezien de duidelijke relatie tussen het onderzoek en de betrokken zorgorganisatie (vzw De Kiem).. Besluit Hoewel voorliggend onderzoek geen effectstudie betreft, maakt dit onderzoek duidelijk dat het samen opnemen en behandelen van aan drugs verslaafde ouders en hun kinderen kan bijdragen tot herstel en het versterken van de ouder-kind relatie. Dit blijkt duidelijk samen te hangen met een toename van de levenskwaliteit op uiteenlopende gebieden. De aanwezigheid van een ondersteunend sociaal netwerk en opvoedingsondersteuning lijken hierbij cruciaal. Immers, het herstellen van de band tussen ouder en kind houdt bij gebrek aan dergelijke ondersteuning het risico in op rolvervaging, verwenning en weinig consequent ouderschap. We pleiten dan ook voor de uitbouw van een zorgcontinuüm voor aan drugs verslaafde ouders en hun kinderen, waarbij enerzijds uiteenlopende ondersteuningsvormen beschikbaar zijn (gaande van ambulante ondersteuning en 10

11 hulp aan huis tot intensieve klinische ouder-kind behandeling) en anderzijds zorg op maat en continuïteit van ondersteuning kan worden geboden. Referenties Bancroft, A., Wilson, S., Cunningham-Burley, S., Backett-Milburn, K. & Masters, H. (2004). Parental Drug and Alcohol Misuse: Resilience and Transition Among Young People. York: Joseph Rowntree Foundation. De Leon, G. (2010). Is the therapeutic community an evidence-based treatment? What the evidence says. International Journal of Therapeutic Communities, 31(2), Gilchrist, G. & Taylor, A. (2009). Drug-using mothers: factors associated with retaining care of their children. Drug and Alcohol Review, 28, Greenfield, S.F., Brooks, A.J., Gordon, S.M., Green, C.A., Kropp, F., McHugh, R.K., Lincoln, M., Hien, D. & Miele, G.M. (2007). Substance abuse treatment entry, retention, and outcome in women: a review of literature. Drug and Alcohol Dependence, 8, Haskett, M.E., Nears, K., Ward, C.S. & McPherson, A.V. (200). Diversity in adjustment of maltreated children: factors associated with resilient functioning. Clinical Psychology Review, 2, Hogan, D. & Higgins, L. (2001) When Parents Use Drugs: Key Findings from a Study of Children in the Care of Problem Drug Using Parents. Dublin: Children s Research Centre, Trinity College. Hser, Y.I., Evans, E., Li, L., Metchik-Gaddis, A. & Messina, N. (2014). Children of treated substance abusing mother: a 10-year prospective study. Clinical Child Psychology and Psychiatry, 19(2), Hser, Y.I., Lanza, H.I., Li, L., Kahn, E., Evans, E. & Schulte, M. (2015). Maternal Mental Health and Children's Internalizing and Externalizing Behaviors: Beyond Maternal Substance Use Disorders. Journal of Child and Family Studies, 24(3), Groeneweg, B. & Lechner-van de Noort, M. (1988). Kinderen van aan drugs verslaafde ouders: opvoeding en ontwikkeling. Delft: Eburon. Kelley, M.L., French, A., Bountress, K., Keefe, H.A., Schroeder, V., Steer, K., Fals-Stewart, W. & Gumienny, L. (2007). Parentification and family responsibility in the family of origin of adult children of alcoholics. Addictive Behaviors, 32, Kerwin, M. E. (2005). Combined treatment programs for mothers. Journal of Pediatric Psychology, 30(7), Killeen, T. & Brady, K. T. (2000). Parental stress and child behavioral outcomes following substance abuse residential treatment: Follow-up at and 12 months. Journal of Substance Abuse Treatment, 19, Kokkevi, A., Hendriks, C.V., van de Meer, C.W. & Blanken, P. (1994). Europese versie van de Addiction Severity Index, Aangepast voor België Vlaanderen door Raes, V. (200). Merelbeke: De Sleutel. Schuler, M. E., Nair, P. & Black, M. M. (2002). Ongoing maternal drug use, parenting attitudes and a home intervention: effects on mother child interaction at 18 months. Journal of Developmental and Behavioural Pediatrics, 23, Tunnard, J. (2002). Parental Drug Misuse: A Review of Impact and Intervention Studies. Dartington: Research in Practice. 11

