Beleidsnota Wandelnetwerk Zeeland

Transcriptie

1 Ontdekkingsreis te voet over het Zeeuws platteland: ontmoeting met natuur, landschap en cultuurhistorie Dit is een uitgave van Directie Welzijn, Economie en Bestuur

2 Ontdekkingsreis te voet over het Zeeuws platteland: ontmoeting met natuur, landschap en cultuurhistorie Vastgesteld door Gedeputeerde Staten op 19 december

3 2

4 Inhoudsopgave Samenvatting 5 Waarom een Wandelnetwerk Zeeland? 5 Wat is het Wandelnetwerk Zeeland? 5 Hoe komt het Wandelnetwerk Zeeland tot stand? 5 1 Inleiding Aanleiding Leeswijzer 8 2 Beleidskader Rijksbeleid Omgevingsplan Zeeland en Provinciaal Sociaal Economisch Beleidsplan (PSEB) 9 3 Wat is een Wandelnetwerk Zeeland: de opgave Landschappelijke dragers Natte dooradering: verbreding waterlopen Droge dooradering: wegen, dijken, natuurgebieden en akkers Netwerk en toegankelijkheid Feestelijke opening Kiekendiefpad (17/8 2006) Landschapversterking en Cultuurhistorie Uniforme bewegwijzering Beheer en onderhouden van bewegwijzering en vermarkting van het product Eigendom en beheer en onderhoud van de infrastructuur Aansprakelijkheid Toeristische ontwikkelingsmoglijkheden 16 4 Kwaliteitscriteria 19 5 Streefbeeld Landschappelijke dragers en aanknopingspunten Uitwerking streefbeeld Beeld Wandelnetwerk Zeeland Voorbeelduitwerking Walcheren Voorbeeldprojecten 30 6 Uitwerking van de opgave Acties en prestaties Toeristisch product wandelen Interactie tussen verkeersdeelnemers Recreatief medegebruik op agrarisch cultuurland Recreatief medegebruik van natuurterreinen Efectieve belangenbehartiging Juridische zaken met betrekking tot aansprakelijkheid Samenvatting van de provinciale acties 37 7 Organisatie, werkwijze en financiën Organisatie en werkwijze Streekoverstijgende zaken Cont(r)acten en duurzame instandhouding Bewegwijzering en vermarkting Financiën Inrichting "regulier" netwerk Aankoop en inrichting robuuste landschappelijke dooradering Beheer Samenvatting financiële middelen 47 8 Communicatie Communicatie met berokkenen en belanghebbenden Wandelroutes uitdenken Externe communicatie 51 3

5 4

6 Samenvatting Waarom een Wandelnetwerk Zeeland? De Staten van Zeeland hebben op 11 november 2005 het College van Gedeputeerde Staten (GS) opdracht verleend een wandelpadenplan op te stellen met als proefproject de aanleg en exploitatie van de Domburgse watergang. Conform dit verzoek is een beleidsnota Wandelnetwerk Zeeland opgesteld. Wat is het Wandelnetwerk Zeeland? De algemene doelstelling voor het Wandelnetwerk Zeeland is: Het vergroten van de aantrekkelijkheid en toegankelijkheid van het landschap voor wandelaars in combinatie met het stimuleren en ontwikkelen van toeristisch-recreatieve activiteiten en wandelpaden. Samengevat betekent dit een Wandelnetwerk Zeeland dat bijdraagt aan een vitaal platteland, door: realisatie van een aaneengesloten wandelnetwerk over zoveel mogelijk onverharde paden voor inwoners en recreanten het beleefbaar maken van Zeeuwse natuur, landschap en cultuurhistorie versterking van het landschap, rekening houdend met streekeigen kenmerken vitalisering van het platteland door extra kansen voor ondernemers het geven van een impuls aan toerisme door het versterken van de wandelinfrastructuur gericht op de actieve toerist: Zeeland op de kaart als een aantrekkelijke bestemming voor wandelvakanties. Inherent hieraan worden promotionele activiteiten in gang gezet het stimuleren van meer bewegen: een vitale bevolking in een vitaal landschap! Hoe komt het Wandelnetwerk Zeeland tot stand? Realisatie: projecten op Walcheren, in West Zeeuws-Vlaanderen en de Zak van Zuid- Beveland (Nationale Landschappen) en de Staats-Spaanse Linies worden actief door de provincie geïnitieerd of gestimuleerd. Hierbuiten (zie kaart pag. 23) wordt een meer reactieve houding aangenomen en ligt het initiatief in de streek. In eerste instantie zal het beschikbare budget voor tweederde worden ingezet in de Nationale Landschappen /Staats-Spaanse Linies en voor eenderde in de andere gebieden. Als dit bij goede initiatieven leidt tot knelpunten in de begroting zullen hierover GSbesluiten genomen moeten worden. Het netwerk komt tot stand door aankoop van grond 5

7 > Samenvatting < (robuuste landschappelijke dooradering), inrichting en aankleding van wandelpaden (voorzieningen, uniforme bewegwijzering) en het verlenen van groene diensten. Kwaliteit: het Wandelnetwerk Zeeland moet voldoen aan bepaalde kwaliteitscriteria. De elementen natuur, cultuurhistorie, landschap en toerisme zijn onderdeel van het projectvoorstel. Specifieke kwaliteitscriteria zijn benoemd in hoofdstuk 4. De integrale toetsing en prioritering van projectvoorstellen vindt plaats in de Adviesgroep Wandelnetwerk Zeeland. De vaste kern van de Adviesgroep bestaat vertegenwoordigers van de provincie, de Stichting Landschapsbeheer Zeeland (SLZ), het Routebureau 1 en Stichting Wandelplatform-Lange afstandswandelpaden (Stichting LAW). Promotie en vermarkting: het Routebureau zal de vermarkting en promotie van het product op zich nemen. Het zal een rol spelen bij het ontwerpen van een overkoepelend logo en een huisstijl. Ook de zorg voor een eenduidige en aantrekkelijke vormgeving van kaartmateriaal en dergelijke valt onder dit promotiepakket Op de internetsite is alle informatie verkrijgbaar over routes en routestructuren. Het Routebureau zal HET centrale meldpunt zijn voor vragen, klachten, reparaties. Stichting Landschapsbeheer Zeeland coördineert de uitvoering van de reparaties. Tussen Routebureau en SLZ zal regelmatig overleg zijn. eigenaar ontvangt hiervoor een vergoeding. SLZ, die zorg draagt voor de contacten en contracten met particuliere grondeigenaren, gaat er van uit dat, aanvullend op wat de eigenaren doen, een groot deel van de activiteiten verricht zal worden door vrijwilligers (nalopen en controleren routes, klein herstelwerk aan bebording, speciale voorzieningen, enz.). Om dat te realiseren zal geïnvesteerd moeten worden in opbouwen en instandhouden van een vrijwilligersnetwerk. Idealiter ontstaat per wandelnetwerk/regio een groep die zich bekommert om het netwerk, bestaande uit eigenaren, plaatselijke vrijwilligers en andere betrokkenen/ geïnteresseerden. Financiën: voor de realisering van het Wandelnetwerk wordt een beroep gedaan op bestaande budgetten. Dit omvat o.a. Investeringsbudget Landelijk Gebied (ILG)- rijksbudget, provinciale cofinanciering ILG, Provinciaal Sociaal Economisch Beleidsplan (PSEB)-geld en bijdragen uit Europese fondsen, van gemeenten, waterschappen en derden. 1. De vier regionale VVV-organisaties in Zeeland hebben samen de Stichting Marketing en Promotie Zeeland Delta opgericht. Deze stichting voert verschillende projecten uit op het gebied van marketing en communicatie. Een van die projecten is het Routebureau Dit zal uitgroeien tot HET bureau/- kenniscentrum voor alles wat met routes te maken heeft. Het Routebureau is verantwoordelijk voor het beheer en onderhoud van de bewegwijzering en voor de vermarkting van alle toeristische infrastructuren, zo ook voor het Wandelnetwerk Zeeland. Duurzame instandhouding: na aanleg wordt het onderhoud van wandelpad en eventuele voorzieningen overgedragen aan de eigenaar. Van eigenaren als gemeenten, waterschappen, natuurterreinbeheerders wordt verwacht dat zij zelf zorgdragen voor voldoende budget voor onderhoud van de paden, voorzieningen en landschapselementen op hun terreinen. Met particuliere eigenaren worden meerjarige contracten gesloten voor het pad en voor eventuele landschapselementen. De 6

8 1. Inleiding 1.1 Aanleiding De laatste jaren wordt steeds nadrukkelijker geroepen om toegankelijkheid van het platteland in relatie tot de ontwikkeling van een vitaal platteland. In het Meerjarenprogramma Vitaal Platteland 2004 is opgenomen dat gebieden in de EHS moeten worden opengesteld voor recreatief medegebruik, mits het de beschermingsdoelstellingen niet frustreert. In de Nota Ruimte wordt aangegeven dat de Nationale Landschappen toegankelijk moeten zijn voor recreatief medegebruik zonder betaling voor het publiek. In het bijzonder wordt ook aandacht gevraagd voor de wandelaar. In 2004 is de initiatiefnota Wandeloffensief Geef de wandelaar weer de ruimte aangeboden aan de Tweede Kamer. Maatschappelijk is hiervoor veel steun. Hiervan getuigt de gezamenlijke boodschap afkomstig van 21 maatschappelijke organisaties uit gelederen van recreatie, wandelverenigingen, gezondheidsorganisaties, verkeersveiligheid en sport aan de Tweede Kamer. De 1000 km Veermanpaden zijn hiervan een resultaat. Tot slot zijn in december 2005 bij de Nota Ruimte bestuurlijke afspraken gemaakt tussen IPO, VNG en ministeries, waarbij provincies en gemeenten het vergroten van de toegankelijkheid van natuurgebieden en landbouwgrond zullen vertalen naar concreet beleid. In november 2005 hebben de Provinciale Staten van Zeeland hierop een voorschot genomen. Er is een motie aangenomen om een wandelnetwerk te realiseren: Zeeland op de kaart als wandelprovincie. Als proefproject wordt de uitvoering en exploitatie van de wandeling van Middelburg naar Domburg en Westkapelle gerealiseerd. In deze beleidsnota worden de stappen uiteengezet, aan de hand waarvan Zeeland als wandelprovincie op de kaart komt te staan. Voor een aantrekkelijke wandelprovincie is meer nodig dan alleen een wandelnetwerk. Er moet ook wat te beleven zijn. Dit wordt gerealiseerd als elkaar versterkende initiatieven gebundeld worden. Het gaat erom dat het Wandelnetwerk Zeeland bijdraagt aan de beleefbaarheid van het Verhaal van Zeeland. Het uitvoeringsprogramma Wandelnetwerk Zeeland bestaat bij voorkeur uit verschillende ingrediënten die leiden tot een aantrekkelijk toegankelijk platteland voor de wandelaar. Dit betekent bijvoorbeeld de koppeling van de wandeling aan het herstel van een heggenlandschap en dijkbeplanting, de aanleg van veedrinkputten, het in ere herstellen van kerkpaden en de vergro- 7

9 > Inleiding < ting van de toegankelijkheid van natuurgebieden in diezelfde omgeving. Ook de ontsluiting van akkers: liever door het spuitspoor dan over breed bemeten paden. Tevens is de aanleg van natuurlijke oevers met recht van oeverpad onderdeel van dit Wandelnetwerk Zeeland. Ook hier geldt liever geen schelpenpaden, maar struinen langs de natuurlijke oever. Het netwerk wordt gekoppeld aan horecavoorzieningen, musea, verdedigingslinies, landgoederen, huisverkoop e.d. Ook de afstemming met projecten zoals het opknappen van streekeigen erven, aanleg van recreatiebossen (Walcheren) draagt sterk bij aan de kwaliteit van het Wandelnetwerk Zeeland. Het wandeltraject tussen al deze voorzieningen en elementen wordt zo aantrekkelijk mogelijk samengesteld en is afhankelijk van veelal particuliere grondeigenaren. Deze aantrekkelijke samenhang noemen we een Wandelnetwerk Zeeland: het resultaat is een beleefbaar, toegankelijk landschap waar natuur- en landschapsbeleving en cultuurhistorie centraal staan. Het is een uitbreiding van het toeristisch netwerk voor de (actieve) toerist en inwoners van Zeeland. Deze nota geeft weer op welke manier het Wandelnetwerk Zeeland tot stand komt, voor een ieder vindbaar wordt en in stand blijft. 1.2 Leeswijzer Hoofdstuk 2 beschrijft het beleidskader van het rijk en de provincie Zeeland. De opgave wordt in hoofdstuk 3 weergegeven: de ingrediënten van het Wandelnetwerk Zeeland. Een toetsingskader is nodig om kwaliteit te kunnen waarborgen. Hoofdstuk 4 benoemt de kwaliteitscriteria. De opgave met de kwaliteitscriteria resulteren samen in een streefbeeld. Met kaartbeelden en voorbeelduitwerkingen wordt in hoofdstuk 5 geïllustreerd op welke manier het Wandelnetwerk Zeeland gestalte krijgt. Het streefbeeld is geen blauwdruk van het eindproduct, maar een richtlijn waarbinnen de concrete uitwerking van het Wandelnetwerk Zeeland wordt gevoed vanuit de regio. In hoofdstuk 6 wordt de opgave uitgewerkt. Hieruit destilleert een aantal knelpunten en blijkt wat er nodig is om het Wandelnetwerk Zeeland te realiseren. Hoofdstuk 7 beschrijft op welke manier het Wandelnetwerk Zeeland wordt gerealiseerd. Hoe ziet de organisatie eruit, welke stappen moeten worden doorlopen in de uitvoering, welke middelen zijn nodig en waar komen ze vandaan. Tot slot worden in hoofdstuk 8 de aandachtspunten voor de communicatie over het Wandelnetwerk Zeeland uiteengezet. 8

