Streekverhaal Rupelstreek Rapport

Transcriptie

1 Streekverhaal Rupelstreek Rapport Bailleul Ontwerpbureau 28 november 2012

2 Voorwoord Dit rapport is opgemaakt in opdracht van de Provincie Antwerpen Dienst Gebiedsgericht Beleid en beschrijft het streekverhaal van de Rupelstreek. Het bevat geen beschrijving van de geschiedenis van de streek, van de baksteennijverheid of van de sociale ontwikkelingen die er het gevolg van waren. Het hierna geschetste streekverhaal baseert zich wel op die geschiedenis maar combineert haar met de huidige troeven van de Rupelstreek om de krijtlijnen uit te zetten waarbinnen toekomstige toeristische en recreatieve initiatieven kunnen kaderen. Op die manier zal het rapport een aanzet zijn om de identiteit van de Rupelstreek scherper te profileren en om een interessant aanbod voor zowel de bewoner als de bezoeker te creëren. Waar het Gebiedsgericht strategisch project Rupelstreek focust op de gemeenten Boom en Rumst, behandelt dit rapport het ruimere gebied van de vijf Rupelgemeenten Boom, Rumst, Niel, Schelle en Hemiksem. Achteraan is een samenvattende lijst opgenomen van de aanbevolen acties om het streekverhaal van de Rupelstreek in situ te realiseren. Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

3 Inhoud Voorwoord 2 Inhoud 3 Situering 6 Afbakening 7 Een opdeling in oost en west 7 Ten oosten van de A12: Boom en Rumst 8 Ten westen van de A12: Niel, Schelle en Hemiksem 9 Openbaar vervoer 9 Met de fiets 9 Te voet 9 Hereniging tussen oost en west 9 Stand van zaken 10 Een gemeenschappelijke basis 10 Verbrokkeld verleden 10 Verbrokkeld initiatief 11 Kansen voor de toekomst 11 Basis voor een streekverhaal 12 Een tafel met drie poten 12 Klei 12 Water 12 Landschap 12 Voor de bewoner en de toevallige passant (bottom up) 12 De Rupelstreek als bestemming (top down) 13 De watertoren van Rumst: actieve kleiontginning 14 Het beschermde dorpsgezicht van Noeveren: het steenbakkerijverleden 14 De abdijsite van Hemiksem: potentie voor een internationaal tegelmuseum 14 Het kleiverhaal 16 De watertoren van Rumst 17 Noeveren 17 De steenbakkerijsites 18 Noeveren Café de Koophandel 18 Noeveren Averechtse Root 18 De abdij van Hemiksem 19 Gilliot & Roelants Tegelmuseum 20 Heemmuseum Heymissen 20 Museum Rupelklei 20 De kleiputten van Rumst & Terhagen 21 De Rupelkleiroute 21 Hoogstraat 21 De poort van De Beukelaer 22 De Zelfende Sloefenmaaksters 22 Het Keibrekerspad 22 Provinciaal Recreatiedomein De Schorre 23 Wienerberger 23 Walenhoek 24 Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

4 Steenbakkerijmuseum t Geleeg in Rumst 24 Andere locaties 24 Het waterverhaal 25 Nautisch Bezoekerscentrum Rupelstreek 26 Stand van zaken 26 Ontwikkelen van de site 27 Inhoudelijk 28 Site Noeveren 28 Kiosken op en langs de dijken 29 Drie rivierenpunt (Rumst) 29 Kade Wienerberger (Rumst) 29 Museum Rupelklei (Rumst) 29 Nautisch Bezoekerscentrum/Fietsinrijpunt richting De Schorre 30 Noeveren (Boom) 30 Walenhoek (Niel) 30 Niels Broek (Niel) 30 Tolhuis (Schelle) 31 Sashuis 31 Vliet (Schelle/Hemiksem) 31 Museum t Sashuis 31 Andere locaties 32 Het landschapsverhaal 33 De kleiputten van Rumst & Terhagen 34 Museum Rupelklei 35 Watertoren 35 Provinciaal Recreatiedomein De Schorre 35 Walenhoek (Bezoekerscentrum De Paardenstal) 35 Ecohuis t Kleibrood (Boom) 36 Andere bezienswaardigheden 37 De kade van Boom 37 Het park van Boom 37 Religieuze gebouwen 38 Heemkundige musea 38 Monumenten en waardevolle gebouwen 38 Braem toren langs de A12 38 Langs de A12 in Boom bevindt zich een waardevol woonproject van de hand van Renaat Braem. De Braemtoren is van grote afstand zichtbaar en markeert deze architecturaal interessante woonwijk. 38 Clustering 39 Cluster Hemiksem & Schelle - de westelijke poort tot de Rupelstreek 39 Cluster Noeveren & Niel de centrale poort tot de Rupelstreek 40 Cluster Rumst & Terhagen - de oostelijke poort tot de Rupelstreek 40 Cluster Boom & De Schorre het logistieke hart 40 Links tussen de clusters 41 Bereikbaarheid voor verschillende modi 41 Met de wagen 42 Met de trein 42 Met de bus 42 Met de boot 42 Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

5 Met de fiets 43 Te voet 44 Visuele identiteit 45 Naamgeving 45 Huisstijlelementen 45 Logo 45 Grafische stijl 45 Terreinsignalisatie 46 Vormgeving 46 Hiërarchie 46 Streekmarketing 47 Samenvattende lijst van aanbevolen acties 48 Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

6 Situering De naam van de streek verraadt haar ligging. De vijf Rupelgemeenten, Rumst, Boom, Niel, Schelle en Hemiksem liggen alle aan de noordzijde of de rechteroever van de Rupel. Enkel de gemeente Hemiksem ligt niet aan de Rupel maar aan de Schelde. De vijf gemeenten vormen een aaneengesloten gebied, niet enkel door hun geografische ligging maar ook door hun gemeenschappelijke geschiedenis. Gelegen te midden van het dichtbevolkte gebied tussen Antwerpen, Mechelen en Brussel, vormt de Rupelstreek een opvallend andere en bijzonder groene zone. De Rupel vormt de zuidelijke grens van de streek. In het oosten vormt de E19 de grens en in het westen zorgt de Schelde voor een natuurlijke afbakening. Ten noorden van de Rupelstreek begint de verstedelijkte zuidrand van Antwerpen. De Rupelstreek maakt deel uit van verschillende toeristische clusters. Zo is de Rupelstreek in zijn geheel een onderdeel van Toerisme Rupelstreek-Vaartland, een bovenlokaal samenwerkingsverband dat de noordelijke en zuidelijke oever van de Rupel met elkaar verbindt. Het gebied is ook de noordwestelijke grens van de regio Scheldeland, dat over de provinciegrenzen heen een waterrijk gebied beslaat langs de Schelde, de Dender en de Rupel. Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

