Deze beeste sijnt in dit elendige jaer geslacht 1

Transcriptie

1 Deze beeste sijnt in dit elendige jaer geslacht 1 Eten en drinken in het Nieuwe Gasthuis tijdens de oorlogsjaren van 1572 tot 1591 RIA GRESNIGT Hoe leefden de armen en zieken in het Zutphense Nieuwe Gasthuis tussen 1572 en 1591? In die negentien jaren van de Tachtigjarige Oorlog wisselde de stad vijf keer van machthebber, waarvan vier keer met geweld. 2 Tot vijf keer toe moesten de bewoners zich aanpassen aan een nieuw regime met andere mores. Tot vijf keer toe moesten de bewoners hun sympathie en antipathie openlijk bijstellen om te kunnen overleven. En tot vijf keer toe kregen de bewoners te maken met vreemde soldaten, die zich niet of nauwelijks bekommerden om het welzijn van de bewoners. Het kan niet anders dan dat deze steeds wisselende bezettingen gevolgen hebben gehad voor het dagelijkse bestaan. In dit artikel willen we aan de hand van de rekeningen van het Nieuwe Gasthuis een van die gevolgen onderzoeken: het effect op de voedselvoorziening in het Nieuwe Gasthuis. In het vorige artikel beschreven we wat de bewoners van het Nieuwe Gasthuis vóór de oorlog te eten en te drinken kregen. In dit artikel zetten we uiteen wat er gegeten en gedronken werd gedurende de oorlogsjaren en wie er aan de dis zaten. Het oorlogsjaar 1572 Zutphen behoorde sinds 1543 bij het keizerrijk van Karel V, waarvan veel landen deel uitmaakten, zowel in Europa als in Midden- en Zuid-Amerika. Om het rijk bij elkaar te houden was de keizer gedwongen net als zijn opvolger koning Philips II vele oorlogen te voeren. Dat kostte geld en dat geld werd onder andere gehaald in de Nederlanden door hoge belastingen op te leggen. Dit riep veel verzet op, zoals te verwachten was. Toen Philips II ook nog de macht inperkte van de Nederlandse edellieden, en klopjachten hield op niet-katholieken, kwam het in de Nederlanden tot een georganiseerd gewapend verzet. Dat verzet viel onder de naam staatsen of geuzen op 10 juni 1572 Zutphen binnen. Er kwamen maar liefst vijfduizend soldaten de stad in, waardoor het inwonertal verdubbelde. De soldaten gedroegen zich bandeloos. Ze plunderden katholieke instellingen en staken er zelfs enkele in brand. Een groot deel van de soldaten trok spoedig daarna weg om Kampen te belegeren, maar zo n achthonderd bleven in de stad achter. Dat was maar van korte duur, want deze De werkgroep Transcriptie van het Regionaal Archief Zutphen, bestaande uit Sjoerd Galema, Melia Kooij-van der Leur en ondergetekende, houdt zich bezig met het transcriberen van de rekeningen van de stad, van de kerk en van het Nieuwe Gasthuis tussen 1570 en Op basis van deze rekeningen heeft de werkgroep enkele artikelen geschreven, waarvan dit het derde is. De andere twee artikelen zijn afgedrukt in Zutphen en Zutphen Deze beesten zijn in dit ellendige jaar geslacht. S. Galema, R. Gresnigt & M. Kooij-van der Leur, Getranscribeerde rekeningen van het Nieuwe Gasthuis 1572/1573 p Alleen in 1579 liet de stad vrijwillig staatse soldaten binnen. ZUTPHEN 3

2 nederlaag kon de machtige Spaanse koning niet op zich laten zitten. Alva, de opperbevelhebber van Philips II, stuurde in november 1572 zijn zoon, Don Frederik, naar Zutphen om de stad te heroveren. Om ervoor te zorgen dat geen enkele andere Nederlandse stad zich zou overgeven aan de staatse rebellen, gaf Alva zijn zoon de instructie geen mens in leven te laten en een deel van de stad in de as te leggen. Later schreef Alva aan koning Philips II, dat zijn soldaten iedereen die ze tegenkwamen de keel doorgesneden hadden. Vermoedelijk hadden de meeste inwoners wel op tijd een veilig heenkomen gezocht, maar dat er gruwelijke gewelddadigheden hebben plaatsgevonden, is buiten kijf. Volgens schattingen werden zo n vijfhonderd mensen vermoord bij deze herovering. 