10 2. Beleidskader 2.1 Rijksbeleid Rijksnota s (Nota Ruimte, Vitaal Platteland en Natuur voor mensen, mensen voor Natuur) dragen unaniem de boodschap uit dat de toegankelijkheid van het platteland moet worden gestimuleerd. In de Nota Ruimte wordt een tekort gesignaleerd aan groene en blauwe recreatiemogelijkheden. Provincies en gemeenten worden door het rijk gefaciliteerd om het recreatief medegebruik van natuur en landschap te organiseren. Naast toegankelijkheid wordt er ook een kwaliteitsslag gevraagd ten aanzien van landschappelijke kwaliteiten. In het bijzonder geldt dit voor de Nationale landschappen. In de Nota Ruimte worden de landelijke routenetwerken expliciet genoemd. Deze moeten in stand gehouden worden en gecompleteerd. Aanvullend zijn hierop (voor heel Nederland) de 1000 kilometer Boerenlandpaden in het leven geroepen, specifiek voor de regionale ontsluiting van het platteland en 100 kilometer als onderdeel van het LAW-pad (Lange-Afstands-Wandelpaden). De strekking van Vitaal Platteland is gelijkluidend. Aanvullend moeten Groene Diensten ruimte bieden aan ondernemers die een bijdrage willen leveren aan maatschappelijk gewenste doelen op het gebied van natuur, landschap, recreatieve toegankelijkheid en waterbeheer. In Programma Beheer wordt dit uitgewerkt. 2.2 Omgevingsplan Zeeland en Provinciaal Sociaal Economisch Beleidsplan (PSEB) In het verlengde van het nationaal beleid kiest de provincie Zeeland voor een tweesporenbenadering. Het provinciale Omgevingsplan beschrijft dat (economische) kansen, namelijk het bieden van ruimte aan initiatiefnemers, gelijk op moet gaan met het versterken van de specifieke Zeeuwse omgevingskwaliteiten. Dit is typerend voor het Wandelnetwerk Zeeland: Het vergroten van de aantrekkelijkheid en toegankelijkheid van het landschap voor de bewoners van Zeeland en toeristen in combinatie met het stimuleren van de toeristisch-recreatieve ontwikkeling en infrastructuur. De beleving van natuur en landschap spelen hierin een belangrijke rol. Gebruik wordt gemaakt van bestaande kwaliteiten: de nieuwe infrastructuur volgt zoveel mogelijk, dijken, kreken, natuurgebieden, verdedigingslinies en akkers, samen de groenblauwe dooradering. De aantrekkelijkheid wordt ook vergroot door deze infrastructuur te verbinden met recreatieve voorzieningen. De openstelling van natuurgebieden en private gronden wordt gestimuleerd en waar nodig wordt het bestaande landschap versterkt. Gelet wordt hierbij op de streekeigen kenmerken. Inherent hieraan wordt gestreefd naar een multifunctioneel platteland. Het platteland, het agrarische gebied is de kern onder de zo geroemde Zeeuwse kwaliteiten van rust en openheid, belangrijke waarden voor verdere ontwikkeling van de provincie. Ontwikkelingen op het platteland moeten worden afgestemd op deze multifunctionele doelstelling. 9

11 > Beleidskader < Zoveel mogelijk wordt aangesloten op bestaande (recreatie) netwerken en verblijfsconcentraties van bewoners (ommetje om de (dorps)kern) en toeristen. Het Wandelnetwerk Zeeland spitst zich toe op de wandelaar en sluit aan bij en versterkt de toeristische infrastructuur zoals beschreven in het provinciaal sociaal economisch beleidsplan en het actieplan Fiets. Ook is op 31 mei 2005 is het Actieplan Natuurbeheer Binnendijken vastgesteld. Dit biedt fysiek en landschappelijk aanknopingspunten voor het Wandelnetwerk Zeeland (zie hoofdstuk 5 streefbeeld). Inspanningen ten behoeve van de realisatie van het Wandelnetwerk Zeeland zullen met prioriteit plaatsvinden in de Nationale landschappen, Belvedèregebieden en gebiedsgerichte projecten, waarvan globaal tweederde wordt gerealiseerd in de Nationale landschappen en Staats-Spaanse Linies en eenderde daar buiten. De inzet is drieledig, namelijk het ontwikkelen van een toeristisch product, de realisatie van een aantrekkelijk beleefbaar (wandel)landschap en de vindbaarheid (promotie) van het product door de consument. Samengevat betekent dit een Wandelnetwerk Zeeland dat bijdraagt aan een vitaal platteland, door: realisatie van een aaneengesloten wandelnetwerk over zoveel mogelijk onverharde paden voor inwoners en recreanten het beleefbaar maken van Zeeuwse natuur, landschap en cultuurhistorie versterking van het landschap, rekening houdend met streekeigen kenmerken vitalisering van het platteland door extra kansen voor ondernemers het geven van een impuls aan toerisme door het versterken van de wandelinfrastructuur gericht op de actieve toerist: Zeeland op de kaart als een aantrekkelijke bestemming voor wandelvakanties. Inherent hieraan worden promotionele activiteiten in gang gezet het stimuleren van meer bewegen: een vitale bevolking in een vitaal landschap! De algemene doelstelling voor het Wandelnetwerk Zeeland is: Het vergroten van de aantrekkelijkheid en toegankelijkheid van het landschap in combinatie met het stimuleren en ontwikkelen van toeristisch-recreatieve activiteiten en wandelpaden 10

12 3. Wat is een wandelnetwerk Zeeland: de opgave Het eindresultaat van het Wandelnetwerk Zeeland is een groenblauw raamwerk dat duurzaam voor continuïteit en robuustheid van het landschap zorgt en als toeristisch product in de markt wordt gezet. Dit heeft een positief resultaat op zowel natuur, landschappelijke kwaliteit als plattelandseconomie. Waarom? Een groenblauwe dooradering van het landschap zorgt voor de verbinding tussen natuurgebieden. Deze groene en blauwe structuren dragen bij aan de ruimtelijke kwaliteit van het landschap. Vergroting van de blauwe component draagt bij aan een betere beschikbaarheid van zoet water en kan een rol spelen in oplossingen voor wateroverlast. Tot slot is het zaak dat toeristen het Zeeuwse platteland weten te bereiken en ontdekken. Voor agrariërs en ondernemers wordt het platteland pas vitaal als er ook een markt voor is. Ook voor inwoners van Zeeland draagt de toegankelijkheid van het platteland in belangrijke mate bij aan de kwaliteit van de leefomgeving. De wandelpaden voeren langs parels in het landschap die bestaan uit natuur-, cultuurhistorische-, landschapselementen, maar ook voorzieningen. De variatie van de route zal zich toespitsen op het tempo van de wandelaar. Zoveel mogelijk wordt aangesloten op bestaande (recreatie-) netwerken en verblijfsconcentraties van bewoners (ommetje om de kern) en toeristen. Dit betekent dat het eindproduct van het netwerk is opgebouwd uit ommetjes van 3 tot 5 kilometer rond de kernen en andere verblijfsplaatsen. Door uitbreiding van deze ommetjes ontstaan keuzemogelijkheden voor dagwandelingen (10 tot 15 kilometer) of een meerdaagse tocht met mogelijkheid tot overnachting. Het Wandelnetwerk Zeeland wordt primair uitgevoerd in de Nationale Landschappen (Walcheren, West Zeeuws-Vlaanderen en Zuid-Beveland), Belvederegebieden: (naast Nationale Landschappen Gouwepolders, Schouwen-west en Tholen) en de gebiedsgerichte projecten (Staats-Spaanse Linies en Veerse Meer). Projecten op Walcheren, in West Zeeuws-Vlaanderen en de Zak van Zuid-Beveland (Nationale Landschappen) en de Staats-Spaanse Linies worden actief door de provincie geïnitieerd of gestimuleerd. Hierbuiten (zie kaart pag. 23) wordt een meer reactieve houding aangenomen en ligt het initiatief in de streek. In eerste instantie zal het beschikbare budget voor tweederde worden ingezet in de Nationale Landschappen/Staats-Spaanse Linies en voor eenderde in de andere gebieden. Het Wandelnetwerk Zeeland vormt een speerpunt van het Nationaal Landschap. De streefbeelden voor het Wandelnetwerk Zeeland zullen tot stand komen op basis van de visies geformuleerd voor Nationaal Landschap en gebiedsgerichte projecten. Deze worden vertaald naar concrete projecten. Welke ingrediënten zijn nodig voor de realisatie van het Wandelnetwerk Zeeland? Landschappelijke dragers Netwerk en toegankelijkheid Landschapsversterking en cultuurhistorie Uniforme bewegwijzering Eigendom en beheer & onderhoud van de infrastructuur Beheer & onderhouden van bewegwijzering en vermarkting van het product Aansprakelijkheid Toeristische ontwikkelingsmogelijkheden 11

13 > Wat is een wandelnetwerk Zeeland: de opgave > 3.1 Landschappelijke dragers Bij de groenblauwe dooradering wordt een natte en een droge infrastructuur onderscheiden: Natte dooradering: verbreding waterlopen Door verbreding van waterlopen en de aanleg van natuurlijke oevers in combinatie uit te voeren met het vergroten van de toegankelijkheid wordt invulling gegeven aan het realiseren van een aantrekkelijke infrastructuur en ontstaat ook ruimte voor waterberging. In overleg met de waterschappen worden projectmogelijkheden gezocht en uitgewerkt Droge dooradering: wegen, dijken, natuurgebieden en akkers De droge infrastructuur voert over kenmerkende Zeeuwse (landschappelijke) dragers zoals het agrarisch cultuur(historisch)landschap, natuurgebieden, bossen, landgoederen, langs dijken en verdedigingslinies, zoals het Landfront Vlissingen en de Staats- Spaanse Linies. In hoofdstuk 5 Streefbeeld worden deze dragers nader uitgewerkt. Uit de genoemde dragers van het routesysteem blijkt dat de realisatie van het Wandelnetwerk Zeeland zo integraal mogelijk wordt aangepakt en parallel zal lopen met projecten in de Nationale Landschappen en gebiedsgerichte projecten. Ook sluit het Wandelnetwerk Zeeland aan bij toeristische ontwikkelingen in het kader van actief toerisme (wandelen). Denk bijvoorbeeld aan GPS en vergelijkbare ontwikkelingen. 3.2 Netwerk en toegankelijkheid Het Wandelnetwerk Zeeland bestaat uit een aaneenschakeling van bestaande routes en nieuwe infrastructuur. Uit inventarisatie blijkt dat er in Zeeland veel wandelroutes zijn. We kennen de Lange- afstandswandelpaden (LAW), een regionale route (Oosterscheldepad), maar ook tal van lokale themaroutes. De opgave bij het Wandelnetwerk Zeeland is om deze bestaande routes door middel van nieuwe infrastructuur te verknopen tot een gevarieerd, zoveel mogelijk onverhard netwerk en bij voorkeur exclusief voor de wandelaar. Er ontstaan keuzemogelijkheden tot ommetjes vanuit de kernen tot langere wandelingen en zelfs meerdaagse tochten. De provinciale inzet zal zich onder meer richten op het samenbrengen en combineren van de verschillende initiatieven in het landelijk gebied en richt zich vooral op het ontsluiten van het landelijk gebied. Ook het bij elkaar brengen van partijen bijvoorbeeld de beheerders van het landschap en belangenvertegenwoordigers uit de toeristische sector staat centraal. Het organiseren van de ommetjes om de kernen en stadswandelingen wordt beschouwd als een taak van de gemeente... vermaatschappelijking van natuur Voorbeeldprojecten van het netwerk zijn gestart in West Zeeuws Vlaanderen (omgeving Sluis) en Walcheren (tussen Middelburg en Westkapelle/Domburg) en gerealiseerd in de omgeving van Wolphaartsdijk Schenge en Wilhelminapolder: een netwerk van 75 km, het Kiekendiefpad. Zie: Onder het motto natuur voor de mens, de mens voor natuur wordt gestreefd naar zoveel mogelijkrecreatief medegebruik van de Zeeuwse natuurgebieden. De geformuleerde natuurdoelen zijn hierbij uitgangspunt (Natuurgebiedsplan Zeeland). Bij het opstellen van natuurontwikkelingsplannen wordt het recreatieve medegebruik integraal meegenomen. De invulling kan variëren van totale toegankelijkheid tot geleide recreatie en specifieke maatregelen in gevoelige gebieden (bijvoorbeeld vogelobservatiehutten). Deze lijn wordt al gehanteerd door natuurorganisaties. Ook bij particulier beheer zal openstelling worden gestimuleerd (rec-reatietoeslag).bosrijke gebieden en cultuur(historische)landschappen bieden de meeste ruimte voor dagrecreatie. Voor open weidegebieden, duinen, moerassen en kreken met belangrijke verstoringsgevoelige vogelpopulaties wordt maatwerk geleverd met daarbij het accent op natuurbeleving ( Vogelboulevard Plan tureluur ). Naast recreatie in natuurgebieden zullen, waar mogelijk, recreatieve routes tussen natuurgebieden ontwikkeld worden, waarbij gebruik gemaakt kan worden van de natte en droge ecologische verbindingszones Bron: Omgevingsplan Zeeland 12

14 > Wat is een wandelnetwerk Zeeland: de opgave > Feestelijke opening Kiekendiefpad (17/8 2006) Jaarlijks wordt fysiek 15 km nieuw wandelpad gerealiseerd. Door bestaande routes met nieuwe te verbinden ontstaat in Zeeland een wandelnetwerk van circa 500 km. Dat wordt gerealiseerd in de eerste ILG-periode ( ). Essentieel is de toegankelijkheid van het Wandelnetwerk Zeeland. In overleg met natuurorganisaties zal vanzelfsprekend worden gesproken over openstelling ten aanzien van recreatief medegebruik zonder afbreuk te doen aan beschermingsdoelstellingen. Ook waterschappen en andere grondeigenaren worden benaderd over het recht van oever-pad : de toegankelijkheid van verbrede waterlopen en natuurlijke oevers die onderdeel zijn van het netwerk. Recreatieondernemers hebben baat bij een toenemende kwaliteit van het landschap en de toegankelijkheid ervan. De kwaliteit van een camping neemt toe wanneer vanaf de camping aangesloten wordt op het Wandelnetwerk Zeeland. Tevens horecaondernemers langs de route kunnen hiervan profiteren. Bij het samenstellen van een Wandelnetwerk Zeeland is het daarom van belang dat brede sectoren in het buitengebied betrokken worden bij de totstandkoming. 3.3 Landschapsversterking en Cultuurhistorie Naast aansluiting van de routes op bestaande landschappelijke en culturele dooradering wordt het bestaande landschap waar nodig opgewaardeerd. Onder landschapsversterking wordt verstaan herstel van karakteristieke landschapselementen zoals bijvoorbeeld de aanplant van het heggenlandschap op Walcheren en Zuid-Beveland of herstel van linie-elementen in de Staats- Spaanse Linies en ook het versterken van de historische beplantingsstructuur van knotbomen op de dijken in Zeeuws-Vlaanderen. Hierbij wordt recht gedaan aan de streekeigen kenmerken. Andere voorbeelden zijn kleine landschapselementen zoals heggen, bosjes, knotbomen, poelen, moeraselementen, maar ook inrichting van bermen, overhoeken en de aankleding van dijken. Overigens hoeven wandelpad en landschapsversterking niet altijd samen te vallen. Bij de totstandkoming van een nieuw onderdeel van het Wandelnetwerk Zeeland is het juist de kunst om integraal naar de kwaliteit van een gebied te kijken. Liggen er extra kansen om bijvoorbeeld streekeigen erven op te knappen? Kan de (mini)camping landschappelijk worden ingepast? Komen er bijzondere soorten voor als bijvoorbeeld steenuilen, boomkikkers of vlinders waarvoor in het project direct de maatregelen meegenomen kunnen worden. Juist de afwisseling, verrassing en spanning op kleine afstand maken een wandeling aantrekkelijk voor de relatief trage wandelaar. Cultuurhistorie kan mede daarom een belangrijke bijdrage leveren aan de belevingswaarde van de wandeling. Belangrijke basisinformatie wordt geleverd door de Cultuurhistorische Hoofdstructuur. Zonder volledig te zijn geeft deze kaart informatie over ontstaansgeschiedenis, forten, monumenten, kerkepaden e.d. Deze elementen worden verweven in het Wandelnetwerk Zeeland. Dit biedt tevens mogelijkheden tot lokale thema s. Denk aan herstel van oude 13