7 Afbakening Een opdeling in oost en west Door haar ligging tussen grote stedelijke kernen en door de aanwezigheid van autosnelwegen als E19 en A12, die noord en zuid met elkaar verbinden, kent de streek veel doorgaand verkeer. Wegen van oost naar west, die de Rupelgemeenten met elkaar verbinden, zijn minder groot en minder talrijk. Dat komt de leefbaarheid en het groene landschapsbeeld ten goede, maar maakt ook dat de streek minder goed bereikbaar is met de wagen. De A12 snijdt de Rupelstreek in een oostelijk en een westelijk deel. Aan de A12 ligt Boom, met zijn verstedelijkte kern, in het hart van de streek. Daarbuiten vinden we de andere Rupelgemeenten, met telkens een relatief grote bewoonde kern die met andere kernen verbonden is door wegen geflankeerd door opvallend veel groen. Door lintbebouwing en een hoge concentratie aan KMO- en industrieterreinen, hebben passanten weinig zicht op dat achterliggende landschap. Het is een belangrijke opdracht om ervoor te zorgen dat deze passanten uitgenodigd worden om deze unieke streek te bezoeken. Ze moeten minstens beseffen dat achter de bedrijventerreinen een interessant gebied verscholen ligt. Het is ook belangrijk dat op strategische plaatsen voldoende parkeergelegenheden voorzien worden. Die kunnen fungeren als overstap naar een wandel of fietstocht. Ze moeten zodanig ingeplant worden dat ze de leefbaarheid en het karakter van het gebied niet verstoren. Voor fietsers en wandelaars vormt de A12 een moeilijk te overbruggen obstakel, hoewel er enkele zeldzame doorsteken zijn. Vanaf het groene landschap komt men vrij plotseling in de drukke zone rondom de A12 terecht. Men voelt zich niet meteen uitgenodigd om die over te steken en aan de andere kant opnieuw de groene ruimte op te zoeken. Voor het gebied aan de E19 is de situatie iets beter. De snelweg vormt de oostelijke grens van de Rupelstreek. Vanaf deze autosnelweg ervaart de automobilist wel dat hij door een groene regio rijdt: het landbouwlandschap van Reet en Rumst. Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

8 Ten oosten van de A12: Boom en Rumst Studiebureau Omgeving werkt onder andere rond de mobiliteit in de streek en de bereikbaarheid van de grotere attracties en bewoningskernen. De studie focust op het gebied ten oosten van de A12, met de gemeenten Boom en Rumst. Boom is door zijn ligging vlak bij de autosnelweg goed bereikbaar. Maar diezelfde autosnelweg maakt het imago van Boom en het achterliggende gebied minder aantrekkelijk voor bezoekers. De laatste jaren zijn evenwel enkele verfrissende initiatieven genomen, zoals de heraanleg van de kaai van Boom en straten in het centrumgebied. De A12 snijdt de gemeente Boom in twee delen. Noeveren, dat zeer belangrijk is in het streekverhaal, ligt aan de andere kant van de A12 en is nogal moeilijk te vinden. Om de gemeente Rumst, met deelgemeenten Reet en Terhagen, te bereiken, kiest men beter voor toegang via de E19. Verkeer vanaf de E19 komt ofwel door het centrum van Reet (afrit Kontich) ofwel door het centrum van Rumst (afrit Rumst). Verkeer vanaf de A12 bereikt Rumst via de hoofdweg (Kapelstraat), die parallel loopt aan de Rupel, langs Terhagen. In de nabije toekomst zal een noordelijke verbindingsweg (N171 ) De E19 met de A12 met elkaar verbinden, zonder dat daarbij aan de bewoningskernen of de groene ruimte geraakt wordt. Het Provinciaal Recreatiedomein De Schorre heeft sinds zijn oprichting een belangrijke positie in het recreatieve landschap weten te veroveren. Het is goed bekend bij streekbewoners en bezoekers, mede dankzij de vele diverse evenementen die er georganiseerd worden. De parking van De Schorre is goed aangeduid en beschikt over een vrij grote capaciteit. Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

9 Ten westen van de A12: Niel, Schelle en Hemiksem Ten westen van de A12 liggen de gemeenten Niel, Schelle en Hemiksem. De omvang van de dorpskernen is vergelijkbaar met die van Terhagen, Rumst en Reet aan de oostelijke zijde van de A12. Zij liggen iets verder verwijderd van de autosnelweg, zijn iets moeilijker te bereiken, maar hebben daardoor ook een rustiger karakter. Het landschap tussen de dorpskernen is vrij open en groen. Voor de ontwikkelingen in de Scheldeboord in Hemiksem en Schelle wordt eveneens een mobiliteitsstudie opgemaakt. Openbaar vervoer Spoorlijn 52 verbindt de stations van Boom, Niel, Schelle en Hemiksem met Antwerpen in het noorden en Puurs in het zuiden. De gemeenten in de hele streek zijn via buslijnen met elkaar verbonden en er zijn ook busverbindingen met Mechelen, Antwerpen en Brussel. Bezoekers vinden vandaag nog maar weinig de weg naar de Rupelstreek met het openbaar vervoer. Met de fiets De Toeristische regio Scheldeland, waarvan de Rupelstreek deel uitmaakt, kent een hoge concentratie aan rivieren met goed aangelegde dijken. Daardoor is de streek een aantrekkelijk fietsgebied en een belangrijke draaischijf in het fietsknooppuntennetwerk. De dijken van de Rupel worden vandaag frequent gebruikt voor functioneel, recreatief en sportief fietsgebruik. Het fietsknooppuntennetwerk maakt vooral gebruik van de Rupeldijken maar voorziet ook een parallelle verbinding tussen de dorpskernen en af en toe een doorsteek naar de dijk. Die aftakkingen laten de fietser toe om zelf lussen te maken. Hier en daar zou een extra verbinding tussen de parallelle wegen de verwevenheid kunnen verhogen. Ook de fietser moet tijdens zijn tocht kennis kunnen maken met het karakteristieke landschap van de kleiputten. Te voet De streek heeft sinds kort ook een vrij dicht wandelnetwerk. Het verbindt de belangrijkste attracties van de streek, de Rupeldijk en doet ook gebieden als de Walenhoek en De Schorre aan. In de toekomst zal dit netwerk nog aangevuld worden met verbindingen door het ontginningsgebied. Hereniging tussen oost en west Het is een belangrijke uitdaging om het oosten en het westen van de Rupelstreek weer met elkaar te verbinden. Historisch en landschappelijk zijn ze sterk met elkaar verbonden en die verbanden mogen zeker in de verf gezet worden. Daarnaast moet de verbinding ook fysiek gemaakt worden, voor elke vervoersmodus. Op die manier kan de streek effectief gepromoot worden als een aaneengeschakeld gebied dat een bezoek zeker waard is. Het formuleren van een duidelijk streekverhaal en het realiseren van inhoudelijke verbindingen tussen de verschillende locaties is bij dit alles een belangrijke stap. De bezoeker moet steeds de ruimere context kunnen zien en doorverwezen worden naar andere locaties in de streek. Die andere locaties moeten gemakkelijker bereikbaar gemaakt worden, zonder dat daarbij schade toegebracht wordt aan het karakter van de streek, bijvoorbeeld door grote parkeerterreinen. Overkoepelend voor de streek en per locatie dient de toegankelijkheid voor de verschillende vervoersmodi, bestudeerd te worden. Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

