Dames en heren, geschiedenis van de vestingbouw

Transcriptie

1 Dames en heren, Toen Anne Dodens mij een paar maanden geleden vroeg of ik vanuit Duits perspectief iets wilde zeggen over de Waterlinie, had ik geen idee waarom het ging. Na op internet gekeken te hebben, werd het mij duidelijk dat het om een historische verdedigingslinie gaat, gebaseerd op het idee om delen van het land te laten overstromen. Het lijdt geen twijfel dat Nederland al eeuwenlang een speciale band met het water heeft. De zee maakt handel en daarmee welvaart mogelijk. Tegelijkertijd wordt aan het water kostbare grond ontworsteld waarop de mensen kunnen leven. En om hen te beschermen moet het land ter verdediging dan weer onder water worden gezet? Op het eerste gezicht is dit een beetje rare gedachte. En toch heeft water in de geschiedenis van de vestingbouw altijd weer een rol gespeeld. Voordat ik op de Waterlinie inga, wil ik een kort uitstapje maken naar de geschiedenis van de vestingbouw Al sinds onze voorouders op een vaste plek gingen wonen, probeerden zij zich tegen bedreigingen te verdedigen. De eenvoudigste bescherming tegen wilde dieren was een hek. In de loop van de eeuwen groeiden de nederzettingen en daarmee de wens om dat wat bereikt was te beschermen. Zo groeiden ook de hekken: deze werden stadsmuren en forten die hele landstreken of kusten moesten beschermen. De toenemende mogelijkheden bij de constructie van bouwwerken weerspiegelen zich net zo goed in de vestingbouw als in de ontwikkeling van de wapentechniek. Tot diep in de late middeleeuwen hing het defensiepotentieel van burchten en vestingsteden voor het grootste deel af van de hoogte van de muren en torens.

2 Dit principe verdween aan het einde van de 14 e eeuw, toen eenvoudige kanonnen, de bombarden, grote stenen kogels konden afvuren en zo de muren konden doen instorten. Weliswaar was het bereik nog klein en het transport zeer omslachtig, maar toch konden hierdoor de kostbare en met veel inspanning gebouwde burcht- en stadsmuren relatief eenvoudig worden vernietigd. In de loop van de 15 e eeuw werden het bereik en de vuurkracht van de bombarden aanzienlijk groter, zodat het vaak al genoeg was om het geschut op te stellen om een stad tot overgave te dwingen, zonder dat er een schot moest worden gelost. Als directe reactie hierop, werden de muren van de vestingen vlakker en dikker, en vormden een fundament voor geschut. De torens van de burcht kregen grote schietgaten, van waaruit het geschut kon worden afgevuurd. Deze veranderingen waren echter nog niet voldoende en vormden geen werkelijke vernieuwing in de vestingbouw. Er konden te weinig kanonnen worden opgesteld en deze konden elkaar niet terzijde staan bij het bestrijden van de aanvaller. Het was daarom vaak voldoende om zich op één plek in de vesting te concentreren. Daaruit ontstond het idee om de muren te ondermijnen en hieruit kwam de instelling van de ingenieur-technische troepen van mijnenleggers voort. De vestingbouw moest zich opnieuw aanpassen. Vanaf 1500 kwam het Italiaanse idee op om vestingwerken naar een zaagtandachtig patroon te bouwen, dat een stervormige plattegrond vormt. Elke punt van de ster is een zogenoemd bastion, dat werd geplaatst vóór de feitelijke stad respectievelijk fort en de muur eromheen. In een opstelling met regelmatige afstanden konden de bastions elkaar de best mogelijke vuurbescherming bieden, waarbij de afstand zich oriënteerde aan het bereik van het geschut. De wallen en bastions werden gebouwd in een relatief geringe hoogte, maar wel op grote diepte. Alleen de buitenste zijde van de versterkingen bestond uit metselwerk, versterkt door steunpalen en gevuld met aarde. Om een bestorming van de lage vestingwerken te bemoeilijken, werden ze omringd door een brede