15 > Wat is een wandelnetwerk Zeeland: de opgave > kerkenpaden, koppelingen met de stoomtrein (bietenspoor), de strijd tussen de Vlamingen en de Spanjaarden (Staats- Spaanse Linies), het verhaal van de Vliedbergen en niet onbelangrijk in de geschiedenis: de strijd tegen het water. Op deze manier kan een scala aan thematische routes worden gerealiseerd en het verhaal van Zeeland worden verteld. Thema s kunnen worden gekoppeld worden aan de knooppunten van het wandelnetwerk (of het fietsknooppuntennetwerk). Ook koppeling tussen musea en wat er buiten te beleven valt kan worden versterkt. Tevens kunnen deze thema s uitgebreider beschreven worden in informatieve boekjes, waardoor recreanten en bewoners uitgenodigd worden om de themaroute te verkennen. 3.4 Uniforme bewegwijzering De markering van routes zorgt ervoor dat wandelaars op een effectieve manier door een gebied worden geleid. De bewegwijzering kan voor verschillende doeleinden worden toegepast. Zo kan het gebruik van het gebied worden vergroot. Denk aan de koppeling met horeca en attracties. De belevingswaarde voor wandelaars wordt vergroot door ze op attractieve wijze door het landschap te leiden. Bovendien kunnen de kwetsbare delen van natuurgebieden worden ontzien. Gestreefd wordt naar een uniforme knooppuntenbewegwijzering van wandelpaden in Zeeland. Het systeem is gebaseerd op het wandelen van knooppunt naar knooppunt, waarbij de wandelaar zelf de route kan bepalen. Een belangrijk voor- 14

16 > Wat is een wandelnetwerk Zeeland: de opgave > deel is dat het systeem heel flexibel is. Wandelingen kunnen variëren van ommetjes tot meerdaagse tochten. Ook bestaande routes kunnen aan de knooppunten worden opgehangen. Voor fietsers is dit systeem in Zeeland inmiddels toegepast. In samenspraak met ervaringsdeskundigen, Routebureau (als onderdeel van de Stichting Promotie en Marketing Zeeland Delta), terreinbeheerders, route-eigenaren en wandelverenigingen wordt gezocht naar de vorm van de markering van het Zeeuwse Wandelnetwerk Zeeland en op welke manier aansluiting kan worden gezocht met aangrenzende provincies. De nieuwe infrastructuur wordt op een eenduidige manier gemarkeerd. Uiteindelijk is het wenselijk om ook bestaande routes in de nieuwe stijl aan te duiden. Voorwaarde is dat de markering weinig opvalt in het landschap, maar uiteraard herkenbaar is voor de wandelaar. Deze uniforme bewegwijzering hoeft geen afbreuk te doen aan herkenbaarheid van lokale thema's. In het kader van de netwerkgedachte is deze herkenbaarheid van het Wandelnetwerk Zeeland Zeeland" een voorwaarde. Plaatselijk kunnen eigen logo s worden toegevoegd (terreinbeheerder, thematische route, eigenaar van een route). Aangezien het Wandelnetwerk Zeeland vaak over particuliere grond voert is het ondenkbaar dat het in één keer wordt opgeleverd. De gereedgekomen onderdelen van het Wandelnetwerk Zeeland zullen gefaseerd worden overgedragen aan het Routebureau. Dit vraagt om extra aandacht voor de bewegwijzering van het totale Wandelnetwerk Zeeland. 3.5 Beheer en onderhouden van bewegwijzering en vermarkting van het product In tegenstelling tot de fietsroutes zullen de wandelpaden voor een (groot) deel op particuliere grond liggen. Bij particuliere grondeigenaren bestaat de wens om beheer uit te voeren als alternatieve bron van inkomsten. Hiertoe bestaan mogelijkheden voor het openstellen van de grond en beheer van eventueel nieuwe landschapselementen. Dit zijn de zogenaamde Groene Diensten 3. Onderscheid wordt gemaakt in het beheer van de bewegwijzering de zorg voor het behoud en de ontwikkeling van het totale netwerk en het daadwerkelijke onderhoud van het pad. Per deelgebied wordt de komende jaren gewerkt aan de realisatie van het Wandelnetwerk Zeeland. Na oplevering wordt de routering overgedragen aan het Routebureau. Verder is het Routebureau vooral verantwoordelijk voor de vermarkting en promotie van het product. Na iedere oplevering van een deel van het Wandelnetwerk Zeeland wordt dit opgenomen op de internetsite van het Routebureau. Bij het eventueel constateren van gebreken in de route of toegankelijkheid van het netwerk is het Routebureau aanspreekpunt (1 centraal meldpunt) als coördinator van het totale product. 3.6 Eigendom en beheer en onderhoud van de infrastructuur De manier waarop het beheer van het Wandelnetwerk Zeeland geregeld moet worden, hangt nauw samen met het eigendom. Op grond in eigendom van publieke partijen (overheden en natuurbeheerders) 3. Groene Diensten zijn diensten verleend door agrariërs en andere grondbezitters. Bijvoorbeeld onderhoud aan heggen, openstelling van het land en het onderhoud van zowel pad als voorziening zijn hier voorbeelden van. Hiertegenover staat een beheersvergoeding. Per 1 januari 2007 zal worden gewerkt met een catalogus die in Brussel is goedgekeurd, waarin diensten en vergoedingen zijn vastgelegd. 15

17 > Wat is een wandelnetwerk Zeeland: de opgave > Type pad Instrument Planologische Eigenaar/beheerder Structureel beheer Structureel beheer bestemming (fysieke) pad netwerk-route Definitief Aankoop door Water/berging Overheden en Overheden en Routebureau pad overheid of Natuur natuurorganisaties natuurorganisaties natuurorganisatie Onomkeerbare Verkeers- Particulier Particulier: Routebureau waarde- doeleinden: Groene Diensten vermindering Pad Recreatie Tijdelijk Inrichting pad Handhaven Particulier Particulier: Routebureau pad bestemming, SAN/ bijvoorbeeld Groene Diensten landbouw Overzicht type paden in relatie tot. instrumenten, beheer e.d. zullen de organisaties zelf verantwoordelijk zijn voor het beheer van de paden. Voor het onderhoud van paden of landschapselementen op particuliere grond zullen privaatrechtelijke (beheer)overeenkomsten worden gesloten. In het kader van o.a. Groene Diensten zal naar een structurele oplossing worden gezocht in samenspraak met Rijk en Gemeenten voor de financiering hiervan. Er zijn drie mogelijkheden om het eigendom en beheer te regelen, namelijk: 1. Eigendom en beheer bij overheden en natuurbeschermingsorganisaties. Na aankoop is het beheer een reguliere taak van de overheidsinstantie of natuurbeheerder; 2. Eigendom in particulier bezit, waarbij de grondwaardevermindering is vergoed. Het pad wordt duurzaam ingericht. Het beheer en de toegankelijkheid worden vergoed. 3. Eigendom in particulier bezit, waarbij de toegankelijkheid en het beheer wordt vergoed zonder waarde- en functiewijziging. De paden genoemd onder 1 en 2 zijn duurzaam. Het type pad genoemd onder 3 is een vrij pad. Als de grondeigenaar het pad wil sluiten, na de looptijd van de beheerovereenkomst, dan is dat mogelijk. Een vrij pad biedt de mogelijkheid om grondeigenaren uit te nodigen om te ervaren wat toegankelijkheid van het land in de praktijk betekent zonder onomkeerbare maatregelen te treffen. 3.7 Aansprakelijkheid Een van de drempels om toegankelijkheid van particuliere grond toe te staan is o.a. angst voor verspreiding van dierziekten, Europese afspraken over certificering van gewassen en schade door wandelaars door bijvoorbeeld loslopende honden. Omgekeerd kan het ook voorkomen dat wandelaars schade ondervinden door te lopen over een matig onderhouden pad. Voor beide situaties biedt een dekkende provinciale WA-verzekering met recreatieclausule (conform provincies Zuid-Holland, Fryslân) oplossing. 3.8 Toeristische ontwikkelingsmogelijkheden Koppeling van het Wandelnetwerk Zeeland aan bestaande toeristische voorzieningen draagt bij aan de belevingskwaliteit. Daarnaast kan in de ontwikkelingssfeer ook pla- 16

18 > Wat is een wandelnetwerk Zeeland: de opgave > nologische ruimte worden geboden aan agrarische ondernemers. Conform het Omgevingsplan Zeeland betekent dit ruimte voor kleinschalig plattelandstoerisme, nieuwe economische dragers (NED) en het principe van verevening. NED: de mogelijkheden van NED zijn beschreven in van het Omgevingsplan Zeeland. Plattelandstoerisme kent vele vormen. In het Omgevingsplan is een niet-limitatieve voorbeeldlijst opgenomen in Bijlage 3. Enkele voorbeelden van deze Nieuw Economische Dragers zijn het verzorgen van logies, uiteenlopende vormen van horeca eethuis, ijssalon, theeschenkerij, e.d. verhuur paarden, fietsen, kano's, vormen van dienstverlening, aanbieden van ambachtelijke activiteiten e.d. Als tegenprestatie wordt een investering gevraagd aan de ruimtelijke of landschappelijke kwaliteit. Het schaalniveau van de NED kan nogal uiteenlopen. Hieraan zijn enkele voorwaarden gesteld. Zo moet voldaan worden aan de milieunormen van de Wet Milieubeheer en stelt de waterbeheerder eisen aan de afvalwaterlozing. Er mogen geen onevenredige schadelijke gevolgen worden veroorzaakt aan natuur en landschap. De toename van automobiliteit wordt niet gestimuleerd. Tot slot mogen omliggende agrarische bedrijven niet worden belemmerd door de nieuwe activiteit. Netto ontstaan er goede kansen voor een vitaal platteland die samen gaan met versterking van de landschappelijke kwaliteiten. Verevening: het Omgevingsplan Zeeland stelt als voorwaarde voor de uitbreiding van minicampings dat een vereveningsbijdrage wordt geleverd in de vorm van een investering in de omgevingskwaliteit ( 5.6). Dit kan betrekking hebben op het Wandelnetwerk Zeeland. Een gezamenlijke investering in de toegankelijkheid van het agrarisch gebied en water kan betekenen dat de bijdrage per extra kampeereenheid kan worden verminderd van 800,- naar 500,-. Eigenaren van een minicamping die actief meewerken aan de totstandkoming van een deeltraject van het Wandelnetwerk Zeeland kunnen op basis van dit uitgangspunt voor een dergelijke vermindering in aanmerking komen. Ten tweede kan de vereveningsbijdrage de vorm krijgen van een investering in de directe omgeving van de minicamping die ten goede komt aan het Wandelnetwerk. Hierbij wordt een aantoonbare verbetering van de omgevingskwaliteit verlangd. 17

19 18

20 4. Kwaliteitscriteria In Zeeland gonst het van de initiatieven ten aanzien van het ontwikkelen van wandelroutes. Dit is een goed teken: het onderwerp leeft! In Zeeland wordt een regionaal wandelnetwerk nagestreefd dat bereikbaar, toegankelijk en uniform bewegwijzerd is. Om die reden is het belangrijk kwaliteitscriteria op te stellen. Bij bestaande initiatieven wordt hierop getoetst. De groenblauwe dooradering van het Wandelnetwerk Zeeland gebeurt ook op basis van de visies uit de Nationale Landschappen en gebiedsgerichte projecten aan de hand van landschappelijke kenmerken (zie hoofdstuk 5, Streefbeeld). De integrale toetsing van projectvoorstellen vindt plaats in de adviesgroep Wandelnetwerk Zeeland. Een belangrijke voorwaarde voor het subsidiëren van een nieuw onderdeel in het Wandelnetwerk Zeeland is vanaf het begin van het project betrokkenheid van zowel een partij met een toeristische als een landschappelijke achtergrond. Bij voorkeur zijn dit de Stichting Landschapsbeheer Zeeland en het Routebureau, aangezien deze partijen een belangrijke rol hebben in het behoud en de promotie van het Wandelnetwerk Zeeland na oplevering van een nieuw traject. De criteria zijn als volgt: Toegankelijkheid: de paden moeten gratis toegankelijk zijn en in principe jaarrond opengesteld. Het kan zijn dat hier van af wordt geweken i.v.m. bijvoorbeeld het broedseizoen. Dergelijke informatie moet goed terug te vinden zijn alvorens aan de wandeling kan worden begonnen. Weergave op uit te geven kaart of internetvermelding. Bereikbaarheid en reikwijdte: het netwerk is zowel bedoeld voor bewoners, recreanten als echte wandelaars. Het Wandelnetwerk Zeeland sluit daarom zoveel mogelijk aan op OV, P&R locaties, woonlocaties en recreatieconcentraties. Het Wandelnetwerk Zeeland voorziet in een regionaal netwerk dat kernen en verblijfconcentraties verbindt met het buitengebied. Dit biedt kansen voor ondernemers om hier op in te haken, waardoor de locale economie wordt gestimuleerd. Samenhang: de nieuwe infrastructuur sluit aan op bestaande landelijke, streek- en lokale wandelpaden en wordt zo gekozen dat bestaande infrastructuur op efficiënte en logische wijze verbonden wordt met nieuwe infrastructuur. Ook wordt aangesloten bij de ommetjes om de kernen, waarbij de gemeentelijke samenwerking wordt gezocht. De witte vlekken in het netwerk zijn zoekgebieden voor nieuwe projecten, mits deze als route in een behoefte voorziet en landschappelijk de moeite waard is. Ook moet onderkend worden dat niet ieder landschap zich leent voor een wandeling. Landschappelijk verhaal en aantrekkelijkheid: het Wandelnetwerk Zeeland wordt gekenmerkt door een landschappelijke variatie en attractieve punten. Wandelend wordt het verhaal van het landschap beleefd in zowel natuur, landschap als cultuurhistorie. De toegankelijkheid in natuurgebieden wordt gerealiseerd in overeenstemming met de natuurdoelstellingen. Het Wandelnetwerk Zeeland wordt landschappelijk versterkt met streekeigen elementen 19

21 > Kwaliteitscriteria > (zie landschapsversterking en cultuurhistorie pagina 13). De aantrekkelijkheid van een wandeling wordt vooral bepaald door het feit of er onderweg iets te beleven is. Ook voorzieningen als horeca, attracties en uitzichtpunten dragen hier in bij. Maar ook overstapjes, bruggetjes, bankjes en informatievoorziening zijn onderdeel van het Wandelnetwerk Zeeland. Veiligheid: ten behoeve van verkeersveiligheid worden kruisingen met andere verkeersstromen vermeden en indien nodig voorzieningen getroffen. Zo is medegebruik van een pad niet op voorhand uitgesloten. Halfverharde paden en rustige landbouwwegen kunnen zich hiervoor lenen. Dit wordt wel zichtbaar aangeduid. Bij de sociale veiligheid kan zoveel mogelijk rekening worden gehouden met de inrichting (bijvoorbeeld ruimte om en langs het pad), maar dit mag niet ten koste gaan van aantrekkelijkheid. Er wordt zeker geen verlichting geplaatst. Dit suggereert slechts een schijnveiligheid. Herkenbaarheid: wandelroutes zijn in het veld herkenbaar en uniform bewegwijzerd. De vorm van de bewegwijzering is strikt uniform. Wel is ruimte voor het opnemen van logo s in de paal als bijvoorbeeld de 20