10 Stand van zaken Een gemeenschappelijke basis De Rupelgemeenten zijn met elkaar verbonden door een gemeenschappelijke geschiedenis. De geomorfologie van de streek, met zijn typische kleirug, de Rupel als transportader, het leven met eb en vloed, het wij-gevoel langs één oever van een rivier, de ontwikkeling en evolutie van een belangrijke steenbakkersnijverheid, de daaraan gekoppelde evolutie van het landschap, de stortproblematiek, de werkloosheid ten gevolge van het mechaniseren van het productieproces en het sociale leven van de vele arbeiders hebben het gebied vormgegeven. Deze gegevens vormen het startpunt voor het gemeenschappelijke streekverhaal van de Rupelstreek. Naast het verleden heeft de Rupelstreek echter ook een gedeelde toekomst; herontdekking van de Rupel en het water, nieuwe natuurgebieden, economische bedrijvigheid en recreatiemogelijkheden worden in de gehele Rupelstreek een leidraad voor de ontwikkeling. Verbrokkeld verleden De baksteennijverheid is voor de streek de belangrijkste activiteit geweest tijdens de laatste eeuwen. Ze liet, en laat nog steeds, een grote landschappelijke impact na, maar relatief weinig monumentale overblijfselen. De sporen die vandaag nog verwijzen naar het verleden, zijn grotendeels verdwenen of liggen verborgen in het landschap. Net als het landschap vormt deze verbrokkelde geschiedenis een lappendeken van fragmenten die samen een verhaal vormen. Dat verhaal is vandaag voor de bezoeker echter niet duidelijk en vertoont te weinig samenhang. De meeste constructies die opgetrokken werden in functie van de baksteennijverheid, waren van tijdelijke aard. Droogloodsen moesten gemakkelijk verplaatst kunnen worden, het droogveld was een open terrein in de buitenlucht en ook vele ovens verdwenen volledig. Aanvankelijk waren de ovens trouwens niet meer dan een stapel te bakken stenen. Pas in de 19 e eeuw werd geïnvesteerd in gebouwen. Het patrimonium dat vandaag nog zichtbaar is, is dus vrij recent. Veel gebouwen zijn verloren gegaan tijdens de aanleg van nieuwe woon- en industriegebieden. Waar het beeld van de kade van de Rupel vroeger bepaald werd door de vele schoorstenen, blijven vandaag nog slechts enkele schoorstenen over als eenzame getuigen. Waar elke vrije meter ooit ingenomen is door droogloodsen, blijven die vandaag in zeer beperkte mate over als deel van de musea, net als de weinige gebouwen en ovens die bewaard gebleven zijn. Het is belangrijk om die resterende elementen ook in de toekomst te blijven bewaren. De waardevolle objecten die het steenbakkersverleden duiden, krijgen waarde en context door ze te tonen in hun natuurlijke omgeving. Indien deze verdwijnt, verdwijnt voor een deel ook het streekverhaal. Je kunt bezoekers en toekomstige streekbewoners immers geen verhaal vertellen zonder dat delen ervan zichtbaar zijn. Tastbare restanten spreken aan en geven de mogelijkheid om de ruimere context te brengen. Wat wel zeer aanwezig is, is het landschap. De kleigroeven bepalen ook vandaag nog het landschapsbeeld. De kleiontginning, die nog steeds bezig is, heeft het oorspronkelijke landschap ingrijpend veranderd en heeft een unieke natuurontwikkeling doen ontstaan. Verder wordt het streekverhaal ook verteld via kleinere restanten als oude tunnels, oude baggers, de hoger gelegen weg parallel aan de Rupel, arbeiderswoningen, de Lein van Terhagen, hoogspanningscabines, delen van oude scheepswerven Het interessante hiervan is dat die zaken nog te vinden zijn op de plaats waar ze destijds gebruikt werden. Deze relicten zorgen ervoor dat je bij een bezoek aan de streek constant, zij het Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

11 op kleinere schaal, geconfronteerd wordt met de geschiedenis ervan. De relicten vormen aanknopingspunten om het overkoepelende verhaal te vertellen, maar ook om terug te gaan in de tijd en andere facetten zoals het sociale leven aan bod te laten komen. Verbrokkeld initiatief Verschillende lokale organisaties of privépersonen hebben in de loop der jaren initiatieven genomen om delen van het unieke verleden van de Rupelstreek levendig te houden. Zo zijn er de steenbakkerijsites EMABB en Frateur in Noeveren, het nautisch bezoekerscentrum in Boom, steenbakkerijmuseum t Geleeg en Museum Rupelklei te Rumst en het Gilliot & Roelants Tegelmuseum te Hemiksem. Daarnaast zijn er nog initiatieven zoals de Paardenstal in Niel, waar Natuurpunt de aandacht vestigt op de fauna en flora in de voormalige kleiputten. In de abdij van Hemiksem vertelt het Gilliot & Roelants Tegelmuseum zeer beknopt wat kan uitgroeien tot een bijzonder boeiend verhaal. Met goede bedoelingen en beperkte middelen trachten deze lokale initiatieven elk een deel van het verhaal te brengen. Vaak is dat verhaal sterk afhankelijk van wat op die plek bewaard gebleven is, van wat in de loop der jaren verzameld is of van de persoonlijke interessesfeer van de initiatiefnemer. Nergens krijgt de bezoeker het overzicht, nergens is er de context die alle verhalen bundelt. Het overkoepelende streekverhaal en de gemeenschappelijke identiteit ontbreken. Kansen voor de toekomst Vertrekkend van wat behouden is, met inbegrip van de lokale initiatieven, dient een overkoepelend verhaal ontwikkeld te worden. Om het met een metafoor uit te drukken: de bouwstenen liggen er, de mortel ontbreekt. Het streekverhaal moet structuur geven aan het deelverhaal op de verschillende locaties. Elk deelverhaal krijgt een eigen accent en een duidelijke plaats binnen een ruimere context. Daarbij wordt niet alleen gefocust op het verleden, maar ook op het heden en de toekomst. De lokale musea spelen daarin een zeer belangrijke rol. Een verhaal wordt best verteld en een object wordt best getoond op de plek waar het relevant is. Een betere afstemming zal ervoor zorgen dat de musea elkaar gaan aanvullen in plaats van overlappen. De musea moeten inhoudelijk doorverwijzen naar andere locaties, wat een bezoek rijker en interessanter maakt. Enerzijds worden lokale initiatieven dus deel van een groter geheel, anderzijds bezorgt dat groter geheel hen net meer eigenheid. Het streekverhaal vormt het bindmiddel dat de verbrokkelde initiatieven weer met elkaar verbindt. Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