3 Na de inval bleef een deel van het Spaanse leger in Zutphen gelegerd. Onrust en ellende Legers in en om de stad brachten veel onrust en ellende met zich mee. Om te beginnen bestond een leger vaak uit een samenraapsel van huurlingen van verschillende nationaliteiten zonder band met de streek. Zij vochten dan ook niet uit idealisme maar voor de best betalende krijgsheer. Deze betaling was laag en onregelmatig. Soldaten hadden er dan ook geen enkele moeite mee om bij te verdienen met plunderen en roven. En niet alleen de gewone soldaat eiste geld en goederen op, ook officieren schuwden Zutphen door Don Frederik ingenomen, 16 november Ets van Frans Hogenberg. (collectie Stedelijk Museum Zutphen) 3 R.W. Tadama, Geschiedenis der stad Zutphen, Schiedam 1976, p ZUTPHEN

3 dergelijke middelen niet. Behalve deze financiële ellende bracht een leger ook ruimtelijke problemen met zich mee. Opeens werd een stad bevolkt met veel extra mensen, die slaapplaatsen en voedsel nodig hadden. Behalve de soldaten zelf waren dat soms ook hun vrouwen en kinderen, die in de achterhoede van het leger meeliepen. Al deze mensen, met hun paarden, moesten worden ondergebracht in particuliere woningen, kloosters en andere instellingen van de stad. Zo ontstond een overbevolkte stad, wat kon leiden tot uitbraak van besmettelijke ziekten, zoals pest, cholera en tyfus. Al deze mensen moesten ook nog te eten hebben en dat bleek vaak een groot probleem. De aanvoer van voedsel van elders werd nogal eens belemmerd door rondtrekkende troepen. Ook de gewassen op de velden in de directe omgeving van de stad waren niet veilig. Deze gewassen werden geregeld geroofd of in brand gestoken door wegtrekkende troepen om ervoor te zorgen dat vijandelijke legers geen profijt zouden hebben van deze voedselvoorraad. 4 Plundering en oorlogscontributie Het Nieuwe Gasthuis, een opvanghuis voor armen, ouderen en zieken, had het zwaar te verduren in het oorlogsgeweld van Al vóór de veroveringen van 1572 was er geen haring meer te krijgen in het gasthuis. Waarschijnlijk kon de haring, die geïmporteerd werd uit noordelijke wateren, het land niet binnen als gevolg van de onrust die de staatsen elders veroorzaakten langs de Nederlandse kusten. Nijpend werd het toen bleek dat het gasthuis ook geen stokvis kocht. Het gemis aan haring en stokvis werd niet gecompenseerd door extra uitgaven aan andere vis. Integendeel, er werd juist minder uitgegeven aan vis. 5 Voor de vastendagen bleef er dan ook, bij gebrek aan vis, niet veel anders over dan brood te eten. Na hun verovering eisten beide legers geld van het gasthuis als oorlogscontributie. Hierdoor verloor het gasthuis een kwart van zijn jaarinkomsten. Het huis werd ook nog eens geplunderd. In de rekeningen van het Nieuwe Gasthuis vinden we een gift van 1 gulden en 12½ stuiver voor beddenlakens nadem dat het hus gans beroft vas. 6 Maar het verloor niet alleen goederen en contant geld, ook voedsel en drank moest men inleveren. Zo deden de soldaten zich tegoed aan kaas en wijn, die het gasthuis specifiek inkocht voor de ruter of de prins ruter. 7 De totale inkopen aan wijn waren maar liefst zo n 75% hoger. Aan gerst, voor de bierproductie, werd zo n 35% meer gemalen. Dankzij een voorraad hoefde het gasthuis geen gerst in te kopen. Gestolen vee...met dye veraveringe van der stat met kone, perde, kalver unde osse myede unde vechgenamen, soe dat dat huis nyt behylt... 8 Uit dit citaat blijkt dat er bij de veroveringen ook nog eens al het rundvee meegenomen werd. Vermoedelijk gebeurde dit op het eind van het jaar (mogelijk bij de Spaanse herovering in november), toen het benodigde vee al geslacht was. Er werden dat jaar 4 Leo Adriaenssen, Staatvormend geweld, Tilburg In 1570 werd, behalve aan haring en stokvis, 37 gulden besteed aan de aanschaf van vis, in 1571 was dat 50 gulden en in 1572 slechts 23 gulden. 6 nadat het huis helemaal beroofd was. S. Galema, R. Gresnigt & M. Kooij-van der Leur, Getranscribeerde rekeningen van het Nieuwe Gasthuis p ruiters of ruiters van de Prins van Oranje. 8...met die veroveringen van de stad zijn er koeien, paarden, kalveren en ossen mee- en weggenomen, waardoor het huis niets behield... Uit: S. Galema, R. Gresnigt & M. Kooij-van der Leur, Getranscribeerde rekeningen van het Nieuwe Gasthuis p. 40. ZUTPHEN 5