22 > Kwaliteitscriteria < aanduiding van de LAW-paden, een organisatie of een thema. De bewegwijzering is niet bedoeld voor informatie. Eventuele informatiepanelen geven ruimte voor specifieke zaken per gebied. Het Routebureau vervult een coördinerende rol. Dit bureau houdt de site actueel waarop de routes te vinden zijn. Ook zijn hier routekaarten te koop en kunnen via de site arrangementen worden geboekt. Exclusiviteit: wandelpaden zijn bij voorkeur exclusief voor wandelaars en onverhard of voorzien van een open verharding en vrijliggend. Lokaal kan gedacht worden aan voorzieningen voor mensen met een lichamelijke beperking. Promotie: kaartmateriaal en andere promotieactiviteiten worden verzorgd door of in overleg met het Routebureau. Dit is primair de ingang voor promotie. Losse folders, kaartmateriaal of bewegwijzering die niet in overeenstemming zijn met de eenduidige vorm van het Wandelnetwerk Zeeland worden niet gesubsidieerd. Naast kaartmateriaal komt er een centrale site voor het Wandelnetwerk Zeeland. In overleg met het Routebureau kunnen hier links aan gekoppeld worden. 21

23 22

24 5. Streefbeeld In de voorafgaande hoofdstukken zijn de opgave en de kwaliteitscriteria voor het Wandelnetwerk Zeeland gedefinieerd. Met kaartbeelden en voorbeelduitwerkingen wordt in dit hoofdstuk geïllustreerd op welke manier het Wandelnetwerk Zeeland gestalte krijgt. Het streefbeeld is geen blauwdruk van het eindproduct, maar een richtlijn of instrument waarbij kwaliteitscriteria, landschappelijke en cultuurhistorische kenmerken het kader vormen. De uiteindelijke opbouw van het Wandelnetwerk Zeeland wordt gevoed vanuit de regio. Het Wandelnetwerk Zeeland strekt zich uit verspreid over Zeeland. Op basis van landschappelijke kenmerken, cultuurhistorische waarden, natuurbeleving en recreatieve activiteiten is een aantal gebieden uitgelicht waarop het netwerk zich zal concentreren. Projecten op Walcheren, in West Zeeuws- Vlaanderen en de Zak van Zuid-Beveland (Nationale Landschappen) en de Staats- Spaanse Linies worden actief door de provincie geïnitieerd of gestimuleerd. Hierbuiten wordt een meer reactieve houding aangenomen en ligt het initiatief in de streek. Dit sluit niet uit dat deze netwerken via de tussenliggende gebieden op interessante wijze met elkaar verbonden kunnen wor- Zoekgebieden concentratie Wandelnetwerk Zeeland 23

25 > Streefbeeld < den. De criteria worden in belangrijke mate bepaald door bereikbaarheid en aantrekkelijkheid en de mogelijkheden om deze te vergroten. Daarmee krijgt ook de recreatie in het achterland een impuls. Hieronder worden de aanknopingspunten en dragers voor het Wandelnetwerk Zeeland benoemd. Samen met de opgave en de kwaliteitscriteria mondt dit uit in het uiteindelijke streefbeeld. Op basis hiervan kan in workshops een concrete uitwerking tot stand komen en input leveren voor het uitvoeringsprogramma. 5.1 Landschappelijke dragers en aanknopingspunten Achtereenvolgens worden de kwaliteiten en kansen benoemd van de zoekgebieden waar het Wandelnetwerk Zeeland nadrukkelijk vorm krijgt. Doelstelling bij de uitwerking is de recreatieconcentraties en toeristische voorzieningen te integreren als onderdeel van het Wandelnetwerk Zeeland. Met de uitwerking van het Wandelnetwerk Zeeland wordt tevens aandacht besteed aan de mogelijkheden van ondernemerschap in het achterland. Schouwen-Duiveland De aandacht gaat vooral uit naar de kop van Schouwen en de Gouwepolders. Aanknopingspunten op de Kop van Schouwen zijn grote recreatieconcentraties, campings en een lint van dorpen en bebouwing langs de duinzoom. De Kop van Schouwen is zowel Belvederegebied als beschermd natuurmonument. Cultuurhistorische parels zijn de Ringwalburg en de kastelen Moermond en Haamstede. Landschappelijk is er een variatie in het strandwallenlandschap, de kleinschalige duinzoom met de vroongronden en de elzenmeten met houtwallen. Ook een attractie als Ecoscoop en een voorziening als het transferium bij Renesse zijn aanknopingspunten. De Gouwepolders zijn ontstaan uit de voormalige getijdegeul de Gouwe. Dit gebied sluit aan op de stad Zierikzee en vormt voor de bewoners een waardevol uitloopgebied. Zierikzee is als stad ook een attractieve recreatieve voorziening. Dragers voor het landschapnetwerk in de Gouwepolders zijn het dichte dijkenpatroon, de kreekrestanten en welen. Cultuurhistorische elementen zijn de kenmerkende ringdorpen Noordgouwe en Dreischor en de haven-en getijdenstad Zierikzee. Ook de buitenplaatsen en het bosgebied bij Schuddebeurs zijn kwaliteiten in het Wandelnetwerk Zeeland. 24

26 > Streefbeeld < Veerse Meer en Schengengebied Het gebied bestaat uit een bundeling van Noord-Beveland, Veerse Meer, Schengengebied en een deel van Walcheren met Veere als trekpleister. Het komt overeen met de begrenzing van de gebiedsvisie "Rondom het Veerse Meer". Het Veerse Meer en omgeving is van grote betekenis voor recreatie en toerisme. In het gebiedsplan is dit uitgewerkt. Aangegeven daarin staat dat de situatie zoals die nu landschappelijk aanwezig is in grote lijnen behouden moet blijven. Het oostelijk deel van Noord- Beveland leent zich minder als wandelgebied. Langs de noordrand van Noord- Beveland voert het Oosterscheldepad. Aanknopingspunten worden gevonden langs de westkop van het eiland (de Schotsman),de groene middenas van Noord- Beveland (Bokkegat), de Goudplaat, de Piet en de beiden Schengen rond Wolphaartsdijk en het kerkringdorp Oud-Sabbinge. Inmiddels ligt hier al 75 kilometer wandelnetwerk, namelijk het Kiekendiefpad. De oude veersteigers bij Kamperland vormen een cultuurhistorisch aanknopingspunt op de route. Contact met het water staat hier centraal. Voor het Wandelnetwerk Zeeland is van belang dat de recreatieve infrastructuur zoals vormgegeven in het knooppuntensysteem met wisselpunten aansluiting vindt met het Wandelnetwerk Zeeland aan de noordrand van Zuid-Beveland en Walcheren. Tholen Een belangrijk deel van Tholen is aangewezen als Belvedere gebied. Kenmerkend is de landschappelijke opbouw in oudland, middelland en nieuwland. Het verhaal van de inpolderingsgeschiedenis kan in een wandeling worden verteld. Aansluiting wordt gezocht bij het Oosterscheldepad. Het dichte dijkenpatroon en de herkenbare geulpatronen (bijv. de Pluimpot) vormen de dragers van het Wandelnetwerk Zeeland evenals aangrenzende natuurgebieden, zoals het Rumoirtschor en de Slikken van de Heen. Het beschermde stadsgezichten van St. Maartensdijk biedt een van de cultuurhistorische elementen. Walcheren Het eiland Walcheren is zowel Nationaal Landschap als Belvederegebied. In de kustzone ligt een druk bezochte recreatiezone en op Walcheren liggen twee van de grootste steden van Zeeland. Langs de binnenduinrand ligt het beschermd natuurmonument de Manteling. Tevens loop hier het LAW-Noordzeekustpad als onderdeel van de internationale North Sea Trail. Het is een van de "dragers" lees ruggengraat van het Wandelnetwerk Zeeland. Walcheren wordt ook de Tuin van Zeeland genoemd. Deze naam is ontleend aan het voorkomen van grote hoeveelheden buitenplaatsen en de bossen en vele heggen die een kleinschalig en zeer fraai landschap opleverden in de 17e eeuw. Veel van deze elementen zijn inmiddels verdwenen. In het noordwesten tussen Vrouwenpolder en Oostkapelle wordt in dit kader de heggenstructuur hersteld. De landschappelijke structuur is gebaseerd op het patroon van de open poelgronden en de verdichte (beplanting, bebouwing) kreekruggen. Kenmerkend is, dankzij het naoorlogse landschapsplan, de fijnmazige dooradering. De dragers van het Wandelnetwerk Zeeland worden gevormd door waterlopen, buitenplaatsen, bossen, natuurgebieden en de kustlijn. In het oosten van het eiland liggen enkele dijken, die ook als drager kunnen functioneren. Cultuurhistorisch zijn verdedigingswerken als het landfront Vlissingen, de vliedbergen, stedelijke vestingwerken en bijvoorbeeld de oude scheepswerf bij Arnemuiden interessant. Veere als voormalige handelsstad met de prachtige koopmanshuizen en pakhuizen. Zo ook vroege nederzettingen uit de Middeleeuwen zoals de ringwalburg in Oost-Souburg, Middelburg en Domburg. Op Walcheren liggen hele goede kansen om de steden, kernen te verbinden met de landschappelijke dragers in het buitengebied. Wellicht langs de oude tramtracé s van de stoomtram Walcheren? Zuid-Beveland Het Waardevol Cultuur Landschap in de Zak van Zuid-Beveland is aangemerkt als 25

27 > Streefbeeld > Belvedere gebied en Nationaal Landschap. Landschappelijk kwalificeert de Zak zich erg goed als wandelgebied. Ook hier loopt een LAW-pad, namelijk het Grenslandpad. De variatie wordt gezocht in het relatief open poelgebied, het kleinschalige oudlandgebied bij Nisse, de kreken en de welen (natuurgebied de Zwaakse Weel) en de Westerschelde kust. Cultuurhistorisch zijn de (dorps)gezichten van Nisse (en schaapskooi), Oudelande, Kloetinge, Borssele en fort Ellewoutsdijk waardevolle knooppunten in het netwerk. De fruitteelt in het gebied biedt tevens variatie in de seizoenen. Ook overgangen tussen kleinschalig heggengebied, poelgebied en Westerschelde bieden goede aanknopingspunten voor landschappelijke variatie. Het traject van de stoomtrein biedt als lijnvormig element een aanleiding om activiteiten met elkaar te verbinden. Het gebied leent zich goed voor kleinschalige recreatieve ontwikkelingen zoals huisverkoop van kaas/ijs en dergelijke bij een boerderij van melkschapen, aanwezigheid van bed and breakfast e.d. Zeeuws Vlaanderen Ook West Zeeuws-Vlaanderen is aangemerkt als Belvederegebied en Nationaal Landschap. Van Oost naar west ligt de Staats-Spaanse Linie, opgebouwd uit forten, schansen, liniedijken en enkele vestingssteden, waaronder Retranchement, Sluis, IJzendijke (met het museum over de linie), Hulst en Axel. Landschappelijk is er een verhaal over de voormalige eilandenstructuur met op- en aanwassen, dijkenpatronen en kreken, maar ook de kustzone met duinen en het Zwin. Deze structuren vormen de dragers van het Wandelnetwerk Zeeland bij uitstek. Het Grenslandpad voert ook door Zeeuws Vlaanderen. Bij uitwerkingen in het grensgebied moeten kansen met aansluitingen op het Belgische netwerk worden benut. Het project Staats-Spaanse Linies is grensoverschrijdend. Hier liggen natuurlijke kansen. 5.2 Uitwerking streefbeeld Beeld Wandelnetwerk Zeeland In deze paragraaf wordt vooral een beeld geschetst van de kenmerkende elementen van het Wandelnetwerk Zeeland. In onderstaande dwarsprofielen of afbeeldingen wordt concreet geschetst op welke manier dooradering en landschapsversterking samen kunnen gaan. Tot slot wordt in een fotocollage gedemonstreerd welk type beelden bij het Wandelnetwerk Zeeland kunnen worden verwacht. De opbouw van het Wandelnetwerk Zeeland bestaat in feite uit punten en lijnen. In deze paragraaf worden deze elementen in woord en beeld toegelicht. Ze fungeren als bouwstenen van het Wandelnetwerk Zeeland. Punten: worden onder andere beschouwd als vertrek- of eindpunt van een zelfgekozen traject in het Wandelnetwerk Zeeland, zoals een station, stadscentrum of een camping. Markante boerderijen, musea, terrassen, huisverkoop e.d. kunnen fungeren als attractieve punten in het netwerk en geeft tevens de lokale economie een impuls. Zonder voorzieningen geen Wandelnetwerk Zeeland en zonder netwerk geen vitaal platteland. Beiden versterken elkaar. Met de opbouw van het Wandelnetwerk Zeeland worden dergelijke punten opgenomen. De punten vervullen zowel een functionele rol (bereikbaarheid, logies) als een attractieve rol (belevingswaarde). In onderstaande afbeeldingen worden de punten geïllustreerd. 26

28 > Streefbeeld < Rond het Veerse Meer wordt ook het begrip (top)punten gehanteerd. Dit is niet synoniem met de hier genoemde punten. Op een (top)punt is het mogelijk om van een fietsroute over te stappen op bijvoorbeeld een kanoroute. In de toekomst kunnen deze mogelijkheden worden uitgebreid en zou het Wandelnetwerk Zeeland de landschappelijke paraplu kunnen vormen. Lijnen: dijken, waterlopen, akkerranden zijn de landschappelijke dragers van het netwerk. In hoofdstuk 3 zijn de landschappelijke dragers al benoemd. In deze uitwerking van het streefbeeld wordt inzichtelijk gemaakt hoe op eenvoudige wijze gebruik kan worden gemaakt van het landschap en hoe het landschap versterkt kan worden. In 2001 hebben H+N+S Landschapsarchitecten hier voorbeelduitwerkingen van gemaakt in de Landschapsvisie Zeeland. Hieraan is een aantal voorbeelden ontleend. De mogelijkheden zijn als volgt. Bestaande dijkprofielen, bij voorkeur onverhard of halfverhard, zijn landschappelijke dragers in het Wandelnetwerk Zeeland. Dit geldt in principe zowel voor binnen- als voor buitendijken. De toegankelijkheid van buitendijken wordt zoveel mogelijk gestimuleerd, behalve daar waar buitendijks belangrijke hoogwatervluchtplaatsen, broed- en foerageergebieden liggen voor vogels. In het Actieplan Natuurbeheer Binnendijken wordt onderscheid gemaakt in bloemdijken, faunadijken en landschappelijke dijken. Het beheer van bloemdijken is gericht op het herstel van karakteristieke dijkflora. Bestaande (Bloem)dijk Verbrede (Bloem)dijk 27

29 > Streefbeeld > migratie vleermuizen boomkikkers Faunadijk / Landschappelijke dijk Faunadijken worden getypeerd door structuurvariatie in de begroeiing, afhankelijk van de doelsoort. Voor boomkikkers zal meer struweel aanwezig moeten zijn en als migratieroute voor vleermuizen zijn bomenrijen meer geschikt. Tot slot worden landschappelijke dijken gekenmerkt door landschappelijk schoon. Deze hebben een grazig karakter met enkele verspreide struweelelementen. Hierbij veelvoorkomende dijkprofielen met aan weerszijde van de dijk een dubbele rij bomen. Zoveel mogelijk wordt gestreefd om het Wandelnetwerk Zeeland te combineren met het herstel en beheer van de binnendijken. Ook halfverharde en rustige plattelandswegen kunnen een rol spelen in het Wandelnetwerk Zeeland. In Zeeuws-Vlaanderen en de Zak van Zuid-Beveland liggen hier bijvoorbeeld mooie voorbeelden van. Naast dijken en halfverharde wegen zijn particuliere gronden, bijvoorbeeld akkers, natuurgebieden, landgoederen e.d. ook belangrijke dragers voor het Wandelnetwerk Zeeland. Soms kan volstaan worden met een simpele voorziening als een pad. Ook is het wenselijk om de mogelijkheden te benutten om de landschappelijke dragers stevig aan te zetten. Hieronder worden enkele voorbeelden geschetst. aanplant heggen akkerrand spuitvrije zone Pad door Akker Pad langs akker Recht van oeverpad - verbreding waterloop 28