3 gracht. Hoe meer in elkaar geneste bastions een vesting had des te groter was de verdedigende waarde ervan. Na verloop van tijd werden de steden steeds groter, zodat het bouwen van er volledig omheen liggende vestingwerken steeds moeilijker werd. Ook de voortschrijdende oorlogstechniek zoals bijv. de steeds effectievere artillerie die op grote afstand over de vestingwerken heen kon worden geschoten, maakte het nutteloos om steden nog langer van vestingen te voorzien, zodat dit in Duitsland vanaf 1890 in onbruik raakte. Toch werd het bouwen van vestingen niet helemaal opgegeven. De afzonderlijke elementen van een vesting werden over het gebied verspreid en benutten de mogelijkheden van het terrein zoals engtes, bergketens of rivieren en moerassen. Voorbeelden hiervan zijn de Franse Maginotlinie en de Atlantikwall. Vestingbouw in Nederland en de ontwikkeling van de Waterlinie Nu komen we op de ontwikkeling van de vestingbouw in Nederland. Met de opstand tegen de Spanjaarden in 1568, zagen de Nederlanders zich al snel gedwongen om hun steunpunten te versterken. Eerst werden achter de middeleeuwse muren stadswallen aangelegd en grachten gegraven zoals in 1572 bij het beleg van Haarlem. Al snel daarna gebruikte men het Italiaanse model en bouwde bastions vóór de stadsmuren. Vanaf eind 16e eeuw werden de Nederlandse vestingwerken volledig van aarde gebouwd, bedekt met graszoden en omgeven door grachten. Omdat pannen en stenen erg duur waren werd afgezien van metselwerk. Als verdere bijzondere kenmerken werden puntige houten palen in de vestingwerken gedreven, de zogenaamde stormpalen, om het voor vijandelijke troepen onmogelijk te maken om stormladders te gebruiken. Voor een betere controle over de grachten werden de wallen en bastions door een weg en een extra iets lagere beschermingswal omgeven. Bij het bepalen van de bastions ging men uit van het bereik van een musket, zodat de bastions op korte afstand

4 van elkaar geplaatst werden. Een ander kenmerk van de Nederlandse vestingbouw waren talrijke in de grachten voorgeschoven versterkte buitenwerken. Tot het einde van de 16de eeuw liet Maurits van Oranje verschillende steden op deze manier beschermen. Daarnaast werd in 1599 ter bescherming tegen de aanvallen van de Spanjaarden langs de Waal en de Maas een cordon van kleine schansen gebouwd. Deze bestonden uit kleine vestingwerken van aarde, die door wallen met elkaar werden verbonden. De voordelen van deze versterkingen waren dat ze snel en relatief goedkoop gebouwd konden worden en met hun brede grachten een groot defensief potentieel hadden. Ze waren echter nauwelijks geschikt voor permanent gebruik en het onderhoud ervan kostte veel moeite. Het gebruik van water in grachten of door het incorporeren van rivieren in de verdedigingslinies komt overeen met de klassieke defensiegedachte en vestingbouw. Dat water ook anders kan worden toegepast, werd voor het eerst duidelijk bij de verdediging van Leiden. In 1574 slaagden de Nederlandse opstandelingen erin een einde te maken aan het beleg van de stad door de dijken door te steken. Het water dwong de Spaanse belegeraars ertoe zich hals over kop terug te trekken. Bijna honderd jaar later werd in 1673 op een vergelijkbare manier de aanval van de Fransen uit het zuidoosten aan de oostelijke grens van de provincie Holland gestopt, nadat de polder onder water was gezet. Gezien dit succes besloot het bestuur van de provincie Holland deze provisorisch gebruikte waterbarrière uit te bouwen tot een permanente verdedigingslinie. Het concept van inundatie, dus de bewust geplande overstromingen van hele landstreken om de tegenstander te beletten verder op te rukken naar het daarachter gelegen land, was een onderdeel geworden van de Nederlandse vestingbouw. Het idee bestond erin om een gesloten dieper gelegen gebied in geval van oorlogsdreiging ca. 50 cm onder water te zetten. Het water en de daaruit voortvloeiende moerassige grond maakten dat het overstroomde gebied nauwelijks begaanbaar was voor troepen te voet. Niet meer herkenbaar,