12 Tyler, R., Howard, J., Espinosa, M. & Doakes, S.S. (1997). Placement with substance-abusing mothers vs placement with other relatives. Child Abuse & Neglect, 21(4), Uziel-Miller, N.D. & Lyons, J.S. (2000). Specialized substance abuse treatment for women and their children: an analysis of program design. Journal of Substance Abuse Treatment, 19, Vanderplasschen, W., Autrique, A. & De Wilde, J. (2010). Drugsverslaafde ouders. In: A. Autrique, A. et al. Kinderen en Adolescenten: problemen en risicosituaties: Gezin (pp ). Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Vanderplasschen, W., Vandevelde, S. & Broekaert, E. (2014). Therapeutic communities for treating addictions in Europe. Lisbon: European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction (EMCDDA). Van Nieuwenhuizen, C., Schene, A.H. & Koeter, M.W.J. (2000). Manchester - verkorte Kwaliteit van Leven meting (MANSA). Eindhoven: Institute of Mental Health Care. Velleman, R., & Templeton, L. (2007). Understanding and modifying the impact of parents substance misuse on children. Advances in Psychiatric Treatment, 13, Wells, K. (2009). Substance abuse and child maltreatment. Pediatric Clinics of North America, 5, Winnicott, D.W. (1974). Playing and Reality. Mid dlesex: Penguin Books. 12

13 471 Tabel 1: Kenmerken van ouders die beantwoorden aan de inclusiecriteria voor het onderzoek (n=39) Karakteristieken Aantal Percentage Geslacht ouders (n=39) Man Vrouw Leeftijd ouders bij opname (n=39) jaar 2 30 jaar jaar 3 40 jaar Periode verblijf in Tipi (n=39) Geslacht kinderen (n=44) Jongen Meisje Leeftijd kinderen tijdens opname (n=44) 0 2 jaar 3 5 jaar 7 jaar 8 jaar of ouder Tabel 2: Aantal en percentage bereikte ouders, ingedeeld naar periode van opname in de Tipi TOTAAL Aantal potentiële respondenten Aantal deelnemers aan het onderzoek - Persoonlijk interview - Telefonisch interview 4 (3.4) (77.8) 1 1 (84.2) (9.2)

14 480 Tabel 3: Kenmerken en leefsituatie van ouders (n= 27) en kinderen (n=29) na behandeling in de Tipi Karakteristieken Aantal Percentage Geslacht ouders (n=27) Man Vrouw Leeftijd ouders (n=27) jaar jaar 3 40 jaar jaar 4 50 jaar Middelengebruik ouders tijdens afgelopen 30 dagen (n=27) Alcohol (> 5 eenheden) Cannabis Andere illegale drugs Proces-verbaal wegens drugsdelict tijdens afgelopen 12 maanden (n=27) Werksituatie ouders (n=27) Werkend Opleiding volwassenonderwijs Arbeidsongeschikt Werkloos Samenwonend met partner (n=27) Aanwezigheid ondersteunend sociaal netwerk (n=24) Slachtoffer van lichamelijk geweld tijdens afgelopen 12 maanden (n=24) Geslacht kinderen (n=29) Jongen Meisje Leeftijd kinderen (n=29) 0 5 jaar 10 jaar jaar 1 20 jaar Woonsituatie kinderen (n=29) Kind woont (deeltijds) bij ouder Kind woont niet meer bij ouder

15 Tabel 4: Gemiddelde tevredenheidsscore en percentage tevreden respondenten per domein van kwaliteit van leven (n=24) Domein Gemiddelde (n=24) % in grote mate of zeer tevreden Job of dagbesteding Financiële situatie Vrije tijd Levenssituatie Relatie met familie Lichamelijke gezondheid Psychische gezondheid