30 > Streefbeeld > Voorbeelduitwerking Walcheren In dit onderdeel wordt een voorbeeld gegeven van de manier waarop het Wandelnetwerk Zeeland vorm kan krijgen. Het vertrekpunt is hierbij de opgave in het Nationaal Landschap en de kenmerken genoemd in de vorige paragraaf. In het Nationaal Landschap is een opgave gedefinieerd waarin heldere aanknopingspunten liggen voor de uitwerking van het Wandelnetwerk Zeeland. De opgave is als volgt verwoord: 1. Verbeteren ruimtelijke kwaliteiten binnenduinlandschap en versterking van het toeristisch product, met name het actieve toerisme in kustgebied met verbindingen naar het achterland. 2. Accentueren en verbeteren recreatieve beleving en toegankelijkheid van het Landfront en de Atlantikwall. 3. Herstel van wegbeplantingen op de kreekruggen, dijkbeplantingen en bloemdijken, aanleg beplantingen rondom bedrijventerreinen, aanleg streekeigen erfbeplantingen en verwijderen storende objecten. 4. Herstel en consolideren van waardevolle cultuurhistorische landgoederen, buitenplaatsen, boerderijen, korenmolens en relicten. 5. Herstel en accentueren van kreken en waterlopen in het poelgebied (bijv. Domburgse Watergang) in combinatie met waterberging. 6. Versterking van het toeristisch product, met name gericht op de actieve toerist. 7. Verbeteren recreatieve toegankelijkheid (over met name onverharde paden) in agrarisch middengebied, aanleg rustpunten (bijv. in relatie tot vliedbergen, natuurgebieden, etc.) en informatievoorzieningen. Voor Walcheren leveren de uitgangspunten van het Nationaal Landschap en de kenmerken uit 5.1 de volgende ingrediënten als vertrekpunt voor het streefbeeld: Relatie met het water: Noordzee en Veerse meer De verschillende stads- en dorpskernen en gehuchten. Fraaie stadsgezichten op Middelburg en Veere Verblijfsconcentraties en kleinschalige dagrecreatie De kustzone en de binnenduinrand Het contrast tussen open poelgronden en de verdichting op de kreekrug De kleinschalige afwisseling tussen kust, bos, binnenduinrand, agrarisch land, dijk en kreekrug 29

31 > Streefbeeld > Het kanaal door Walcheren De verschillende waterlopen en kreken De relatief fijnmazige wegbeplanting op Walcheren Een ring van kleinere en grotere groengebieden om de stad Middelburg: vliedbergen, landgoederen, natuurgebieden, oude kerkjes, enz. De cultuurhistorische lijn van het landfront De ingrediënten leiden tot een streefbeeld met een fijnmazige dooradering waarbij het reizen te voet op het eiland weer mogelijk wordt. Enerzijds kan een meerdaagse tocht langs de grenzen van Walcheren ( rondje eiland ) worden ondernomen. Aansluitend worden vanuit Middelburg radialen naar de randen van het eiland ontwikkeld via waterlopen, dijken en boerenland. Vliedbergen, natuurgebieden, buitenplaatsen maar ook kleine kernen, die als een cirkel om de stad liggen, bieden mogelijkheden voor kortere wandelingen vanuit de stad, maar ook als onderdeel voor een langere wandeling. Op Walcheren speelt de wegbeplanting ook een rol in de groene dooradering. Onlangs is in het Groenstructuurplan van het Waterschap gekozen voor de aanplant van meer meidoorn op Walcheren: een belangrijke bijdrage aan de kwaliteit van het Wandelnetwerk Zeeland. Deze struik heeft landschappelijk en ecologisch een belangrijke meerwaarde. Met name in de zogeheten Westkappelse profielen is ruimte om deze heester mooi uit te laten groeien. De extra aanplant gaat gepaard met intensieve controle op bacterievuur. Dit streefbeeld wordt als vertrekpunt genomen voor overleg met lokale partijen. Daartoe is een meer gedetailleerde kaart nodig, waarbij de kwaliteitscriteria uit hoofdstuk 4 een randvoorwaarde zijn. Dit betekent dat ook lokale voorzieningen of recreatieve trekpleisters op de kaart worden vermeld. Voorbeelden hiervan zijn (mini)campings, horeca, lokale theeschenkerijen, de imkerij, locaties met huisverkoop, e.d. Met lokale partijen wordt bepaald waar de route precies komt te liggen. Dit zal mede afhankelijk zijn van grondeigenaren die hun grond open willen stellen en kansen zien voor bijvoorbeeld verbreding van de agrarische onderneming. 5.3 Voorbeeldprojecten Domburgse watergang Een voorbeelduitwerking op Walcheren is het toegankelijk maken van de Domburgse watergang. De detaillering wordt uitgewerkt in een projectvoorstel, maar op hoofdlijnen ziet het er als volgt uit. Het initiatief is geboren uit de Stichting Voetpaden Walcheren, een particuliere groep bewo- 30

32 > Streefbeeld < ners die zich ten doel heeft gesteld om het reizen te voet op Walcheren weer mogelijk te maken. De route sluit aan op het LAW- Noordzeekustpad en verbindt Middelburg met de recreatiekernen Westkapelle en Domburg. Het Waterschap Zeeuwse Eilanden heeft een doelstelling met betrekking tot waterberging en de realisatie van natuurlijke oevers. Het Omgevingsplan Zeeland heeft in het Nationaal Landschap Walcheren een aantal doelstellingen die hier boven zijn geformuleerd. En langs deze weg wordt een deel van de groenblauwe dooradering van het Wandelnetwerk Zeeland uitgevoerd. De realisatie van dit project ontsluit het platteland voor bewoners en toeristen. Voor een deel voert de wandeling door de poelgronden. Deze worden landschappelijk meer herkenbaar gemaakt door in de laag gelegen gronden de waterlopen te verbreden en ecologische oevers te realiseren met een flinke maat. Uitgangspunt is een gemiddelde breedte van een oever van 20 meter. Door hier mee te spelen ontstaat een afwisselend beeld in het landschap. Wellicht kan het cultuurhistorische thema schuitvlot worden opgepakt. Onderweg is er ook aandacht voor de vliedbergen. Naar mate het pad westelijker voert richting Domburg en Westkapelle komt de wandelaar in de binnenduinrand. In het verleden werden kavelscheidingen aangegeven met behulp van (meidoorn)struweel. Aanplant van dergelijke structuren versterkt het landschappelijk beeld en vertelt tevens het cultuurhistorische verhaal. Dit sluit aan bij het project van Het Zeeuwse Landschap en Stichting Landschapsbeheer Zeeland D Aegen. Tussen Oostkapelle en Vrouwenpolder worden tal van heggenstructuren hersteld op particuliere grond. Het landschappelijk verhaal kan in Terra Maris worden gecompleteerd. Dit is het nieuwe museum voor Natuur en Landschap. Onderweg hier naartoe voert de route langs kernen waar huisverkoop plaatsvindt of koffie wordt geschonken. In de nabije omgeving liggen (mini)campings en andere verblijfsmogelijkheden. Idealiter kan er vanaf de camping gestart worden met een wandeling. Ook vanuit de kernen Middelburg, Westkapelle en Domburg zijn meerdaagse arrangementen te boeken, wellicht als onderdeel van een wandeling over Walcheren. Dit sluit aan bij de beleidsuitgangspunten uit het provinciale PSEB, waarin het verbeteren en vernieuwen van het toeristisch-recreatief netwerk en de aansluiting op de recreatieve voorzieningen worden benoemd. Het waterschap fungeert als trekker van het project en werkt de plannen uit in nauwe samenwerking met de Stichting Voetpaden Walcheren en de agrarische natuurvereniging. In de sfeer van eigendom en beheer wordt gestreefd om het natte deel van de wandeling aan te laten kopen door het waterschap. Deze "natte delen" zullen ook in beheer blijven bij het waterschap. Voorzieningen als bruggetjes of bankjes langs de route of een eventueel schuitvlot zullen duurzaam moeten worden onderhouden. Afspraken hierover worden gemaakt met het waterschap of particulieren. Voor de drogere delen wordt onderzocht of grondeigenaren kiezen voor een grondwaardevermindering met een beheerregeling. Of iets voorzichtiger zullen kiezen voor alleen een beheervergoeding voor toegankelijkheid en beheer (Groene diensten). Deze afspraak kan na afloop van het contract weer worden beëindigd. Na oplevering van de route zal deze als product worden ondergebracht bij het Routebureau. Een inmiddels gerealiseerd pad dat vergelijkbaar is ligt langs de Veerse watergang. De Domburgse Watergang en de Veerse Watergang zullen over een natuur- en boerenlandroute via de noordrand van Middelburg met elkaar verbonden worden. Veerse Jaagpad Een ander voorbeeld qua type infrastructuur en beheerconstructie op Walcheren is de ontsluiting van het Kanaal door Walcheren. De provincie Zeeland is eigenaar en verpachter van de dijk. Vooralsnog (voorbeeld) gaat het om de ontsluiting van de westoever tussen Veere en Middelburg. Er bestaat al een wandeling van Middelburg naar Veere via de Veerse watergang. Na ontsluiting van de kanaaldijk is een aantrekkelijke één- of tweedaagse rondwandeling mogelijk tussen Middelburg en Veere. De westzijde van het kanaal voert langs natuurontwikkelingsgebieden van Het Zeeuwse Landschap. De wandeling voert over het oude jaagpad. De dijk is verpacht aan particulieren. In overleg met betrokkenen wordt gezocht naar mogelijkheden. Deze kunnen onder andere worden gezocht in verlaging van het pachtprijs in ruil voor toegankelijkheid. In het geval van begrazing moeten er wellicht overstapjes worden geplaatst. Het oude jaagpad wordt nadrukkelijk onder de aandacht gebracht. Meer cultuurhistorie is er in de vorm van twee oude heules. Deze zijn recent gerestaureerd. 31

33 32

34 6. Uitwerking van de opgave 6.1 Acties en prestaties In hoofdstuk 3 is de opgave voor het Wandelnetwerk Zeeland weergegeven. Vanuit de huidige situatie is het nodig verschillende knelpunten op te lossen. Onderstaande acties en prestaties zijn nodig om de opgave te realiseren. Aanbieden en coördineren van het toeristisch product wandelen Interactie tussen verkeersdeelnemers Recreatief medegebruik op agrarisch cultuurland Recreatief medegebruik in natuurterreinen Zichtbaar maken van cultuurhistorische terreinen en objecten Effectieve belangenbehartiging van Wandelnetwerk Zeeland Juridische zaken met betrekking tot aansprakelijkheid Toeristisch product wandelen Zeeland op de kaart als wandelprovincie. Om een effectief, attractief Wandelnetwerk Zeeland te realiseren is ordening en coördinatie gewenst. Dit is nodig om inzichtelijk te maken wat er is. Ook uniformiteit (bewegwijzering) en spreiding (wandelnetwerk) is pas mogelijk bij goede regie. Verder kan ook de aansluiting op toeristische voorzieningen worden verbeterd. Om een goed toeristisch product te kunnen leveren zijn een aantal acties nodig: 1. Bestaande routes, landschappelijke kwaliteiten en toeristische voorzieningen inventariseren 2. Provincie voert regie over en neemt zonodig initiatieven tot het realiseren van het netwerk en de landschappelijke versterking volgens de kwaliteitscriteria en het streefbeeld; de invulling komt tot stand door input uit de streek. Aangezien het Routebureau een belangrijke rol krijgt in de promotie van het wandelproduct zal regelmatig afstemming plaatsvinden tussen provincie en Routebureau. Afspraken moeten worden gemaakt over de financiering van te leveren diensten door het Routebureau. 3. Provincie zorgt dat partijen met betrekking tot wandelen, terreinbeheerders en markering samen tot een eenduidige knooppuntbewegwijzering komen. 4. Realisatie van delen van het netwerk wordt in fasen opgeleverd bij het Routebureau. 5. Routes/wandelingen zijn na oplevering op de site van het Routebureau te vinden. Aangegeven staat waar de route verkrijgbaar is. Idealiter kan op termijn de route via internet worden "gedownload" tegen betaling. Revenuen komen dan ten gunste van het Routebureau Interactie tussen verkeersdeelnemers Hierbij wordt in ieder geval rekening gehouden met de verkeersveiligheid en de exclusiviteit voor wandelaars. Voorkomen moet worden dat er verkeersonveilige situaties ontstaan doordat routes voeren over drukke wegen en onoverzichtelijke kruispunten. Met exclusiviteit wordt bedoeld dat het wandelpadennetwerk zoveel mogelijk bedoeld is voor de wandelaar. Het scheiden van recreatiestromen als wandelaars, skaters, mountainbikers en fietsers draagt bij aan de verkeersveiligheid, maar verhoogt ook aanzienlijk de aan- 33

35 > Uitwerking van de opgave > trekkelijkheid en voorkomt tal van ergernissen (snelheidsverschillen, uitwaaierende wandelaars e.d.). Actiepunten hiertoe: 1. Kruisingen tussen wandelpaden en andere infrastructurele voorzieningen worden zoveel mogelijk vermeden. 2. Bij voorkeur vermijden van meer typen weggebruikers op een route. 3. Bij aanleg van nieuwe wegen of andere (infrastructurele) voorzieningen wordt rekening gehouden met de continuïteit van de wandelroute. 4. De nieuwe wandelinfrastructuur is zoveel mogelijk onverhard: hiermee wordt bedoeld zoveel mogelijk gebruik gemaakt van de natuurlijke terreinsituatie. Dus zo min mogelijk aanbrengen van gebiedsvreemde materialen. 5. Routering voor mensen met kinderwagens, minder validen of rolstoelgebruikers zal vooral samenhangen met de ommetjes vanuit de kernen Recreatief medegebruik op agrarisch cultuurland De potentiële wandelmogelijkheden op agrarisch terrein worden nog weinig gebruikt. Uit onderzoek blijkt dat er juist behoefte is aan wandelen op het platteland. Naast financiële aspecten leven er onder agrariërs een aantal praktische bezwaren om over te gaan tot het openstellen voor wandelaars op het erf. Soms worden wandelaars ervaren als inbreuk op de privacy, of bijvoorbeeld de zondagsrust. De certificering van gewassen en angst voor verspreiding van dierziekten maakt dat niet iedereen staat te popelen om zijn of haar land open te stellen. Schade kan optreden door niet sluiten van hekken of achterlaten van afval. Omgekeerd kan bij wandelaars ook schade /letsel ontstaan door achterstallig onderhoud of loslopend vee. Het zal duidelijk zijn dat stieren in opengesteld Wandelnetwerk Zeeland verboden zijn! Drempelverlagende acties zijn: 1. het sluiten van een provinciale WA-verzekering met daarin een recreatieclausule. Onder het onderwerp "juridische zaken met betrekking tot aansprakelijkheid" wordt hier uitvoeriger op ingegaan. De provincie Zeeland werkt mee aan het opstellen hiervan. 2. aanleg van nieuwe infrastructuur gebeurt in nauw overleg met de grondeigenaar Recreatief medegebruik van natuurterreinen Natuurterreinen zijn niet altijd opengesteld, alhoewel dit bij terreinbeheerders ook steeds 34