12 Basis voor een streekverhaal Een tafel met drie poten Het verhaal van de Rupelstreek is een verhaal met vele facetten, gebracht op verschillende locaties en verspreid over de streek. Met de relicten van het industriële verleden, de overvloedige aanwezigheid van water en het unieke landschap heeft de Rupelstreek een aantal belangrijke toeristische troeven in handen. Die drie hoofdthema s, klei, landschap en water vormen de basisstructuur van het streekverhaal, als een tafel met drie poten. Een overkoepelend streekverhaal zorgt voor het inhoudelijk bindmiddel en bundelt de verschillende locaties, subthema s en initiatieven. Klei Het thema klei vormt de rode draad. Het landschap wordt daardoor leesbaar en de verschillende locaties krijgen elk hun plaats en betekenis. Binnen dit kleiverhaal verstaan we niet enkel het industriële verleden van de steenbakkerijen met de overblijfselen die ook vandaag nog zichtbaar zijn, maar ook het ontstaan en het ontginnen van klei in de streek, de sociale en cultuurhistorische aspecten. Water Het verhaal van de Rupelstreek is uiteraard ook het verhaal van een rivier, de Rupel. Het is mede dankzij de Rupel en zijn rol als transportader dat het kleiverhaal zo belangrijk is kunnen worden voor deze streek. Naast de vele troeven die het water vandaag te bieden heeft, is het transport van klei via het water een belangrijk subthema. Er zijn de deelverhalen over de overslag aan de kade, de scheepvaart op de Rupel, de scheepswerven in de verschillende gemeenten en het sociale verhaal van de mens en hoe die met het water omging. Ook buiten het streekverhaal vormen de Rupeldijk en het vele water vandaag een belangrijke recreatieve meerwaarde. Landschap Het ruwe landschap van de Rupelstreek is een gevolg van het industriële kleiverleden. In de kleiputten ontwikkelt zich nu gaandeweg een bijzondere natuur. De verschillende stadia van die ontwikkeling blijven zichtbaar, doordat de kleiwinning ook vandaag nog verdergaat. Het landschap vormt een belangrijke troef, zowel voor de natuurliefhebber als voor de recreant. De streek is een verrassend en veelzijdig groengebied in de verstedelijkte regio tussen Mechelen en Antwerpen. Voor de bewoner en de toevallige passant (bottom up) In de eerste plaatst zorgt het streekverhaal voor identiteit. Het creëert toegevoegde waarde voor de vijf individuele gemeenten en spreekt de lokale bewoner aan op de omgang met zijn omgeving. Iedere bewoner zal wel een stukje van het verhaal kennen. De een weet bijvoorbeeld dat die zeldzame schoorsteen nog bij een bepaalde steenbakkerij hoorde, dat waar zijn huis staat vroeger arbeiderswoningen stonden, dat de Rupel vroeger veel sterker vervuild was, dat er nog schepen gebouwd werden in een droogdok dat door de ophoging van de dijk verdwenen is, dat het kleifront nog niet was waar het nu is De ander heeft zelf nog op de steenbakkerij gewerkt, heeft zijn (groot)ouders erover horen vertellen of is zelf al op zoek gegaan naar meer informatie. Nog anderen zijn weinig op de hoogte en vragen zich af wat een geleeg is, hoe klei aanvoelt of gaan ervan uit dat de putten in het landschap er altijd al geweest zijn. Natuurliefhebbers vinden in de Rupelstreek unieke biotopen en natuurwaarden terug. Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

13 Door het verhaal te vertellen en het bijzondere karakter van de streek in de verf te zetten, gaan de bewoners hun streek beter begrijpen en naar waarde schatten. Ze zullen de verschillende fragmenten van het streekverhaal beter weten te kaderen. Daarom is het belangrijk om het streekverhaal zichtbaar te maken en een logische opbouw te geven. De bewoner moet, vertrekkend van zijn kennis, aangezet worden om het grotere verhaal te ontdekken. Relicten in het landschap moeten duiding krijgen in een herkenbare stijl. Van daar wordt dan doorverwezen naar punten waar meer informatie te vinden is. Dit principe werkt ook voor de toevallige bezoeker. Heel wat mensen kennen de Rupelstreek vandaag al van een mooie wandel- of fietstocht op de Rupeldijk, van een evenement in De Schorre, omdat vrienden of familie er wonen of omdat ze er door/langs rijden op weg naar het werk. Ook deze bezoekers kunnen aangesproken worden op wat zij zien om het grotere geheel te ontdekken. Om het streekverhaal op te bouwen is een duidelijke hiërarchie cruciaal. Niet alle locaties staan op hetzelfde niveau, niet alle punten vertellen het hele verhaal. Het startpunt is wat bewaard gebleven is of nog steeds zichtbaar is in het landschap. Dat kunnen losstaande relicten als een oude schoorsteen, een tunnel of een bagger zijn, maar net zo goed de bestaande musea of beschermde complexen zoals Noeveren. Alle locaties krijgen een duidelijk thema toegewezen en de belangrijkste relicten worden geduid. Vanaf de ene plek wordt doorverwezen naar de andere plek, waar meer informatie te vinden is over een thema. Vanaf het ene museum wordt doorverwezen naar een bezoekerscentrum waar uitleg gegeven wordt over een ander aspect van het streekverhaal. Uiteraard hoeft die opdeling niet altijd zo strikt te zijn en zullen in de praktijk thema s vaak gemengd zijn. Naast het duiden van relicten en het brengen van thematische informatie op locatie, is het ook belangrijk de bezoeker tot bij die informatie te krijgen. Zo is het wenselijk om langs de veelgebruikte Rupeldijk ingrepen te voorzien die de bezoeker uitnodigen om ook het land achter de dijken te ontdekken. Fiets- en wandelwegen moeten daarop voorzien zijn. Een mogelijkheid daarbij is om net naast de dijken platformconstructies te bouwen, verspreid over de hele lengte van de dijk. Deze bakenen de Rupelstreek af en bieden de mogelijkheid om even stil te staan bij een van de thema s uit het streekverhaal. Aan de ene kant kijken ze over de dijk uit op het water, aan de andere kant geven ze een zicht op het achterliggende landschap. De constructies worden best geplaatst op locaties met betekenis voor het streekverhaal (zoals oude scheepswerven, knooppunten van rivieren, gebouwen, steenbakkerijen ), rekening houdend met de infrastructuur die nodig is om wandelaars en fietsers van hun geplande route te laten afstappen. Op die manier wordt het publiek dat de streek vandaag al gebruikt uitgenodigd tot verrassende ontdekkingen. De Rupelstreek als bestemming (top down) Naast een meerwaarde voor de bewoner en de toevallige bezoeker, kan een sterk en logisch opgebouwd streekverhaal ook bezoekers van buitenaf aantrekken. Ook hier is een duidelijke hiërarchie belangrijk. Toeristen zullen pas een bezoek brengen als er een voldoende aantrekkelijke, duidelijke bestemming is. Door een aantal locaties een prominentere rol te geven, bied je de bezoeker houvast. Drie locaties springen er momenteel uit: Noeveren, de watertoren van Rumst en de abdij van Hemiksem. Deze drie locaties bieden een zodanig uniek verhaal dat ze op zichzelf kunnen bestaan. Die waarde grijpen we aan om er het streekverhaal aan te koppelen. De drie locaties bekleden een poortfunctie. Ze geven informatie over de streek binnen de thema s van Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