4 namelijk niet minder maar juist meer runderen geslacht dan in de twee voorgaande jaren. Die extra geslachte runderen kunnen bedoeld zijn om het tekort aan varkensvlees te compenseren. De varkens waren waarschijnlijk al bij de staatse inval in juni meegenomen door soldaten. Er werden in 1572 namelijk veel minder varkens geslacht. Ook aan varkensvoer (boekweit) werd de helft minder gemalen. Om de gestolen varkens in leven te houden, had men boekweit nodig. Die roofde men bij boerderij Lentink, in Almen. Van de pachter van die boerderij was de boekweit namelijk genamen unde vervoert van dye vijenden als hije protestiert. 9 Het gestolen vee betekende weer een financiële aderlating voor het gasthuis. Men moest dan ook geld lenen om de veestapel aan te vullen. Behalve het geld, de goederen, het vee en het voedsel voor de manschappen hadden de soldaten ook nog haver nodig voor de paarden. Er werd dit jaar drie keer zo veel haver gemalen als anders. Het gasthuis had hier niet genoeg van in voorraad en moest dus haver inkopen. Al met al was 1572 een ellendig jaar. Spaanse heerschappij In 1573 en 1574 lijkt het leven weer zijn gewone gang te gaan in het gasthuis. Er werden dezelfde aantallen varkens en runderen geslacht als voor de oorlog en de kosten voor voedsel en drank waren iets hoger. Er waren echter veel minder mensen aanwezig in het gasthuis. De klerken waren namelijk gevlucht bij de binnenkomst van de staatsen. Omdat de prijzen voor voedsel en drank niet gestegen waren, kunnen we de hogere kosten alleen verklaren door aan te nemen dat in deze jaren nog steeds Spaanse soldaten meeaten. Deze manschappen kregen waarschijnlijk ook brood geserveerd. Er werd namelijk meer rogge gemalen dan voor de oorlog. De roggeoogst was erg goed deze jaren; in 1573 en 1574 zo n 40% meer dan voorheen. Men mocht zich erg gelukkig prijzen met deze goede oogst. Hierdoor kon het gasthuis graan gaan verkopen. Zo kon men de kas spekken. In april trokken de Spaanse soldaten weg uit Zutphen. Dat betekende voor het gasthuis minder eters. Nog steeds was de oogst aan rogge en gerst groot. Je zou dus verwachten dat het gasthuis veel graan verkocht of in voorraad had. Beide verwachtingen komen niet uit. Sterker nog, de totale voorraad aan graan raakte dat jaar op. Het kan bijna niet anders dan dat de wegtrekkende soldaten zich een deel van de graanoogst toegeëigend hadden. In augustus 1577 werd het laatste van de oude rogge gemalen; vanaf nu was men geheel aangewezen op de nieuwe oogst. Slechter stond het ervoor met de hoeveelheid mout (voor het bier) en met de hoeveelheid boekweit (voor de varkens). Dit moest men inkopen. Aan mout kocht men in juli en augustus samen 18 molder 11 in voor 36 gulden. Aan boekweit kocht men in juli slechts een halve molder in. In plaats van boekweit kregen de varkens het mindere mankzaad, een mengeling van graansoorten, meestal haver en gerst. In 1578 was het wederom onrustig rond Zutphen. Het beruchte staatse leger van Johan Casimir lag in de buurt van de stad en eiste haver voor de paarden. Ook had het rogge afgetroggeld van de boerderij het Laer, 9 door de vijanden meegenomen en vervoerd, als hij protesteert. S. Galema, R. Gresnigt & M. Kooijvan der Leur, Getranscribeerde rekeningen van het Nieuwe Gasthuis p De rekeningen van 1575 en 1576 ontbreken helaas molder is 125 liter. 6 ZUTPHEN