36 > Uitwerking van de opgave > een wandeling als objecten onderweg een verhaal vertellen. Bijvoorbeeld oude meerpalen onder aan een dijk (midden in een landbouwgebied) die een relict van een voormalige mosselhaven zijn. Zo blijkt het eilandenverhaal in de Schengen tijdens de verkenning van het Kiekendiefpad. Maar ook de interactie tussen musea en beleving buiten is van belang. Zo wordt in het museum in IJzendijke het verhaal van de Staats- Spaanse Linies verteld. Hier moet duidelijk worden waar je dat buiten kunt beleven. Andersom geldt dit ook. meer gangbaar wordt. Natuurlijk gaan natuurdoelstellingen in natuurterreinen boven het recreatief medegebruik. Vaak is een vorm van toegankelijkheid mogelijk zonder dat natuurwaarden worden aangetast. Een belangrijke bron van informatie is het Natuurgebiedsplan Zeeland voor de ligging van de natuurgebieden. Voorafgaand aan de uitvoering wordt per natuurgebied een uitwerking gemaakt. Hierin staan de natuurdoelstellingen en de mogelijkheden voor toegankelijkheid beschreven. Vaak sluiten wandelingen in natuurgebieden niet goed aan op het provinciale Wandelnetwerk Zeeland. Acties tot verbetering zijn: 1. Gedurende het ontwerpproces van het netwerk worden terreinbeherende organisaties nauw betrokken bij de routering. 2. Bij de uitwerking van natuurontwikkelingsprojecten wordt gekeken naar het recreatief medegebruik en zal afstemming met het Wandelnetwerk Zeeland een nieuw aandachtspunt zijn. Zichtbaar maken van cultuurhistorische terreinen en objecten Een belangrijke bijdrage aan het Verhaal van Zeeland is de cultuurhistorie. Er ontstaat een hele andere belevingswaarde van Tijdens een themawandeling over de Staats-Spaanse Linies moet duidelijk worden dat er een museum is waar alle informatie over dit thema te beleven is. Terra Maris vertelt de ontstaansgeschiedenis van het Zeeuwse landschap. In het museum moet duidelijk worden waar in Zeeland deze landschappen beleefd kunnen worden. Een van de uitwerkingen kunnen armbandjes met voorgedrukte knooppunten zijn aan de hand waarvan een thematische wandeling kan worden gemaakt. Een belangrijke bron van informatie is de website van Cultuurhistorische Hoofdstructuur. 35

37 > Uitwerking van de opgave > Effectieve belangenbehartiging Plannen en uitvoering De ontwikkeling van het Wandelnetwerk Zeeland vormt een integraal deel van gebiedsgerichte projecten. Op deze manier wordt voorkomen, dat bij zwaarder wegende andere belangen, keuzen gemaakt worden voor een achteraf ontoereikend compromis. Deze inbedding is nodig in plan- en uitvoeringsfase en ook voor de instandhouding van het Wandelnetwerk Zeeland. Acties: 1. Bestuurlijk vastgesteld Wandelnetwerk Zeeland 2. Samenwerken met gemeenten, waterschappen en terreinbeheerders voor de realisatie van het streefbeeld. 3. Vroegtijdig betrekken van grondeigenaren in de planvorming 4. Jaarlijks opstellen van een uitvoeringsplan Duurzame instandhouding Mede ten behoeve van de realisatie van het netwerk wordt aan (agrarische) ondernemers planologische ruimte geboden in ruil voor de realisatie van een aantrekkelijk (wandel)pad over private grond. Boeren die hun land openstellen voor het Wandelnetwerk Zeeland kunnen in aanmerking komen voor de boerenlandregeling. Uiteraard moet het pad dan wel voldoen aan de kwaliteitscriteria. Meer hierover staat verwoord in beheer. Vergelijkbare contracten zijn al afgesloten bij het Kiekendiefpad en de Reede van Middelburg. Acties: 1. Planologische bescherming van de wandelvoorzieningen 2. Toegankelijkheid en onderhoud opnemen als onderdeel van Groene Diensten 3. Ruimte bieden voor ondernemerschap in de categorie verbrede landbouw en recreatiesector 4. Regelen beheer en onderhoud van wandelpaden, voorzieningen en landschapselementen 5. Regelen beheer van de markering en vermarkting van het Wandelnetwerk Zeeland door het Routebureau. Het product kan worden verkocht door middel van kaarten, op sites en met eventuele arrangementen. Idealiter is de route ook tegen betaling te downloaden via internet Juridische zaken met betrekking tot aansprakelijkheid 4 Wandelen lijkt een bijzonder veilige activiteit. Toch zijn er situaties denkbaar waarbij het nemen van bepaalde maatregelen zinvol kan zijn. Hierbij wordt gedacht aan het waarschuwen met behulp van een informatiebord of het afsluiten van een WA-verzekering. In het algemeen zijn zaken als schade en aansprakelijkheid opgenomen in het Burgerlijk Wetboek. Kort samengevat betekent dit voor wandelaars dat: iedereen verantwoordelijk is voor zijn eigen schade bij het optreden van schade na een onrechtmatige daad, degene die schade lijdt, deze schade kan verhalen op de veroorzaker. Per geval moet dit worden aangetoond. de eigenaar van een dier verantwoordelijk is voor schade die het dier aan anderen toebrengt. Hierbij geldt dat er voldoende verband moet bestaan tussen schade en gedragingen van het dier. Ook bij verpachte terreinen blijft het Burgerlijk Wetboek, artikel 6:179 van toepassing. De eigenaar van het dier is aansprakelijk. Dit geldt niet als de wandelaar adviezen heeft genegeerd of zich roekeloos heeft gedragen. 4. Bron: Handboek planning uitvoering Wandelvoorzieningen, WIRO rapport no. 14,

38 > Uitwerking van de opgave < Schuld is in de praktijk lastig te bewijzen. Daarom is het verstandig maatregelen te treffen. Achtereenvolgens worden een aantal opties geschetst. Preventie en aansprakelijkheid Een belangrijk middel om risico's te voorkomen is mensen hierop te wijzen en uit te leggen waarom bepaalde gedragsregels nodig zijn. Bijvoorbeeld de aanwezigheid van teken in het terrein met de risico's van de ziekte van Lyme, of de aanwezigheid van grazers: gewezen kan worden op het niet verstoren of aaien van dieren e.d. Ook omgekeerd is het van belang om wandelaars te wijzen op de risico's voor grondeigenaren. Voor akkerbouwers gelden bepaalde normen voor de certificering van het gewas. Ook hierom is het achterlaten van afval nergens toegestaan. Voor veehouders zijn loslopende honden een risico. Ten eerste kan een loslopende hond het vee verstoren, maar de hond kan ook gastheer zijn van een besmettelijke parasiet (Neospora caninum) die bij koeien abortus veroorzaakt. Voor melkveehouders is het daarom van belang dat honden (kort) aangelijnd zijn. Dergelijke zaken zullen op de site bij het Routebureau worden vermeld als "van belang om te weten". Wanneer niet op eventuele risico's wordt gewezen wordt de terreinbeheerder al snel aansprakelijk gesteld. Informatie kan worden gegeven op een entreebord, een folder waarop de wandeling wordt beschreven of op internet als de wandeling daar staat aangegeven. Ook voorschriften die vanuit de terreinbeheerder wenselijk zijn kunnen op deze manier worden weergegeven, zoals bijvoorbeeld het aanlijnen van honden, of tijdelijke afsluiting van het terrein wegens broedseizoen. Aanvullend hierop is het mogelijk om een bord te plaatsen met de informatie "Betreden op eigen risico". Als de wandelaar toch besluit om het terrein te betreden, kan de terreinbeheerder na het voordoen van ongevallen niet zonder meer aansprakelijk worden gesteld. In het algemeen veroorzaken wandelaars weinig ergernis dan wel schade. In de praktijk aarzelt menige terreinbeheerder/grondeigenaar om zijn terrein open te stellen omdat bij een eventuele schuldvraag de "dader" spoorloos is. De provinciale WA-verzekering wordt uitgebreid naar SLZ die de contracten met grondeigenaren afsluit. Daarmee is de grondeigenaar verzekerd tegen eventuele schade door gebruik van het wandelpad. 6.2 Samenvatting van de provinciale acties Het coördineren en zo nodig initiëren van de aanleg van nieuwe routes (dekkend wandelnetwerk) via de bestaande landschappelijke dooradering (provincie, gemeenten, waterschappen); van genoemde overheden en terreinbeheerders wordt een actieve bijdrage verwacht bij de totstandkoming van het Wandelnetwerk Zeeland op hun terreinen. Stimulering van derden tot aanleg ontbrekende verbindingstukken binnen het netwerk Streekeigen landschappelijke versterking van het groen-blauwe netwerk in samenhang met het wandelnetwerk Instandhouden en beschermen van kwalitatief hoogwaardig, aaneengesloten wandelnetwerk Het zorgdragen voor de realisatie van toeristisch-recreatieve voorzieningen langs routes, zoals informatieborden, bankjes etc Verlagen drempel particuliere grondeigenaren op deelname aan netwerk door instellen schaderegeling: WA-verzekering met recreatieclausule. Onderzoeken van de mogelijkheden van beheersinstrumenten in vorm van groene diensten en/of regelingen en beschikkingen Realiseren systeem van uniforme (knooppunt)bewegwijzering Realiseren van beheer, onderhoud en promotie van het Wandelnetwerk Zeeland. 37

39 38

40 7. Organisatie, werkwijze en financiën 7.1 Organisatie en werkwijze Voor de realisatie wordt zoveel mogelijk aangesloten bij bestaande organisatiestructuren, mede omdat in deze platforms de integrale afwegingen al wordt gemaakt. Nu al blijkt dat er tal van initiatieven zijn. Er ligt daarom vooral een belangrijke provinciale taak in de coördinatie en regie van proces en projecten. Waar nodig wordt ook een initiërende rol opgepakt, met name als het gaat om het bij elkaar brengen van partijen of het vlot trekken van een initiatief, maar ook eventuele begeleiding. te voorkomen dat in 2013 talloze losse initiatieven zijn uitgevoerd zonder een robuust Wandelnetwerk Zeeland te realiseren. Het indienen van nieuwe netwerken als onderdeel van het Wandelnetwerk Zeeland ligt primair bij de streek. Gedacht wordt aan bijvoorbeeld gemeenten, dorpsraden, lokale groepen (agrarische natuurverenigingen, plaatselijke wandelverenigingen e.d.) Eenieder kan initiatieven nemen. Bijzondere aandacht gaat uit naar de nationale Landschappen en Staats-Spaanse Linies. Om de voortgang van projecten en de integrale kwaliteit van het wandelnetwerk te bewaken wordt de adviesgroep Wandelnetwerk Zeeland opgericht. De vaste kern van de Adviesgroep bestaat vertegenwoordigers van de provincie, de Stichting Landschapsbeheer Zeeland, het Routebureau en Stichting LAW. Afhankelijk van waar het project zich voordoet wordt advies gevraagd aan de waterschappen, terreinbeheerders en agrarische (natuur)verenigingen. De adviesgroep komt gemiddeld zes keer per jaar bij elkaar om de voortgang te bespreken en de projecten te beoordelen. Ook adviseert de adviesgroep over de prioritering van de uitvoering van projecten. Dit om 39

41 > Organisatie, werkwijze en financiën > Projectinitiatieven A B C A D V I E S G R O E P Nationale Landschappen West Zeeuws-Vlaanderen Walcheren Zak van Zuid-Beveland Gebiedsgerichte projecten Veerse Meer / Schengen Kop van Schouwen Staats-Spaanse Linies Gouwepolders Tholen Vaststellen Gedeputeerde Staten Gemeente Uitvoeringsprogramma: coördinatie provincie en Uitvoering door derden Domburgse watergang Bruggetje Westkapelse kreek Aanplant heggen Vrouwenpolder Informatievoorziening Wandelnetwerk Zeeland Zuid-Beveland Enz In het hiernaast afgebeelde schema wordt geïllustreerd op welke manier een projectinitiatief tot uitvoering kan komen. Projectvoorstellen worden altijd eerst beoordeeld door de adviesgroep Wandelnetwerk Zeeland op kwaliteit. Voor ieder projectvoorstel is een positief advies van de adviesgroep Wandelnetwerk Zeeland nodig. Vervolgens worden de uitgewerkte projectinitiatieven ingebracht in bestaande ambtelijke en bestuurlijke overlegorganen. Het Wandelnetwerk Zeeland past in de uitwerkingen van Nationaal Landschap. Projecten zullen daar ook in de ambtelijke voorbereidingsgroep en de stuurgroep worden behandeld. Het eindadvies wordt voorgelegd aan Gedeputeerde Staten. Jaarlijks wordt het uitvoeringsprogramma bijgesteld en aangevuld. Voor projecten in gebiedsgerichte projecten wordt een vergelijkbaar traject afgelegd. Zo zullen bijvoorbeeld plannen in de Gouwepolders door de gemeente Schouwen-Duiveland bestuurlijk moeten worden vastgesteld. Dit geldt ook voor projecten in bijvoorbeeld Sint Philipsland, Tholen en Oost Zeeuws-Vlaanderen. Staats-Spaanse Linies-gerelateerde projecten zullen uiteraard in dit platform behandeld worden. 40