14 het streekverhaal en verwijzen door naar andere locaties voor verdere exploratie. Niet toevallig zijn deze drie locaties sterk verbonden met het centrale thema klei, dat als een rode draad door het streekverhaal loopt. Ze zijn evenwichtig verspreid over het gebied. Noeveren ligt pal in het centrum, de watertoren wordt het baken in het oosten en de abdij van Hemiksem het baken in het westen. Hiermee zet de Rupelstreek haar grenzen uit en wordt ze bezoekbaar vanuit verschillende invalswegen. De watertoren van Rumst: actieve kleiontginning De watertoren van Rumst werd onlangs ingericht als toegangspoort. Hij biedt een uniek zicht op de huidige kleiontginning, die nergens anders in de ruime regio nog voorkomt. Dit zicht, het panorama over de streek en een kijk op het uitzonderlijke landschap waarin zich een unieke natuur ontwikkelt, vormt een interessant aanbod voor de bezoeker. Bovendien krijgt de bezoeker hier de kans om een watertoren aan de binnenkant te zien. Het beschermde dorpsgezicht van Noeveren: het steenbakkerijverleden Waar de hele oever van de Rupel voorheen bezaaid was met steenbakkerijen, typische schoorstenen en enorme oppervlaktes vol droogloodsen, is Noeveren vandaag een van de weinige plekken waar die authentieke elementen nog bewaard gebleven zijn. Noeveren vormt een uniek geheel met de twee steenbakkerijmusea vlak naast mekaar, de typische arbeiderswoningen en zelfs een authentieke steenbakkerskroeg. Deze locatie moet absoluut als een eenheid naar buiten treden. Door de middelen en de verhalen te bundelen en te organiseren, kan Noeveren uitgroeien tot een sterke cluster, met een divers aanbod. Noeveren vormt het ideale decor om zowel het proces van het steenbakken als de sociale achtergrond daarbij te vertellen. De relatie met de Rupel, die aan de achterzijde voorbij stroomt, moet opnieuw versterkt worden. De abdijsite van Hemiksem: potentie voor een internationaal tegelmuseum De Sint-Bernardusabdij van Hemiksem speelt een eigen rol in de ontstaansgeschiedenis van de steenbakkersnijverheid in de streek. Het gebouw op zich is al een bezoek waard, maar de site kan zeker verder ontwikkeld worden. Naast het mooie abdijpark zal ook de abdij nieuwe functies herbergen in de toekomst. De site en de collectie van het Tegelmuseum Gilliot & Roelants hebben de potentie om uit te groeien tot een (inter)nationale trekpleister. De tegelcollectie is uniek en verdient meer aandacht. Ze kan ook een ander, cultuurhistorisch geïnteresseerd publiek naar de streek trekken. En doordat de geschiedenis van de site sterk verbonden is met de geschiedenis van de streek, kunnen zij wellicht geïnteresseerd worden om de hele Rupelstreek te ontdekken. Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

15 Legende: Watertoren Rumst (1), Noeveren (2), Abdijsite Hemiksem (3) Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

16 Het kleiverhaal Historisch gezien vormt klei het eerste thema in het verhaal van de Rupelstreek. De aanwezigheid van klei in de cuesta van Boom heeft bepaald hoe de streek zich zou ontwikkelen. De andere thema s, water en landschap, zijn er nauw mee verbonden. De aanwezigheid van een gemakkelijk te ontginnen kleilaag in combinatie met een rivier als transportader, maakte de kleiontginning tot een succesverhaal. De ontginning van de klei heeft op haar beurt de ontwikkeling van unieke biotopen mogelijk gemaakt. Klei is dus de rode draad in het streekverhaal, met nadruk op de vroegere steenbakkerijen en het leven er rond. Het verhaal van de klei moet ook de mogelijkheid bieden om andere onderwerpen aan te snijden. Klei is de aanleiding om te vertellen over het verleden, maar ook om stil te staan bij de huidige ontginning en bij de mogelijkheden die de ontginningsputten vandaag bieden. Hieronder worden de belangrijkste locaties besproken waar het thema klei centraal staat. Voor elke locatie wordt verteld wat de stand van zaken is en wat dient te gebeuren om het streekverhaal voldoende sterk te maken. Legende: Watertoren Rumst (1), Noeveren (2), Abdijsite Hemiksem (3), Museum Rupelklei (4), Kleiputten Rumst & Terhagen (5), Provinciaal Recreatiedomein De Schorre (6), Wienerberger (7), Walenhoek (8), Steenbakkerijmuseum t Geleeg Rumst (9) Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