5 Historisch eet- en drinkgereedschap: kom, kruik en drinkschuit. (collectie Stedelijk Museum Zutphen) waardoor het gasthuis daar nauwelijks nog rogge van kreeg. Maar erg veel last had het gasthuis daar niet van, want de roggeoogst was erg groot dat jaar. Het gasthuis kon weer rogge verkopen. Er bleef daarna zelfs nog over. Deze werd opgeslagen op de roggezolder, waar voor de zekerheid een nieuwe deur in gemaakt werd. Staatse heerschappij Op 23 juli 1579 sloot de stad Zutphen zich aan bij de Unie van Utrecht en koos daarmee officieel de kant van het staatse leger. Er kwamen voor de derde keer in zeven jaar soldaten de stad in. Op dezelfde dag dat Zutphen zich aansloot bij de Unie van Utrecht, gaf het gasthuis orders om de runderen van het land te halen, doe die stadtholder Zuutphen beleggen wolde. 12 Mogelijk was men bang voor represailles van Spaanse soldaten. Dat bleek geen overdreven gedachte, want de beesten van Henric Woeldikes waren al meegenomen, waardoor hij niet in staat was om zijn pacht te betalen. Waarschijnlijk had ook het gasthuis niet veel succes met het verdedigen van zijn veestapel, want er werd dit jaar opnieuw geld geleend om runderen te kopen. Het leek erop alsof de staatsen hun troepenmacht nu beter onder controle hadden. Ook de inkwartiering van soldaten werd veel beter geregeld. Het gasthuis kreeg eerst één soldaat en later drie soldaten toegewezen om voor te zorgen. Elke week kregen de soldaten een paar stuivers van het gasthuis. Voor de zeven aanwezige klerken was het staatse leger geen bedreiging meer. Ze bleven in het gasthuis en vluchtten deze keer niet de stad uit. Tot aan begin van 1580 staan ze nog in de rekeningen vermeld. 13 Bij uitzondering maakten ze zich nuttig door te helpen bij het werk op de boerderijen. Begin 1581 waren de klerken verdwenen. Er werd geen rogge meer speciaal voor hen gemalen, en de uitgaven aan voedsel en drank waren zo n 20% lager dan in Mogelijk waren de klerken vertrokken omdat het gasthuis te maken kreeg met een dodelijke besmettelijke ziekte. De zieken werden 12 omdat de stadhouder Zutphen belegeren wilde. S. Galema, R. Gresnigt & M. Kooij-van der Leur, Getranscribeerde rekeningen van het Nieuwe Gasthuis p Helaas is ook de rekening van 1580 weg, dus we weten niet tot hoe lang de klerken nog aanwezig waren in het gasthuis. Vanaf 22 februari 1581 waren de klerken in ieder geval niet meer aanwezig in het gasthuis. ZUTPHEN 7

6 opgenomen in het pesthuis oftewel het ziekenhuis van het gasthuis. Ze aten niet volledig mee, maar kregen af en toe extraatjes, zoals wijn, kruiden, vis en rijst. Waarschijnlijk kregen ze ook brood, want er werd veel rogge gemalen. De epidemie bleek ernstig. Er werd geregeld hout gezaagd en negele ingekocht totter dootkysten. 14 Door deze epidemie kwam het gasthuis opnieuw in geldproblemen. Ook al omdat het minder geld en granen kreeg van de boerderijen. Een aantal boerderijen was namelijk niet meer in gebruik als gevolg van de epidemie of de oorlogssituatie. Desondanks had het gasthuis erg veel inkomsten dat jaar. Deze hoge inkomsten waren vooral te danken aan de verkoop van boerderijen voor 450 gulden en de verkoop van graan. 15 Opnieuw Spaanse heerschappij En nog was de stad niet verlost van de ellende. Het Spaanse leger zag in 1583 kans om Zutphen opnieuw in te nemen. Voor de vierde keer in elf jaar kwamen er nieuwe soldaten de stad in en eisten geld van het gasthuis. Geld, dat het gasthuis binnenkreeg met de verkoop van boekweit. In totaal werd hier 402 gulden aan verdiend. De boekweitoogst was dat jaar dan ook buitengewoon goed. Ondanks deze overvloedige oogst werd er maar weinig boekweit gemalen voor de varkens, 70% minder dan in het voorgaande jaar. Vermoedelijk werden ook dit keer de varkens meegenomen door de soldaten. Vreemd genoeg was de oogst aan rogge, gerst en haver erg slecht. In die mate was dat nooit eerder het geval geweest, wat doet vermoeden dat de rondtrekkende troepen rond Zutphen een deel opgeëist hebben. Nog steeds kon het gasthuis zijn schulden niet betalen. In tegendeel, het moest opnieuw geld lenen. Een deel daarvan kwam van de Zutphense burgemeester Henrick van der Capellen en was bestemd voor de sicken an peste off anderz kranck in den sickenhuusse kranck liggende. 