42 > Organisatie, werkwijze en financiën > Projecten op Walcheren, in West Zeeuws- Vlaanderen en de Zak van Zuid-Beveland en de Staats-Spaanse Linies worden actief door de provincie geïnitieerd of gestimuleerd. Hierbuiten (zie kaart pag. 23) wordt een meer reactieve houding aangenomen en ligt het initiatief in de streek. Stichting Landschapsbeheer Zeeland heeft een centrale plek in het landschapsbeheer en inherent daaraan veel contacten op het platteland. Zij zal daarom in het bijzonder een prominente projectinitiërende rol vervullen, actief betrokken zijn bij de uitvoering en adviseren over landschapsversterking. De Stichting Landschapsbeheer Zeeland is daarom het eerste loket voor praktische vragen. Bij het uitwerken van een initiatief is het van belang dat zowel landschappelijke als toeristische adviseurs tegelijkertijd om tafel zitten. Op het gebied van landschap zal dit vaak de SLZ zijn. Vanuit de toeristische branche kunnen dit betrokkenen zijn vanuit Recron, VVV, Routebureau, VeKaBo, e.d. Uiteindelijk moet het product te vermarkten zijn! Onderscheid wordt gemaakt in lokale zaken en streekoverstijgende aspecten. Zo zijn bewegwijzering, vermarkting en het afsluiten van contracten streekoverstijgend. Deze worden centraal opgepakt. Kennisuitwisseling met betrekking tot landschapsversterking, koppeling aan ondernemerschap en routering komt in nauwe samenspraak met de streek tot stand. 7.2 Streekoverstijgende zaken In de voorgaande paragraaf is het onderscheid gemaakt in lokale en streekoverstijgende zaken. Dit laatste verdient bijzondere aandacht. Achtereenvolgens gaat het om het sluiten van contracten, bewegwijzering, vermarkting en de voortgang van het Wandelnetwerk Zeeland in het algemeen Cont(r)acten en duurzame instandhouding De Stichting Landschapsbeheer Zeeland (SLZ) zal het afsluiten van contracten op zich nemen. Een belangrijk aandachtspunt hierbij is de contractadministratie. In de contracten staan duidelijke afspraken verwoord over verantwoordelijkheden van grondeigenaar en SLZ en de wederzijdse verplichtingen. In het contract wordt de WA-verzekering opgenomen. Een van de allerbelangrijkste zaken is de duurzame instandhouding van het Wandelnetwerk Zeeland. De kracht en de kwetsbaarheid van het Landschapnetwerk ligt in handen van particuliere grondeigenaren en vrijwilligers. Mensen moeten per regio het gevoel krijgen samen verantwoordelijk te willen zijn voor een netwerk. Daarom is het zaak om zoveel mogelijk Zeeuwen te betrekken bij de totstandkoming en het beheer van het Wandelnetwerk Zeeland. SLZ zal investeren in de opbouw en instandhouding van een vrijwilligersnetwerk, contacten onderhouden met de grondeigenaren en bijeenkomsten organiseren waarbij vrijwilligers en grondeigenaren en zonodig andere betrokkenen informatie uit kunnen wisselen. Routebureau en SLZ wisselen hierbij ervaring uit met betrekking tot de opbouw en het onderhouden van het vrijwilligersnetwerk uit. Zaken als werving, binding, beloning en onderhouden van contacten zijn daarbij van belang Bewegwijzering en vermarkting In tegenstelling tot het fietsnetwerk zal het wandelnetwerk niet in één keer worden opgeleverd omdat de realisatie voor een groot deel afhangt van particulier initiatief. Na oplevering van de deelnetwerken zullen deze overgedragen worden aan het Routebureau. Dit bureau zal vooral de vermarkting en promotie van het product op zich nemen. Het Routebureau zal de invulling van de vermarkting uitwerken en realiseren. Zij zullen een rol spelen in de begeleiding van het ontwerpen van een overkoepelend logo en een huisstijl. Ook de zorg voor een eenduidige en aantrekkelijke vormgeving van kaartmateriaal en dergelijke valt onder dit promotiepakket. Het Wandelnetwerk Zeeland krijgt een duidelijke plek op internet. Op de internetsite is alle informatie verkrijgbaar over routes en routestructuren. Verder staan verschillende activiteiten op de rol om het Wandelnetwerk Zeeland actief te promoten. Het Routebureau zal HET centrale meldpunt zijn voor vragen, klachten, reparaties. Tussen Routebureau en SLZ zal regelmatig overleg zijn. 7.3 Financiën Bij de uitvoering van het Wandelnetwerk Zeeland wordt onderscheid gemaakt in eenmalig inrichtings- en aankoopgeld en structureel beheergeld. In de paragrafen tot en met wordt een toelichting gegeven op welke manier de doelen en benodigde middelen zijn gekwantificeerd. Tevens is aangegeven op welke manier in de dekking wordt voorzien. Voor de dekking 41

43 > Organisatie, werkwijze en financiën > wordt gebruik gemaakt van bestaande budgetten van onder andere provincie, waterschap, SLZ, maar ook rijks- en Europees geld. In eerste instantie zal het beschikbare budget voor tweederde worden ingezet in de Nationale Landschappen /Staats- Spaanse Linies en voor eenderde in de andere gebieden Inrichting "regulier" Wandelnetwerk Zeeland De inrichting zal voor een belangrijk deel uit het Investeringsbudget Landelijk Gebied (ILG) worden gefinancierd. De systematiek van het ILG nodigt uit om bij een gebiedsgerichte aanpak doelstellingen te combineren. Initiatieven worden daarom zoveel mogelijk gekoppeld aan bestaande projecten. Denk aan thema s als Nationaal Landschap, Toeristische infrastructuur, Cultuurhistorie en in het bijzonder de Staats-Spaanse Linies, de stoomtrein in Zuid-Beveland, LAW- en boerenlandpaden (Veermanpaden), de inrichting van faunaranden en bloemdijken e.d. Provinciale middelen zullen als cofinanciering fungeren voor de inrichting van het Wandelnetwerk Zeeland. Dit kan variëren van ontgravingwerkzaamheden, aanplant van landschapselementen, voorzieningen als bruggetjes of bankjes. Vanuit recreatie en toerisme is budget beschikbaar voor de realisatie van de toeristische infrastructuur, waar het Wandelnetwerk Zeeland in belangrijke mate aan bijdraagt. Ook op het cultuurbudget kan een beroep worden gedaan als het een impuls of herstel oplevert voor cultuurhistorische elementen. Op waterschappen zal een beroep gedaan worden als het gaat om de realisatie van gezamenlijke doelen. In gezamenlijkheid kunnen projecten worden uitgevoerd, waarbij het waterschap als doel waterberging en ecologische oevers realiseert en de provincie het Wandelnetwerk Zeeland nastreeft. De gemeentelijke verantwoordelijkheid ligt meer de bij ommetjes om de kernen, omdat gemeenten baat hebben bij wandelmogelijkheden voor eigen bewoners en profiteren van bezoekers aan bijvoorbeeld horecavoorzieningen en de economische kansen die ontstaan bij de realisatie van het Wandelnetwerk Zeeland. Voor het Wandelnetwerk Zeeland ligt de provinciale aandacht primair bij de dooradering van het platte land. Wandelpaden met bijbehorende voorzieningen Het uitgangspunt is dat jaarlijks 15 nieuwe kilometers worden gerealiseerd gedurende de ILG periode In deze periode betekent dat aanleg van 105 kilometer nieuw wandelpad. Dit is niet synoniem met de totale lengte Wandelnetwerk Zeeland. In de praktijk blijkt dat er soms al prachtige paden liggen en een ontbrekende link leidt tot een nieuw onderdeel van het Wandelnetwerk Zeeland. Dit betekent dat de 105 km nieuw netwerk in aanvulling op de bestaande kwalitatief goede routes samen in 2013 een Wandelnetwerk Zeeland van 500 km opleveren. Gestreefd wordt naar een zes- of zevental robuuste, aaneengesloten netwerken. Het moet niet zo zijn dat deze 500km versnipperd over de provincie Zeeland zijn verdeeld. Voor de aanleg wordt een gemiddeld bedrag geraamd van 3000,- per kilometer. Soms is dat bedrag hoger omdat er meer voorzieningen nodig zijn. Het kan ook beduidend lager zijn, wanneer er al een prachtig landschappelijk pad ligt, dat over particuliere grond nog niet toegankelijk was. Bijzondere elementen als een trekvlot, informatievoorziening en bewegwijzering zullen apart in het project begroot worden. Zuiver voor de inrichting (raster, overstapjes, bruggetjes) wordt voor de periode (voor 105 km nieuwaanleg) een bedrag geraamd van ,- Bewegwijzering Op basis van ervaringscijfers wordt een raming van ,-/100 kilometer Wandelnetwerk Zeeland gehanteerd. Dit is de plaatsing van routemarkering, knooppuntbordjes en gedragsborden. Uitgaand van uiteindelijk circa 500 km wandelnetwerk in de eerste ILG-periode wordt een bedrag gereserveerd van ,- tot Uitgangspunt is dat er bij de uitvoering van het Wandelnetwerk Zeeland een uniforme bewegwijzering is. Landschapsversterking Om een inschatting te maken van het aandeel landschapsversterking wordt het praktische uitgangspunt gehanteerd van aanplant van 10% langs en in de nabijheid van het wandelnetwerk. Verder is er uitgegaan van een gemiddelde prijsaanname van landschapselementen. De tarieven van 100m haag, een geriefbosje, de aanleg van een poel komen neer op ca 1000,-/element. De kosten van de aanplant van bomenlanen hangen sterk af van de leeftijd en soort van de boom. Deze zijn buiten beschouwing gelaten. Evenals de grootschalige aanleg van natuurlijke oevers. Dergelijke ambitieuze projecten (zoals de Domburgse watergang) worden apart beschouwd. 42

44 > Organisatie, werkwijze en financiën > Inrichting Totaal Jaarlijks 1. Voorzieningen (overstapjes, klaphekjes e.d.) voor 105 km wandelnetwerk ( 3000,-/km) , ,- 2. Landschapsversterking ca 10% aanplant/km ( 1000,-/km) , ,- 3. Knooppuntbewegwijzering ( 180,- /km) , ,- Totaal geraamd: ,- ca ,- Ad 1 en 2: De aanleg van pad en voorzieningen met landschapsversterking bedraagt samen jaarlijks ,-. De helft, ,- wordt hiervan met budget uit het Nationaal Landschap gefinancierd en ,- uit o.a.europese middelen. Van het aandeel Nationaal Landschap komt de ,- van het rijk en de andere helft uit de provinciale cofinanciering. Ad 3: De knooppuntenbewegwijzering wordt gefinancierd uit het PSEB. Samengevat kan de inrichting voor de komende 7 jaar uit bestaande middelen worden gefinancierd. Aankoop/inrichting Totaal Jaarlijks 1. Grondaankoop 52,5 ha ( ,- /ha) ,- ca ,- 2. Extra inrichting robuuste landschappelijke dooradering ,- ca ,- Ad 1: Ad 2: De provincie draagt niet bij aan de aankoop van deze gronden. De dekking wordt voorzien in projecten van de waterschappen, via WB-21, Ministerie van Verkeer en Waterstaat (kustversterking, Zwakke Schakels). De helft van de inrichting voor een bedrag van ,- wordt gefinancierd uit de rijksbijdrage Nationaal Landschap (ILG) en de andere 50%, ,-, als cofinanciering uit de provinciale cofinanciering ILG. 5. Uitgaand van 105 km niuwaanleg en bewegwijzering van 500 km netwerk in de periode Uitgaand van 105 kilometer nieuw Wandelnetwerk Zeeland betekent dit een reservering van ,- aan landschappelijke versterking Aankoop en inrichting robuuste landschappelijke dooradering Het uitgangspunt is dat de helft van de grond nodig voor het Wandelnetwerk Zeeland wordt aangekocht. Dit is bedoeld om de robuuste landschappelijke structuren te realiseren. Veelal gaat dit samen met meerdere doelstellingen, zoals bijvoorbeeld waterberging. Hier zijn andere bedragen mee gemoeid. Bij de aankoop van een strook van 10 meter breed langs een pad met het oog op inrichting, levert een ha grond 1 km wandelpad op. Uitgegaan wordt van aankoop van gronden langs de helft van de nieuwe kilometers. Dit gaat dan om circa 52 hectare grond. Voor ongeveer de helft van deze aankoop zijn al vergevorderde plannen. De inrichting van deze robuuste landschappelijke dooradering wordt vooral voorzien door de Nationale Landschappen Beheer Boerenlandpaden Nadat het Wandelnetwerk Zeeland is gerealiseerd worden er beheercontracten 43

45 > Organisatie, werkwijze en financiën > met de grondeigenaar afgesloten. De eerder genoemde Veermanpaden heten nu er afspraken gemaakt zijn Boerenlandpaden. Door het LEI is uitgerekend dat een bedrag van 0,45 per strekkende meter (m1) per jaar een reëel bedrag is voor toegankelijkheid en beheer. Dit bedrag is landelijk inmiddels tot norm verheven. Contracten worden voor een periode van zeven jaar afgesloten onder andere omdat voor deze periode het rijksdeel beschikbaar wordt gesteld. Bovendien wordt hiermee de instandhouding van het Landschapnetwerk gegarandeerd. Kortdurende contracten zijn te vrijblijvend. Ook voor de grondeigenaar betekent de duur van het contract een garantie van inkomsten. Hiervoor is nodig een reservering van 0,45/m1 X 1000m X 105km X 7 jaar = ,- De helft wordt door het ministerie van LNV gefinancierd, met behulp van de regeling Boerenlandpaden. Dit betekent dat er voor de provincie ,- resteert. Het beheergeld wordt besteed aan nieuwe contracten en aflopende bestaande contracten in de periode Landschapselementen Bij de inrichting van het Wandelnetwerk Zeeland is uitgegaan van 10% aankleding van de kilometers wandelpad (al dan niet Beheer Totaal Jaarlijks 1. Boerenlandpaden ( 0,45/m1/jaar) , ,- 2. Landschapselementen ( 120,-/km/jaar) , ,- 3. Duurzame instandhouding Wandelnetwerk Zeeland , ,- 4. Activiteiten Routebureau , ,- Totaal geraamd: , ,- Ad 1: Het beheer van de boerenlandpaden wordt 50% gefinancierd door het ministerie van LNV (ILG), ,-. De andere ,- wordt gereserveerd in de provinciale cofinanciering van het ILG. Ad 2: Het beheer van landschapselementen in de Nationale Landschappen wordt gefinancierd uit PSAN 6. De landschapselementen buiten de nationale landschappen kunnen worden gefinancierd uit de VOL. Voor zowel de PSAN als de provinciale cofinanciering voor het ILG betekent dit een jaarlijkse toename van 6300,- Ad 3: Dit bedrag wordt toegevoegd aan de budgetfinanciering van SLZ en wordt gefinancierd uit de provinciale cofinanciering voor het ILG Ad 4: De kosten worden gefinancierd uit het PSEB. aansluitend aan het pad). De aanleg vindt plaats binnen en buiten Nationaal Landschap, maar kan ook plaatsvinden op bijvoorbeeld dijken van terreinbeheerders. Voor het beheer is een gemiddelde prijs aangenomen voor het beheer van de verschillende landschapselementen, namelijk 120,-/element. Duurzame instandhouding Wandelnetwerk Zeeland: onderhoud en contacten Na de inrichting wordt het pad opgeleverd. 6. PSAN Provinciale Subsidieregeling Agrarische Natuurbeheer (Gedecentraliseerd Rijksgeld Programma Beheer) De bijbehorende voorzieningen worden overgedragen aan de grondeigenaar. Het onderhoud van de voorziening wordt daarmee overgedragen aan de eigenaar. Van eigenaren als gemeenten, waterschappen, natuurterreinbeheerders wordt ver- 44

46 > Organisatie, werkwijze en financiën > wacht dat zij zelf zorg dragen voor voldoende budget voor onderhoud van de paden, voorzieningen en landschapselementen op hun terreinen. Met particuliere eigenaren worden meerjarige contracten gesloten voor het pad en voor de landschapselementen. Particuliere eigenaren ontvangen jaarlijks een vastgestelde vergoeding voor het wandelpad. Zij stellen als tegenprestatie hun grond open, houden het pad beloopbaar, en verrichten klein onderhoud aan voorzieningen. Voor onderhoud van de gerealiseerde landschapselementen ontvangen particuliere eigenaren eveneens een vergoeding (via programma beheer of via VOL). Verder zal geld nodig zijn voor vervanging bebording enz., voor onderhoud en vervanging speciale voorzieningen (hekjes, bruggetjes, overstapjes enz.), voor realiseren gewenste/noodzakelijke aanpassingen in de routes, e.d. SLZ, die zorg draagt voor de contacten en contracten met particuliere grondeigenaren, gaat er van uit dat, aanvullend op wat de eigenaren doen, een groot deel van de activiteiten verricht zal worden door vrijwilligers (nalopen en controleren routes, klein herstelwerk aan bebording, speciale voorzieningen, enz.). Om dat te realiseren zal geïnvesteerd moeten worden in opbouwen en instandhouden vrijwilligersnetwerk. In 45