5 ondergelopen grachten of dieper liggende plekken werden dodelijke valstrikken, waarin je snel kon verdrinken. Het waterniveau mocht echter niet te hoog zijn, omdat de barrière anders met boten kon worden overwonnen. Bevaarbare waterwegen mochten niet zichtbaar zijn om te verhinderen dat boten hiervan gebruik maakten. Op dijken of hoger gelegen terreingedeeltes werden kleine forten gebouwd, van waaruit de overstroomde gebieden en de waterwegen konden worden verdedigd. De waterlinie is dus een snoer van vestingen met daartussen inundatiegebieden. In het zuiden van het land was de bouw rond 1700 voltooid. In nauwe samenwerking met de instanties voor de civiele watertechniek werd de linie vervolgens gemoderniseerd en uitgebreid naar andere delen van de Republiek. Tijdens de 18e eeuw werden twee belangrijke onderdelen van dit defensiesysteem afgerond. Dit waren de Zuiderwaterlinie van Bergen op Zoom tot Grave en een "inundatielinie" tussen Zwolle en Arnhem langs de IJssel. Deze linies vormden samen een defensiecorridor die het land van noordoost naar zuidwest doorkruiste en het grootste deel van de Republiek beschermde tegen aanvallen over land. Na de ondergang van de Republiek, werd dit idee (na de onafhankelijkheid) weer opgepakt. De nieuwe waterlinie liep verder naar het oosten, sloot ook Utrecht in en maakte waar mogelijk gebruik van de installaties van de oude waterlinie. Terreingedeeltes die niet onder water konden worden gezet, werden over het algemeen beschermd door nieuwe forten. Met de aanleg werd in 1816 begonnen, maar deze was pas in 1860 voltooid, omdat gedurende de jaren de aanleg vanwege geldgebrek was stilgelegd. Gezien de politieke ontwikkelingen vanaf het midden van de 19e eeuw werd ook in Nederland erover gesproken hoe het land ondanks het terughoudende buitenlandse beleid en de strikte neutraliteit beschermd kon worden en of het defensiesysteem nog wel voldeed. Dankzij verharde wegen, spoorwegen en motorisering was de logistiek sterk verbeterd, het tempo van oorlogsvoering was

6 aanzienlijk sneller geworden, zodat het leger ook sneller gemobiliseerd moest worden om het uitgebreide defensiesysteem op tijd met het vereiste grote aantal soldaten te kunnen uitrusten. Ten tijde van oorlog waren daarvoor tot man nodig die dan dus niet meer beschikbaar waren voor andere taken. Tevens ontstond het gevaar dat grote delen van de eigen troepen werden ingesloten, als de vijand op één plek door de linie was gebroken. Met de Vestingwet van 1874 werd de prioriteit verlegd naar de verdediging van de essentiële westelijke delen van het land, grotendeels bestaande uit de provincies Zuid-Holland, Noord-Holland en Utrecht. Ter bescherming tegen een aanval uit het oosten, kreeg de modernisering van de Nieuwe Nederlandse Waterlinie de hoogste prioriteit. De onder water te zetten gebieden werden uitgebreid, het proces van inundatie versneld, defensieve installaties gemoderniseerd en uitgebreid. Bovendien moest Amsterdam worden omringd door een gesloten keten van terreindelen en forten die onder water konden worden gezet, om een laatste toevluchtsoord te creëren, dat tot het uiterste kon worden verdedigd, de zogenoemde stelling van Amsterdam. De modernisering van de Waterlinie werd in 1885 voltooid. Slechts vijf jaar later werd in Duitsland de brisantgranaat uitgevonden, een fragmentatiegranaat met een enorme explosieve en doordringende kracht, die ontploft op een instelbare hoogte boven het doel en die moeiteloos door de gebruikelijke versterkingen van aarde en stenen sloeg. De versterkingen langs de waterlinie hadden moeten worden vervangen door betonnen gebouwen, maar dit was veel te duur. Alweer had de wapenontwikkeling de vestingbouw ingehaald. Reageren kon men echter nog bij de constructie van de Stelling van Amsterdam, want de bouw van het fort was net gepland. Door middel van schiettests werd een type fort ontwikkeld dat tegen het nieuwe geschut kon standhouden. De bouw begon rond 1895 en was in 1914 bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog nagenoeg voltooid. Van essentieel belang was dat de geperfectioneerde inundatie van terreingedeeltes intussen binnen drie dagen en