16 Wel was de epidemie waarschijnlijk over haar hoogtepunt heen, want er wordt nauwelijks meer melding gemaakt van doodkisten. In 1584 eisten Spaanse soldaten weer voedsel van het gasthuis: lam, schaap, bokking, haring, broden (de zogeheten weggen) en noten, maar ook specerijen zoals mosterd, peper en saffraan. Daarnaast werd er vis geserveerd aan de Spanssen ruter en tevens boemmaly vor den fendrig, en herinck vor onssen comessalen, dye Spannyer. 17 De paarden van de soldaten moesten worden voorzien van haver. Tot overmaat van ramp werd er ook nog eens spek en vlees gestolen uit het gasthuis. Dieven hadden een gat in de kelder weten te maken en de spullen meegenomen. Over de epidemie komen geen nadere mededelingen meer, maar wel waren er in het ziekenhuis veel gewonden om te verzorgen. Soldaten van wie de arm er afgeschoten was of die blind geworden waren of verlamd. Er werd in 1584 hevig gevochten rondom Zutphen tussen de staatsen en de Spanjaarden. 14 Dat wil zeggen: spijkers ingekocht voor doodkisten. S. Galema, R. Gresnigt & M. Kooij-van der Leur, Getranscribeerde rekeningen van het Nieuwe Gasthuis p Men kocht dit jaar ook een boerderij, waarvan de pachter de pacht niet kon betalen, voor 150 gulden. 16 de zieken aan pest of anderszins ziek in het ziekenhuis liggende. S. Galema, R. Gresnigt, & M. Kooij-van der Leur, Getranscribeerde rekeningen van het Nieuwe Gasthuis p Spaanse ruiters en tevens olijfolie voor de vaandrig en haring voor onze kostgangers, de Spanjaarden. S. Galema, R. Gresnigt & M. Kooij-van der Leur, Getranscribeerde rekeningen van het Nieuwe Gasthuis p. 22, 26 en ZUTPHEN

7 Historisch eet- en drinkgereedschap: mosterdpot en drinkkan. (collectie Stedelijk Museum Zutphen) De gewonden werden met brandewijn rustig gehouden, waarschijnlijk het enig voorradige medicijn. Door de aanwezigheid van de staatse soldaten in de buurt konden er nog maar weinig goederen de stad in komen. Ook van de boerderijen kwam er nog maar nauwelijks geld of granen. Veel boerderijen lagen leedich en waren onverpachtet. De inkomsten waren dan ook laag. Met name aan rogge ontstond een groot gebrek; niet alleen in het gasthuis maar ook daarbuiten. Een gevolg daarvan was dat de prijs van rogge omhoog schoot, bijna twee keer zo hoog als in het voorgaande jaar, en toen was de prijs al hoger dan tevoren. Een molder rogge kostte 144 stuiver, een bedrag waarvoor een gewone werkman 96 dagen moest werken. Als hij dat jaar 365 dagen zou werken en voor al zijn geld rogge zou kopen, dan zou hij nog niet voldoende brood hebben voor twee personen. Ook de prijs van gerst was sterk gestegen: van 47 stuiver naar 63 stuiver per molder. De rogge en gerst waren te duur om zomaar te vermalen voor het gasthuis; de granen werden voornamelijk verkocht. De weinige rogge die het gasthuis maalde, was maar net voldoende voor zeven mensen, in plaats van de 41 bewoners van vóór de oorlog. Ook de andere granen, boekweit en haver, werden nauwelijks gemalen. De uitgaven voor levensonderhoud waren extreem laag: 74 gulden in plaats van gemiddeld 215 gulden in normale jaren. Minder uitgaven dus, terwijl de prijzen juist flink gestegen waren. De prijs van boter was dat jaar bijvoorbeeld gestegen met 50%, van 28 stuiver naar 42 stuiver per vat. Behalve de soldaten zullen niet veel mensen een beroep hebben kunnen doen op de voedsel- en drankvoorraad in het gasthuis. Nauwelijks te eten of te drinken In 1585 waren de Spaanse soldaten nagenoeg uit het gasthuis verdwenen, maar nog steeds was er nauwelijks te eten of te drinken. De uitgaven voor voeding en drank waren naar een dieptepunt gezakt (63 gulden). Het meeste werd uitgegeven aan vis, ZUTPHEN 9