47 > Organisatie, werkwijze en financiën > De aangegeven kosten in de kolom KOSTEN/JAAR bedragen 1/7 van de totale kosten gedurende de ILG-periode. In de periode komen deze ieder jaar terug De vier kolommen onder DEKKING geven aan waar het budget is gereserveerd.dit betreft ook jaarlijkse kosten. Ook worden de totale kosten voor de gehele ILG periode in beeld gebracht. Kosten Wandelnetwerk Zeeland ILG/jaar Provinciale middelen/jaar Derden/jaar MAATREGEL KOSTEN/JAAR DEKKING INRICHTING Rijk Provinciale Cofinanciering ILG PSEB Europese fondsen, gemeenten e.d Pad, voorzieningen en landschapselementen , ,- (NL 7 ) , Knooppuntbewegwijzering ,- AANKOOP/INRICHTING Aankoop grond , ,- Waterschappen, Min. V&W, e.d. Inrichting robuuste landschappelijke dooradering , ,- (NL) ,- BEHEER Boerenlandpaden , , ,- Landschaps elementen ,- 6300,- (PSAN 9 ) 6300,- Duurzame instandhouding (SLZ) , ,- Activiteiten Routebureau , ,- TOTAAL per jaar , , , , ,- TOTAAL , , , , ,- Het budget PSEB is nog beschikbaar tot en met Dit betekent dat er voor ,- (= 5 x ) nog geen dekking is. Indien het budget PSEB niet wordt voortgezet tot en met 2013, wordt de dekking ten laste van een ander bestaand budget gebracht. De provinciale bijdrage van voor wordt betaald uit het totaalbudget van 27,764 mln. dat beschikbaar is gesteld voor het ILG NL Nationaal Landschap 8. Definitieve afspraken hierover via Stichting LAW in PSAN Provinciale Subsidieregeling Agrarische Natuurbeheer (Gedecentraliseerd Rijksgeld Programma Beheer) 46

48 > Organisatie, werkwijze en financiën < een aantal gevallen zal het nodig zijn om opknapwerk door de onderhoudsploeg van SLZ of door een aannemer te laten doen. Om de wandelnetwerken in goede staat te houden zal er tijd moeten zijn om regelmatig contact met alle betrokken eigenaren en vrijwilligers te onderhouden (loopt alles nog goed, wordt onderhoud goed opgepakt, houden partijen zich aan contracten, enz.). Idealiter ontstaat per wandelnetwerk/regio een groep die zich bekommert om het netwerk, bestaande uit eigenaren, plaatselijke vrijwilligers en andere betrokkenen/geïnteresseerden. Na ingebruikname van het Wandelnetwerk Zeeland zal onderhoud of vervanging van voorzieningen (overstapjes, bruggetjes, hekjes, e.d.) moeten plaatsvinden alsook als gevolg van wijzigingen in de route. Essentieel is dat zo snel mogelijk vervanging kan plaatsvinden. De beschikbaarheid van geld moet niet vertragend werken. Daarom wordt van tevoren een onderhoudsfonds gevuld. Voor een duurzame instandhouding is het onderhouden van contacten met eigenaren en vrijwilligers erg belangrijk. Tevens wordt er tijd uitgetrokken voor de controle van contracten en de organisatie van het werk. Per gerealiseerd netwerk is gemiddeld jaarlijks 80 uur inzet nodig. In het begin is veel inzet nodig om één en ander op gang te krijgen en te houden, later is weer veel inzet nodig wanneer contracten verlengd moeten worden, wanneer routes verlegd moeten worden. Het uitgangspunt is de uiteindelijke realisatie van zes of zeven netwerken van ca 70 tot 80 km. Door vanaf 2007 jaarlijks beschikbaar te stellen kunnen beide onderdelen (onderhoudsfonds en uren SLZ) gefinancierd worden. Er zijn nog kleine bedragen te verwachten met het oog op een vergoeding voor de advisering van Stichting Lange Afstandswandelpaden en een eigen risico van de WA-verzekering. Deze kunnen worden gefinancierd uit de reguliere middelen. Promotie Wandelnetwerk Zeeland Het Routebureau zal het Wandelnetwerk Zeeland promoten en vermarkten. Taken die hiermee samenhangen zijn onder andere advisering over uniforme bewegwijzering en eenduidigheid van wandelkaarten. Er wordt een plan van aanpak geschreven voor de promotie en marketing. De bestaande internetsite wordt verder ontwikkeld voor het Wandelnetwerk Zeeland Samenvatting financiële middelen De realisatie van het Wandelnetwerk Zeeland is mede afhankelijk van toegankelijkheid op particuliere grond. De gestelde doelen zijn deels gebaseerd op aannames, omdat bij het opstellen van de nota niet exact kan worden voorzien of deze doelen ook zo precies worden behaald. Er is een indicatieve verdeling gemaakt voor de dekking van de kosten tussen rijk, provincie en derden (Europa, gemeenten e.d). Bij de projectaanvragen zal dit concreet worden en is het denkbaar dat budgetten in de kolommen enigszins kunnen verschuiven zonder dat de totaal geraamde kosten overschreden worden. 47

49 8. Communicatie 48

50 8. Communicatie Bij de totstandkoming van het Wandelnetwerk Zeeland zijn veel verschillende partijen betrokken. Om het netwerk tot een succes te maken is ten eerste overeenstemming over en draagvlak voor het plan van aanpak belangrijk bij alle betrokkenen. Van verschillende partijen wordt tenslotte een inspanning verwacht om de plannen uit te kunnen voeren. Wanneer het routenetwerk wordt uitgerold, moeten de gebruikers worden geïnformeerd over de mogelijkheden van het wandelnetwerk, zodat zij er ook daadwerkelijk gebruik van gaan maken. 8.1 Communicatie met betrokkenen en belanghebbenden In het ontwikkelingsstadium van dit beleidsplan is overlegd met veel verschillende partijen die direct betrokken zijn bij planvorming en de uitvoering: interne doelgroepen bij de provincie Zeeland grondeigenaren of beheerders (particulieren, overheden, stichtingen, etc.) waterschappen gemeentes (ook via Nationaal Landschap) Routebureau Zeeland Stichting Promotie en Marketing Zeeland Delta Recron natuurorganisaties agrarische natuurverenigingen Stichting Landschapsbeheer Zeeland wandelverenigingen (als gebruikers van het netwerk en LAW-pad) aanbieders van bestaande routes initiatiefnemers voor nieuwe routes aangrenzende provincies Al deze partijen hebben vanuit hun expertise/belangen een bijdrage geleverd aan de compleetheid en de uitvoerbaarheid van de plannen. Bovendien is hiermee draagvlak voor de volgende fase, de uitvoering, gecreëerd. In deze fase spelen interactie en persoonlijke communicatie met direct betrokkenen een belangrijke rol. 8.2 Wandelroutes uitdenken Doel: in de uitvoeringsfase moeten initiatieven voor wandelroutes tot stand worden gebracht en moeten deze ideeën praktisch mogelijk worden gemaakt. Door heldere en open communicatie kan het draagvlak voor de uitvoering worden vergroot. Tevens zal voor de deelnemers duidelijk zijn wat de plannen hen opleveren, zodat de samen- De provincie en de gemeenten operationeel en bestuurlijk optreden op de rivier, de analyse opdat inzicht wordt verkregen herfst beschikbaar zijn. politie en de geneeskundige business case uitgewerkt, ningen. Het plan moet tegen de gio, bestaand uit brandweer, nemen ook elk een derde voor hun rekening. Wat er verder van de ladinggegevens en de indekostendiemetditalzijn De deelnemers die de samenwerkingenslagkrachtvoorhupen (GHOR), rijkswaterstaat hulp bijongevallenenram- nog aan fondsen binnenkomt, beschikbaarheid van vluchthavens en aanlandingsplaatsen. Intensieve samenwerking met rekening nemen, zijn de minis- Zeeland, het Korps landelijke gemoeid. wordt toegedeeld aan Zeeland. Onder de titel Samenwerken Ookisgesprokenoverdemogelijkheden van de inzet van Oost- en West-Vlaanderen defensie en verkeer en water- en de Koninklijke Nederlandse de provincies Antwerpen en teries van binnenlandse zaken, politiediensten, de kustwacht en slagkracht hebben alle overheidsactoren in de bestrijding commandovaartuigen. staateveneensophetprogramma.ookzaleraandachstaat, de Zeeuwse gemeenten,deprovincieszeelanden reddingsmaatschappij. van nautische incidenten afspraken gemaakt over hun Voordezomerwordtsamen met het bedrijfsleven een zijnvooropleidingenenoefe- Antwerpen, de Veiligheidsre- Ditbeeldmoetin2013realiteit zijn.hetisgebaseerdopde beleidsnota Wandelnetwerk Zeeland, een uitwerking van het Omgevingsplan Zeeland. Deprovinciesteldedenota eindvorigjaarvastenhijis goedontvangeninhetmanifestdekrachtvangroenvan de Zeeuwse milieufederatie, de stichting LandschapsbeheerZeeland(SLZ)ende natuurorganisaties. Deopzetisverdwenenkerkenpaden en als gevolg van ruilverkaveling, bebouwing of anderszins onderbroken wandelroutes terug te halen en ze te geleiden langs dijken, kreken, akkers, waterlopen, natuurgebieden en cultuurhistorische elementen, zoals de verdedigingslinies in Zeeuwsch-Vlaanderen. Elk netwerk wordt opgebouwd uit bestaande wandelroutes, die met elkaar worden verbonden door boerenlandpaden. De wandelingen zijn direct vanuit de dorpen en recreatiecentra temaken.ookmoetendepadenzoveelmogelijkaansluiten op de openbaar-vervoerhaltes. Hetnetwerkwordtmeteen knooppuntensysteem bewegwijzerd. Het 75 kilometer lange Kiekendiefpad rond Oud-Sabbinge, Wolphaartsdijk en Wilhelminadorp kan als voorbeeldproject worden aangemerkt. De route is te raadplegen via nl.debedoelingisin2013 Wandelnetwerk Zeeland HetwandelnetwerkZeelandbiedtruimtevooreenommetje, een dagwandeling en een meerdaagse tocht. Onderweg kan worden genoten van het landschap en vanrustpuntenindevormvancafés,theetuinen,boomgaardterassen, minicampings, bed and breakfast en huisverkooppunten van Zeeuwse producten. zesvanzulkenetwerkente hebben, verdeeld over de hele provincie. Begonnen wordt in de nationale landschappen en indestaatsspaanseliniein Zeeuwsch-Vlaanderen. Dit en volgend jaar komen er paden indezakvanzuid-beveland en op Walcheren. Initiatieven Iedereen kan initiatieven voor een wandelnetwerk indienen. Totnutoekomendevoorstellen vooral van de gemeenten, de waterschappen en agrarische natuurverenigingen. De adviesgroep WandelnetwerkZeelandtoetstdeplannen op inhoud en prioriteit. In de adviesgroep zijn vertegenwoordigd de provincie, de SLZ,hetRoutebureauende stichting Lange afstand wandelpaden (LAW). Voor de boerenlandpaden kunnen grondeigenaren een contract van zeven jaar sluiten metdeslz.inhetcontract worden afspraken gemaakt over de toegankelijkheid en het onderhoud; de grondeigenaren krijgen hiervoor een vergoeding van 45 eurocent per meter per jaar. Landschapsbeheer investeert in de opbouw en instandhouding van een vrijwilligersnetwerk. Het Routebureau zorgt voor devermarktingenpromotie van het wandelnetwerk aan de hand van onder meer routekaarten en digitale informatie: Provincie Zeeland 3 49

51 > Communicatie > werking soepel verloopt en het Wandelnetwerk Zeeland kan worden aangelegd. Doelgroepen: bij het uitzetten van de routes is de medewerking van grondeigenaren en de beheerders van terreinen belangrijk, zij moeten tenslotte toestemming geven voor het recreatief medegebruik van de grond. Deze doelgroep moet persoonlijk worden benaderd. Alleen via persoonlijk contact kunnen de uitgangspunten van het Wandelnetwerk Zeeland en het belang van medewerking van de eigenaar goed worden toegelicht. Tevens kan in zo'n situatie worden onderhandeld over compensatieregelingen. Het Routebureau verdient persoonlijke aandacht omdat met deze organisatie de bewegwijzering wordt uitgedacht. Het bureau is uiteindelijk verantwoordelijk voor de promotie en publiciteit van het product Wandelnetwerk Zeeland en voor het beheer en onderhoud van de systematiek van de bewegwijzering. De medewerkers van het Routebureau kunnen deze taken alleen goed uitvoeren wanneer zij vanaf het begin bij de plannen zijn betrokken. Verschillende belanghebbenden uit de regio, zoals medewerkers provincie, ondernemers, wandelverenigingen, bewoners, 50

52 > Communicatie < gemeente, waterschap, adviesgroep, Nationaal Landschap, agrarische natuurvereniging en het Routebureau worden ook actief bij het proces betrokken. In werksessies of een informatiebijeenkomst kunnen de plannen worden toegelicht en met de hulp van aanwezigen worden aangescherpt. Deze werksessies kunnen tevens een aanleiding zijn om vrije publiciteit te genereren, waardoor het ontstaan van het landschapnetwerk op de voet kan worden gevolgd door inwoners van Zeeland. Voor dit doel kunnen ook de website van de provincie, de nieuwsbrief Tijdingen, media van derden en persberichten worden ingezet. Dit zijn eenvoudige en relatief goedkope middelen. Wanneer het Wandelnetwerk Zeeland vorm gaat krijgen kan mogelijk een goede presentatie in beeld (eventueel met geluid) worden gemaakt. Die kan worden ingezet, bij presentaties van nieuwe wandelroutes, op het internet, op open dagen van de provincie etc. Vervolgens moeten de betrokkenen op de hoogte worden gehouden over de definitieve uitwerking en het verloop van het proces. Hiervoor kunnen eenvoudige middelen worden ingezet zoals berichten, de website van de provincie Zeeland, de nieuwsbrief Tijdingen, media (nieuwsbrieven, websites) van andere organisaties (bijvoorbeeld van SZL, wandelverenigingen etc.) en persoonlijk contact. Maar ook massamedia als kranten en Omroep Zeeland kunnen worden ingeschakeld om het plan over de hele provincie uit te rollen. 8.3 Externe communicatie Wanneer het Wandelnetwerk Zeeland vorm begint te krijgen moeten potentiële gebruikers worden geïnformeerd over de mogelijkheden die het netwerk biedt. Hiervoor kan het Routebureau een marketingtraject opzetten, dat vergelijkbaar is met de wijze waarop het fietsroutenetwerk is opgezet. 51

53 COLOFON Uitgave Provincie Zeeland, directie Ruimte, Milieu en Water Tekst Marion Struik Fotografie John van Vliet Marion Struik Wim van Wijngaarden Jeannet Rijk-Vermue Kees Glas Marianne de Snoo Peter Maas Cartografie René van Reemst Piet Goossen Prepress Provincie Zeeland, afdeling I&D Druk LnO, Zierikzee