7 nachten mogelijk was, dit in tegenstelling tot de vier weken die dit in de beginperiode kostte. De Waterlinie in de 20e eeuw Zoals was voorzien in de defensieplanning mobiliseerde de Nederlandse regering aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog. De forten van de Waterlinie werden bemand door extra soldaten. Het veldleger zou zoals gepland de opmars van de tegenstander in het buiten de vesting Holland gelegen deel van Nederland zo lang mogelijk ophouden en zich dan terugtrekken in de "vesting Holland". Aangezien een aanval op Nederland uitbleef, werd de voorbereide inundatie niet uitgevoerd. Een Nederlandse analyse van de oorlog toonde aan, dat de sterke betonlaag van het fort niet bestand zou zijn geweest tegen beschietingen door de Duitse artillerie. Overstromingen die in België tot stand kwamen hadden in combinatie met een vastbesloten verdediging echter deels de vijandelijke druk kunnen weerstaan. Dit versterkte de Nederlandse legerleiding in haar mening dat de Waterlinie ook verder een nuttige verdediging was. Toch werd ten gevolge van gereduceerde defensie-uitgaven in eerste instantie niet meer geïnvesteerd in de Waterlinie. Toen de spanningen medio jaren dertig weer toenamen, werden enkele nieuwe linies aangelegd. Het belangrijkste doel was om de opmars van vijandelijke troepen in de richting van "vesting Holland" zo lang mogelijk op te houden. Op 28 augustus 1939 mobiliseerde Nederland. In maart 1940 besloot de Nederlandse opperbevelhebber om de verdedigingslinie van het verloop van de Nieuwe Nederlandse Waterlinie verder naar het oosten naar de zogenoemde Grebbelinie te verleggen, aangezien de forten van de waterlinie sterk verouderd waren en de verdedigers in open gebied een makkelijk doelwit vormden voor luchtaanvallen. De voor overstroming voorziene gebieden in de Grebbelinie

8 werden niet onder water gezet. Na vier dagen van gevechten braken Duitse eenheden door de verdedigingslinie van de Grebbeberg en de Nederlandse troepen trokken zich terug op de nieuwe Waterlinie. Aangezien de Nederlandse strijdkrachten op 15 mei capituleerden, kwam het niet tot overstromingen en ook niet tot verdere gevechten. De Nieuwe Waterlinie werd in beide Wereldoorlogen niet benut als defensieinstallatie en verloor daarna zijn militaire betekenis. Maar toch verdween het principe niet helemaal uit de militaire overwegingen. In 1951 werd in het kader van de NAVO-defensie de IJssellinie opgezet om bliksemaanvallen uit het Oosten te stoppen. Langs de IJssel moest door het afzinken van enkele drijvende weren in de grote rivieren tussen Nijmegen en het IJsselmeer een reusachtige waterhindernis ontstaan. Deze linie werd in 1963 opgeheven. Sindsdien vormt het onder water zetten geen onderdeel meer van de defensiestrategie. Duits oordeel over de waterlinie Nu ik heb gesproken over de geschiedenis van de vestingbouw en de ontwikkeling van de Waterlinie in Nederland als onderdeel van de vestingbouw en de defensiestrategie, moet ik ook iets zeggen over het Duitse perspectief op dit type van verdediging. Helaas zijn de beschikbare bronnen hierover maar zeer beperkt. Een rapport van de Duitse geheime dienst uit 1908 behandelt echter heel gedetailleerd de Belgische en Nederlandse verdedigingswerken. Al in de inleiding wordt gezegd dat de voorbereide stellingen de strijd voor het Nederlandse leger dienen te vergemakkelijken. De kracht van de verdedigingswerken bestaat vooral in de mogelijkheid van uitgebreide overstromingen. Zowel het verloop van de verschillende waterlinies als de bijbehorende versterkingen worden gedetailleerd beschreven en hun militaire nut geëvalueerd. Met betrekking tot de versterkingen langs de waterlinies, concludeert het rapport dat deze militair gezien eerder van weinig waarde zijn, omdat ze voornamelijk