8 want vlees was er niet veel. De koeien en varkens waren niet veilig met zo veel soldaten in de buurt. Geregeld moest het gasthuis zijn eigen koeien terugkopen van soldaten. Om deze geldverspilling te voorkomen huurde het gasthuis een koeienhoeder en een varkenshoeder in. Veel varkens zullen er trouwens niet geweest zijn, want er werd nauwelijks boekweit gemalen. En het mankzaad, dat varkens in noodgevallen kregen, was vernietigd doordat die ffeltmuesen ser averffluedich bynt geweset. 18 De leegstand van boerderijen hield onverminderd aan. Met zo veel soldaten in de buurt kon men ook niet anders verwachten. Er kwam nauwelijks geld of granen binnen. Om geld binnen te halen verkocht het gasthuis gerst uit de voorraad van De prijs van gerst was opnieuw gestegen naar 124 stuiver per molder, bijna twee keer zo hoog als het jaar daarvoor. Aan de verkoop van gerst kon het gasthuis dus flink verdienen. Maar de bodem van de graanvoorraad was in zicht. Op 2 mei 1586 was de voorraad aan rogge 4 molder en aan gerst 27 molder. De rogge werd vermalen en de laatste gerst werd verbruikt voor het maken van bier en als zaaigoed. Over boekweit en haver werd al helemaal niet gerept. Alle hoop was gevestigd op een goede gerstoogst en de afwezigheid van plunderende soldaten. Dat deze hoop werkelijkheid werd, blijkt uit de rekening van De inkomsten waren gestegen naar 868 gulden, dankzij de verkoop van mankzaad (39 gulden) en vooral de verkoop van gerst (632 gulden). Door deze hoge inkomsten kreeg het gasthuis eindelijk wat lucht. Men kon wat meer levensmiddelen aanschaffen: van 63 gulden in 1585 naar 173 gulden in Vooral aan boter werd veel uitgegeven. Brood kocht men zo van de bakker. Rogge om zelf brood van te bakken had het gasthuis immers nauwelijks. Deze ging men nu kopen om uit te zaaien. Men kocht dit zaaigoed voor het astronomische bedrag van 232 stuiver per molder: drieëneenhalf keer hoger dan in Ook de boekweit die men inkocht, was drie keer duurder dan in 1585 en de haver anderhalf keer zo duur als in Aan de stijging van de prijzen was nog geen einde gekomen. Hoe het de volgende jaren verder ging met het gasthuis kunnen we helaas niet uit de rekeningen opmaken. De rekeningen van 1588 tot 1591 zijn niet aanwezig in het archief. Te vrezen valt dat het deze jaren niet beter gegaan is, eerder slechter. Met de definitieve komst van de staatsen in 1591, de vijfde inval in negentien jaar, breekt er eindelijk een stabielere tijd aan. Negentien rampzalige jaren Het gasthuis, een huis voor armen en zieken, werd niet ontzien in de negentien rampzalige jaren voor Zutphen in de Tachtigjarige Oorlog. Zowel de staatse als de Spaanse legers eisten geld en etenswaren van het gasthuis. Bij hun vertrek namen soldaten vee en granen mee. De boerderijen van het gasthuis werden verlaten omdat rondtrekkende troepen het buitengebied onveilig maakten. Schaarste aan voedsel deed de prijzen omhoog schieten. Ook kreeg het gasthuis te maken met een epidemie, mogelijk ontstaan door de grote aantallen soldaten in de stad. Het gasthuis kon deze ellende alleen doorstaan dankzij de verkoop van graan en dankzij mensen die geld bleven geven aan dit ontredderde huis. 18 Doordat de veldmuizen zeer talrijk zijn geweest. S. Galema, R. Gresnigt & M. Kooij-van der Leur, Getranscribeerde rekeningen van het Nieuwe Gasthuis p Van 1586 is er helaas geen rekening. 10 ZUTPHEN