17 De watertoren van Rumst Onlangs hebben de gemeente Rumst en de Provincie Antwerpen het initiatief genomen om de watertoren van Rumst om te vormen tot info- en belevingspunt, als poort tot de Rupelstreek. Deze nieuwe invulling werd in september 2012 officieel ingehuldigd. De watertoren in de Rumstsestraat is gelegen op het hoogste punt van de streek (samen met de Hoogstraat in Terhagen) en biedt van op zijn dak een uniek panorama. De bezoeker kan zich hier oriënteren in de streek en kan ook de streek zelf plaatsen ten opzichte van de omliggende steden. Hier wordt in de eerste plaats ingespeeld op wat de bezoeker met zijn eigen ogen kan zien. Naast het spectaculaire panorama, is dat vooral een interessant zicht op de actuele kleiontginning. Deze bijzondere activiteit vindt vandaag enkel hier nog plaats. De firma Wienerberger ontgint klei uit de Boomse cuesta, transporteert die door het landschap naar haar fabriek en verwerkt de klei daar tot bouwmaterialen. Hier wordt verteld hoe die ontginning werkt, welke plaats ze inneemt in de productieketen, hoe ontginning vroeger gebeurde en onder welke invloed het ontginningsfront door de eeuwen heen geëvolueerd is. De toren biedt ook een goed zicht op het unieke landschap en de natuurontwikkeling. De bezoeker merkt hier hoe verrassend groen de streek is. De ontgonnen en deels met zand opgevulde kleiputten bieden plaats aan zeer uiteenlopende biotopen met specifieke fauna en flora. De bezoeker maakt kennis met die verschillende biotopen en leert dat het landschap in de toekomst nog zal evolueren door de voortschrijdende ontginning. Er wordt ook kort ingegaan op het landbouwlandschap aan de andere kant van de toren. Dat geeft een idee van hoe het landschap er vroeger uitzag en toont een gebied dat in de toekomst nog ontgonnen kan worden. Naast de drie thema s van het streekverhaal geeft de locatie ook aanleiding tot een ander verhaal, dat van de watertoren zelf. Er is hier dus een inhoudelijke zijsprong naar de vorm en de werking van watertorens. De watertoren van Rumst is ingericht als poort tot de Rupelstreek. Vermits deze inrichting een eerste stap vormt, zal ze de komende jaren nog aangepast worden. Het ritme waarop dat gebeurt, is afhankelijk van hoe snel de overige locaties in het streekverhaal ingepast worden. Pas wanneer dat volledig gebeurd is, kan de watertoren echt fungeren als poort. Vanaf dit punt zal dan doorverwezen worden naar de andere locaties. De watertoren zal dan ook veel minder als een losstaand element verschijnen. Een bezoek aan de watertoren zal dan gecombineerd kunnen worden met een workshop kleisteken, een wandeling door het landschap of een bezoek aan een van de musea. Bij het ontwikkelen van de andere locaties, dient ook de bereikbaarheid ervan grondig bestudeerd te worden. De rol als oostelijke poort tot de Rupelstreek kan pas opgenomen worden wanneer ook vlotte fysieke verbindingen gemaakt worden met de andere locaties. Noeveren Veel van de originele bouwwerken als ovens, schoorstenen, werkplaatsen, paardenstallen, kantoorgebouwen, droogloodsen en zelfs hele gehuchten, die het uitzicht van de Rupelstreek mee bepaalden, zijn in de loop der jaren verdwenen. Ze werden afgebroken wegens verval, tijdens fusies of maakten plaats voor nieuwe woningen en industriezones. Het beschermde dorpsgezicht van Noeveren vormt daarop een uitzondering. Het hele dorp, met een aantal originele steenbakkerijen, schoorstenen, een steenbakkerskroeg, meesterwoningen en een reeks arbeiderswoningen, ademt de sfeer van het leven op en rond de steenbakkerij. Noeveren herbergt een zodanig hoge Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

18 concentratie authentieke elementen, dat het een voor de streek zeer belangrijk stuk industrieel erfgoed is geworden. De site is vrij te bezoeken, maar bevat ook twee steenbakkerijmusea. De steenbakkerijsites Steenbakkerijsite Frateur is een goed bewaard geheel van schoorsteen, oven, paardenstallen, droogloodsen, pleinen, arbeiderswoningen en een meesterwoning. De site geeft een vrij volledig beeld van het productieproces van bakstenen en pannen, zowel handmatig als gemechaniseerd. Bezoekerscentrum EMABB (Ecomuseum en Archief van de Boomse Baksteen) is eveneens gevestigd in een originele steenbakkerij. Hier maakt de bezoeker vooral kennis met het werken, wonen en leven in de Rupelstreek en het werken in de steenbakkerij in het bijzonder. De aanwezigheid van de sites en het verhaal dat zij brengen, betekent een enorme meerwaarde voor de het beschermde dorpsgezicht Noeveren. Ook het feit dat die verhalen verteld worden in situ is een grote troef. Vandaag bestaan de twee bezoekerscentra vooral naast elkaar, terwijl hun verhalen mekaar net aanvullen vermits ze beide een andere focus leggen. Frateur kan bij voorkeur de nadruk blijven leggen op het productieproces en kan daar nog sterker in worden. De aanwezigheid van de originele installaties op de site kan ingezet worden voor productie van handgevormde bakstenen, eventueel met klei ontgonnen in de streek. Dat kan in het kader van workshops of kleinschalige restauratieprojecten. Dit zorgt voor activiteit op de site en maakt het productieproces verder zichtbaar. EMABB zorgt voor een veel ruimere omkadering, waardoor het ook duidelijk wordt welke invloed het evoluerende productieproces had op de bewoners. Een bezoek aan beide sites geeft de bezoeker een compleet beeld van een steenbakkerij. Nadien kan een bezoek gebracht worden aan Café de Koophandel, net zoals de werklieden hen dat voordeden. Geen van beide sites vervult momenteel echter echt een museumfunctie waarbij archiefmateriaal, beeldmateriaal, voorwerpen en werktuigen bewaard, beheerd en getoond worden in optimale omstandigheden. Ook Museum Rupelklei in Terhagen vervult deze rol niet voldoende. Dit is een belangrijk hiaat in de werking van de drie organisaties die naar de toekomst toe zeker dient ingevuld te worden. Een depotruimte en een museale presentatieruimte moeten geïntegreerd worden. Noeveren Café de Koophandel Tussen de steenbakkerijen en de arbeiderswoningen bevindt zich de authentieke steenbakkerskroeg café de Koophandel. De kroeg maakt deel uit van het erfgoed en versterkt de nostalgische sfeer van Noeveren. Café de Koophandel is het oudste café van de streek en al meer dan honderd jaar in familiehanden. Het verdient aanbeveling om in en rond Noeveren meer horeca aan te trekken omdat dit de site aantrekkelijker kan maken. Ook horeca met een aanbod van streekgerechten dient in overweging genomen te worden. Belangrijk is dat de horeca de huidige sfeer niet mag verstoren. Eventueel kan een horecazaak geïntegreerd worden tegen de aan te passen Rupeldijk die achter Noeveren door loopt: met aan de ene kant een zicht op het water en aan de andere kant een zicht op Noeveren, zal de bezoeker de link tussen beide duidelijk aanvoelen. Noeveren Averechtse Root In Noeveren zijn naast de steenbakkerijen ook heel wat authentieke en aangepaste arbeiderswoningen aanwezig. Ook die maken deel uit van de attractie. Deze huizen zijn echter grotendeels bewoond en de privacy van de bewoners moet gevrijwaard blijven Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