9 uit aarde bestaan en vanwege gebrek aan onderhoud vaak vervallen zijn. De al genoemde invoering van de brisantgranaat devalueert het belang van versterkingen van aarde ook in de visie van het rapport. Alleen bij de Stelling van Amsterdam zijn volgens het rapport moderne vestingwerken te vinden die een beschieting zouden kunnen weerstaan. Amsterdam is het centrum van de door waterlinies gecreëerde vesting Holland, die tot het uiterste verdedigd dient te worden. De term Vesting Holland is vanuit Duits perspectief een slogan zonder werkelijk militaire betekenis. Het oordeel luidt anders ten aanzien van de overstromingsinstallaties. Het zwakste is de Zuiderwaterlinie die nauwelijks onder water gezet kan worden. Langs de Grebbelinie zijn de dammen en sluizen dankzij civiel gebruik in een betere conditie, maar toch wordt verwacht dat de linie slechts gedeeltelijk geïnundeerd kan worden en het gewenste effect pas na 23 dagen optreedt. Totaal anders wordt de Nieuwe Hollandse Waterlinie beoordeeld. Deze heeft vanuit Duits perspectief hoge afweerkracht, dankzij uitstekend voorbereide overstromingssystemen. Afhankelijk van de waterstanden van de rivieren is het mogelijk het gebied binnen vier tot dertien dagen onder water te zetten. Opgemerkt wordt dat wat Utrecht betreft de sluizen die voor inundatie nodig zijn ver voor het front liggen. Indien deze vroegtijdig in vijandelijke handen vallen komt het niet tot overstroming van een deel van de waterlinie. Als beste beoordeelt men de Stelling van Amsterdam, waar een overstroming met zeewater binnen drie dagen te realiseren valt. Ook hier wijst het rapport op een kwetsbaarheid: indien het Nederlandse leger de controle over de belangrijke sluizen van IJmuiden verliest, dan kan de vijand bij hoogwater Amsterdam onder water zetten of bij laagwater ervoor zorgen dat het water afvloeit uit het overstroomde gebied. Samengevat concludeert het rapport dat op tijd gecreëerde overstromingen de Nederlandse verdedigingsinstallaties bijna onoverwinnelijk maken. De mogelijkheden om via dammen en versterkingen de overstroomde gebieden