19 Noeveren is geen openluchtmuseum waar bezoekers naar hartenlust door alle ramen kunnen kijken. De beschermde Averechtse Root is zo n unieke reeks arbeiderswoningen. De achterzijde van de huizen bevindt zich aan de straatkant en de huisjes hebben daar geen voordeur. Die bevindt zich aan de andere kant, die dieper ligt en rechtstreeks naar de kleifabriek leidde (waaruit nogmaals blijkt hoe het leven er vroeger geconcentreerd was in en rond de steenbakkerij). Noeveren moet zich presenteren als een geheel. De locatie is er sterk genoeg voor. Het hoofdthema is klei, met de focus op de productie en de sociale achtergrond van de steenbakkerijen. Bezoekers kunnen vrij op de site rondlopen en moeten daarbij voldoende inhoudelijk houvast krijgen, ook zonder dat ze een van de musea bezoeken. De Rupel zelf is nu afwezig op de site Noeveren. Toch zijn er opportuniteiten om hier de watergebonden aspecten van het streekverhaal sterker in de verf te zetten. Noeveren ligt vlak bij de Rupel, is er nog een insteekdok actief en er zijn plannen voor de bouw van een regionaal overslagcentrum voor de binnenvaart. Hernieuwde aandacht voor de Rupeldijk ter hoogte van Noeveren moet het mogelijk maken om de verbinding met het water te herstellen. De continuïteit van die dijk is belangrijk om de verschillende gemeenten met elkaar te verbinden, de Rupel steeds in het vizier te houden en om recreanten een verkeersluwe weg te bieden. Op de site wordt op dit moment een industrieterrein ontwikkeld. Het is belangrijk om erover te blijven waken dat het erfgoed en het zicht ervan bewaard of verbeterd wordt. Aan de rand van Noeveren kan een parking voorzien worden tegen het industrieterrein zodat de historische kern verkeersvrij kan blijven (met een uitzonderingsregime voor de bewoners). De abdij van Hemiksem De site van de Sint-Bernardusabdij van Hemiksem brengt variatie in het aanbod van de Rupelstreek. De abdij werd gesticht door de Cisterciënzers en dateert van Er wordt aangenomen dat de monniken nauw betrokken waren bij de kleiontginning en baksteenfabricatie in de Rupelstreek. In de vorige eeuwen heeft de abdij heel wat functies gehad, van abdij tot hospitaal, gevangenis en kazerne. De omgeving van de abdij is vrij te bezoeken. Het imposante gebouwencomplex huisvest vandaag enkele publieke diensten zoals de lokale politie en herbergt twee musea. De abdijsite van Hemiksem markeert de overgang tussen het verstedelijkte gebied ten zuiden van Antwerpen en het groene gebied stroomopwaarts richting Gent. De hele site de gebouwen, het park, de verbinding met de Schelde, de Benedenvliet op de grens met Schelle en de verbinding naar de dorpskern van Schelle zullen de komende jaren onder handen genomen worden: de abdij zal een poortfunctie krijgen voor de Rupelstreek en het Scheldeland. Deze ontwikkeling is een opportuniteit om de site ook lokaal sterk uit te werken en te verankeren. In het verleden verbond de Benedenvliet Schelle met de Schelde. Die verbinding werd opgeheven in het kader van het Sigmaplan maar er wordt onderzocht of dit l de komende jaren hersteld kan worden. Hierbij wordt ook gepland om de rivier op te waarderen als natuurlijke drager van recreatief verkeer (fietsers, wandelaars, waterrecreatie). Nieuwe wandelwegen en fietspaden zullen de verwevenheid met andere locaties in de streek vergroten en het belang van de abdij als knooppunt versterken. De bereikbaarheid van de site moet dan verbeterd worden voor alle verkeersmodi en ook de parkeergelegenheden zullen daarbij bekeken worden.. Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

20 Ter hoogte van Hemiksem en Schelle zijn vandaag enkele missing links in het fietspadennetwerk en de fietser moet hier de dijk verlaten. Dat bemoeilijkt de oriëntatie en verzwakt het verband met het water. Een aangepaste omgevingsaanleg zal de link herstellen en het verband tussen abdij en Schelde weer duidelijk maken. De site krijgt een duidelijke oriëntatie en functie-indeling, met rondom enkele herkenbare poorten. Via het project neuzen in het nautisch verleden worden de natuurwaarden langs de benedenvliet hersteld en wordt de locatie beter toegangkeliojk gemaakt voor recreaten, bewoners en andere gebruikers. Bij de inrichting is er extra aandacht voor het rijke naurtische verleden van deze plaats. In de abdij komt een infopunt waar de bezoeker wegwijs gemaakt wordt op de site en in de Rupelstreek. Gilliot & Roelants Tegelmuseum De abdij van Hemiksem biedt vandaag ook onderdak aan het Gilliot & Roelants Tegelmuseum en het Heemmuseum Heymissen. Ooit was de tegelproductie erg belangrijk voor Hemiksem maar vandaag is ze helemaal verdwenen. Een zeldzame tegelwand in het straatbeeld herinnert nog aan het verleden. Het Tegelmuseum toont ontwerpen, gietvormen, loonboeken en merkwaardige tegels uit de voormalige keramiekfabriek Gilliot. Er zijn ook keramiekpanelen van onder andere Joseph Roelants, die van 1919 tot 1957 bij Gilliot werkte als tekenaar, ontwerper en samensteller van decoratieve keramiekpanelen. De collectie van het Tegelmuseum is uniek en van hoge kwaliteit. Keramiekfabriek Gilliot was zeker in de eerste helft van de 19 de eeuw wereldvermaard. Het verdient daarom aanbeveling om het museum mee te nemen in de ontwikkeling van de site. Mits herinrichting en een aangepaste exploitatie heeft het museum de potentie om uit te groeien tot een sterke attractie die een nieuw publiek van cultureel-historisch geïnteresseerden naar de Rupelstreek trekt. Heemmuseum Heymissen Een ander deel van de abdij biedt onderdak aan het Heemmuseum Heymissen. Het museum heeft een volkscafé, een maquette van de abdij, een reconstructie van een droogloods, foto s van de steenbakkerijen, kleiproducten en allerhande steenbakkersgereedschap, naast een eerder traditionele heemkundige collectie. Die lokale focus kan behouden blijven, maar moet beter inhaken op het verhaal dat in Noeveren verteld wordt. Daarnaast kan in het museum nog steeds de geschiedenis van de abdij verteld worden, maar de presentatie dient aantrekkelijker te worden. Misschien kan het volkscafé beter uitgebouwd worden tot een sterke lokale horecatroef, gekoppeld aan de heemkundige collectie. De openingsuren van de twee musea zijn vandaag beperkt en het aanbod is weinig uitgewerkt. Met ruimere openingsuren en de bundeling van de collecties tot één museaal verhaal zou de site sterker gemaakt worden. Museum Rupelklei Het Museum Rupelklei bevindt zich naast de dorpskern van Terhagen en is gehuisvest in de voormalige smidse van een steenbakkerij aan de Rupeldijk. Net als in de andere lokale musea (EMABB, Frateur, Heymissen) wordt hier de vroegere baksteenproductie gepresenteerd. Dat gebeurt aan de hand van muurschilderingen en decors die het werk op de steenbakkerij ensceneren. Het verdient aanbeveling om deze overlap te vermijden en zich veeleer te focussen op een aspect waarmee het museum Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