10 onder vuur te nemen ondersteunen de waarde van de overstromingen. Het Nederlandse leger is erop ingesteld om bij een aanval zich geleidelijk uit de voorgeschoven stellingen op de waterlinies terug te trekken, waarbij de hoofdverdediginglijn aan de achterkant van de nieuwe waterlinie ligt. Zware verliezen tijdens gevechten worden niet verwacht, omdat voor een succesvolle verdediging van Amsterdam de volledige troepensterkte dient te worden ingezet. Naast de al genoemde zwakke punten geeft het rapport nog andere tekortkomingen aan. Zo zouden grote delen van het Nederlandse leger worden afgesneden, indien een doorbraak door de linie bij Utrecht tot stand komt. De belangrijkste zwakke punten van de Nederlandse versterkingen uit Duits perspectief zijn de kleine, matig versterkte forten die door gericht vuur snel uitgeschakeld kunnen worden. Ook het feit dat de artillerie en infanterie achter de waterlinie in één lijn moeten vechten wordt als nadeel gezien. Het voornaamste sterke punt zijn de overstromingen die echter pas na verloop van tijd effectief worden. Het op tijd beginnen met de onderwaterzetting is het cruciale moment voor de defensieve capaciteit. Omdat het betreffende gebied hierdoor aanzienlijke schade lijdt, kan worden verwacht dat de Nederlandse kant zal aarzelen om hiertoe over te gaan, zodat men het juiste tijdstip makkelijk kan mislopen. Of een aanval slaagt, hangt daarom af van een zo verrassend mogelijke en snelle uitvoering, zodat men al voor de vestingwerken staat voordat het besluit tot inundatie is genomen of volledig is gerealiseerd. Ook tijdens de Tweede Wereldoorlog, zijn er aanwijzingen dat de Weermacht het belang van water als afweermiddel inderdaad relatief hoog heeft ingeschat. Dit kan onder andere daaruit worden afgeleid dat de Weermacht in in het achterste gedeelte van de Atlantikwall in het centrum van de provincie Zuid- Holland, een nieuwe "Inundatielinie" aan heeft gelegd en delen van de Grebbelinie heeft vernieuwd.

11 Samenvatting en evaluatie In de vorm van de klassieke slotgracht kent iedereen water als onderdeel van de verdedigingswerken. Het idee om water op grote schaal te gebruiken voor de verdediging van uitgebreide delen van het land is echter uniek en vindt men buiten Nederland bij mijn weten nergens anders. Bij de uitvoering en de continue verbetering van dit concept, hebben de Nederlandse wateringenieurs een meesterlijke prestatie neergezet, want het is allerminst gemakkelijk, een groot gebied in een korte tijd gelijkmatig en gecontroleerd onder water te zetten. En dit is ook het grote zwakke punt van het concept. Het voor overstromingen benodigde tijdsverloop is onvermijdelijk als het water zijn volledige werking moet ontplooien. Gezien de steeds moderner wordende oorlogsvoering en de toenemende snelheid van aanvallen is de reactietijd echter steeds korter geworden. Natuurlijk is het mogelijk om preventief te inunderen en al bij een dreigend aanvalsrisico hiermee te beginnen. Indien geen aanval volgt dat kan men het water gewoon weer afvoeren. Hierin is dan ook het tweede zwakke punt gelegen: het water voert tot verzilting van de bodem, dat wil zeggen, elke overstroming veroorzaakt langdurige schade. Vandaag de dag komt daar nog aanzienlijke schade aan de infrastructuur bij zoals ondergelopen spoorwegen en wegen en de gevolgen voor de energievoorziening. Zo vormt een overstroming niet alleen een gevaar voor mensen die in dit gebied wonen, maar ook daarbuiten. Niet in de laatste plaats werd daarom in de Inundatiewet 1896 een compensatie vastgesteld voor de burgers die slachtoffer zijn geworden van de overstroming. (De Inundatiewet is nog in werking. De laatste wijzigingen waren in 1989 voor het Nieuw Burgerlijk

12 Wetboek en in 1996 vanwege de Invoeringswet Coördinatiewet Uitzonderingstoestanden). Aan het begin stelde ik de vraag of het niet een beetje rare gedachte is om gebied onder water te zetten. Toen dit idee opkwam was het gezien de toenmalige oorlogsvoering zeker steekhoudend. Met de voortschrijdende vertechnisering ook van de strijdkrachten werd de oorlogsvoering steeds sneller, kon deze onverwachts beginnen. Hieruit vloeien mogelijkheden voort om inundatie ineffectief te maken, zoals het rapport van de Duitse geheime dienst van 1908 al aangaf. Uiteindelijk heeft de Nieuwe Waterlinie het lot van alle verdedigingswerken ondergaan: de ontwikkeling van de wapentechniek en in dit geval ook van de moderne transporttechniek zoals spoorwegen en vliegtuigen waarmee ook de grootste waterbarrières overwonnen kunnen worden, maakten ze obsoleet. Dank u voor uw aandacht.