21 zich kan onderscheiden van de andere musea, namelijk de Rupelklei. De bezoeker moet hier de geomorfologische uitleg krijgen over hoe de Rupelklei ontstaan is en hoe het omliggende landschap zich in de loop der eeuwen gevormd heeft. De film De lagen van Terhagen en de fossielencollectie zijn daarbij geschikte hulpmiddelen. Door de fascinerende vondsten naast een bodemdoorsnede te leggen, spoort het museum de bezoeker aan terug in de tijd te kijken. Het Romeinse verleden van Terhagen, waar lokaal veel belang aan gehecht wordt, kan daar in passen. Het grote verhaal van de steenbakkerijen zal gebracht worden in Noeveren. In het Museum Rupelklei kunnen deelverhalen verteld worden over de bedrijven die in de kleiputten van Rumst en Terhagen actief waren. Het ligt ook voor de hand om hier de natuurontwikkeling en de mogelijkheden voor zachte recreatie in deze kleiputten voor te stellen. Natuurontwikkeling zou dan, naast de geomorfologie, het belangrijkste thema voor het Museum Rupelklei worden. De gemeente plant in de nabije toekomst een verdere ontwikkeling op deze site. Daarin zal het museum uitgespeeld worden als bezoekerscentrum langs het water dat toegang biedt tot de kleiputten. Het is niet wenselijk om hier een knooppunt voor gemotoriseerd verkeer in te richten. Het bezoekerscentrum kan wel een rol spelen als knooppunt voor wandelaars en fietsers. Zij kunnen hier halt houden, de dijk op gaan of net van de dijk afwijken. Voor wandelaars is het museum al een bekende stopplaats, voor fietsers kan die rol sterker gemaakt worden. Wanneer de trage weg volwaardig onderdeel wordt van het knooppuntennetwerk, kan het museum echt deel gaan uitmaken van fietsroutes. Een extra aanbod van speelruimte, horeca en fietsinfrastructuur kan de functie van knooppunt versterken. De kleiputten van Rumst & Terhagen De kleiputten ten noorden van Terhagen vormen een uniek natuurgebied en zijn een voorbeeld van het typische landschap dat ontstaat na kleiwinning. De putten werden de voorbije eeuwen uitgegraven, gedeeltelijk weer opgevuld of worden nog steeds ontgonnen. Dat zorgt voor een zekere dynamiek die op zijn beurt een specifieke fauna en flora met zich meebrengt. Hier wordt een omvangrijk natuurkerngebied ontwikkeld met mogelijkheden voor zachte recreatie. Het gebied is beperkt toegankelijk via het wandelnetwerk en door de aanleg van een trage weg. Dat netwerk zal de komende jaren nog ingrijpende veranderingen doormaken, met onder meer toegangen vanaf Terhagen (Museum Rupelklei, de watertoren van Rumst en De Schorre). De Rupelkleiroute De Rupelkleiroute bestaat uit twee wandellussen: een dorps- en een natuurwandeling. De route vertrekt bij de poort van de vroegere steenbakkerij De Beukelaer en voert de bezoeker langs industrieel erfgoed en door de natuur in de kleiputten. De wandeling maakt gebruik van het wandelnetwerk en is opgenomen in een brochure. De brochure en enkele informatiepanelen onderweg vertellen over de verdwenen dorpjes, het werken in de kleiputten en de natuurontwikkeling. De route is ook een ode aan schrijver Piet Van Aken ( ), die in zijn bekendste romans het harde leven van de arbeidersgezinnen beschrijft. Hoogstraat De Hoogstraat vormde vroeger de verbinding tussen Terhagen en gehuchten als Eikerveld, Wildernis en Mussenpotten, die in de jaren plaats moesten ruimen voor Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

22 de uitdijende ontginning. De straat loopt vanuit Terhagen omhoog op de Boomse kleirug. Het eerste deel van de straat is bebouwd met onder andere een karakteristieke rij arbeiderswoningen. Verder volgt de weg het oorspronkelijke verloop van de cuesta, die hier niet werd afgegraven. Aan beide kanten bakenen steile wanden de kleiputten af. De weg stopt abrupt op zijn hoogste punt, waar de bagger uiteindelijk toch geen genade meer kende. Hier ontvouwt zich een panorama over de kleiputten en het karakteristieke landschap. Achter de kleiputten ziet men in de verte de watertoren van Rumst. Onlangs werd hier het landschapskunstwerk Gaandeweg Stilstaan van Luc De Backer onthult. Het werk bestaat uit een tiental constructies die telkens een thema of persoon uit de regio symboliseren. De veelheid aan modules en de opvallende materialisering van het kunstwerk zijn ons inziens opdringerig en in tegenspraak met de beschouwende atmosfeer die ze willen oproepen. Op termijn worden ze echter verspreid in het te ontwikkelen gebied ingepland zodat de link tussen de module en locatie versterkt wordt. Het panorama van de kleiputten wordt verklaard in de watertoren van Rumst. Het panoramisch punt in het verlengde van de Hoogstraat kan eerder een plek zijn om stil te staan bij de verdwenen gehuchten waar de weg ooit naar toe leidde. De poort van De Beukelaer Deze poort uit 1939 vormde ooit de toegang tot een lager gelegen vlakte vol droogloodsen, eigendom van Steenbakkerij De Beukelaer. Voor de poort bevond zich de wissel. De sporen die hier samenkwamen werden zowel gebruikt voor Tram 50 van Mechelen naar Antwerpen als voor het vervoer van baksteen. De vroegere poort werd onlangs gerestaureerd en vormt nu het startpunt van de Rupelkleiroute. Ze ligt aan de rand van Terhagen en is goed te combineren met aan bezoek aan Museum Rupelklei. De komende jaren gaan delen van de kleiputten weer op de schop. De rol van de poort zal blijven, maar dan vooral als één van de toegangen, naast toegangen vanuit De Schorre en vanaf de watertoren van Rumst. De Zelfende Sloefenmaaksters In het centrum van Terhagen op de plaats waar vroeger een pantoffelfabriek stond, werd in 2012 het standbeeld De Zelfende Sloefenmaaksters onthuld. Dit bronzen beeld van kunstenares Francien Maas is een eerbetoon aan de vele vrouwen die werkten in de pantoffelfabrieken, de steenbakkerijen en de landbouw. Sloefen waren een primitief schoeisel uit repen stof dat vooral in de koude wintermaanden in klompen of laarzen gedragen werd. De pantoffelnijverheid in Terhagen kende vooral kort na de Eerste Wereldoorlog een grote bloei. Als er in de wintermaanden geen stenen gemaakt moesten worden, produceerden de vrouwen sloefen. Het Keibrekerspad Het Keibrekerspad is een trage wegverbinding tussen Reet en Terhagen die in 2012 officieel ingehuldigd werd. Het wandel- en fietspad loopt dwars door de kleiontginning. De naam is een hommage aan de keibrekers, die het zwaarste labeur moesten verrichten in alle weersomstandigheden. Veel keibrekers waren afkomstig van het naburige Eikerveld, één van de verdwenen gehuchtjes. Het wandelnetwerk en de Rupelkleiroute bieden de gelegenheid om een aantal locatiegebonden verhalen te brengen. Vooral de natuurontwikkeling, de kleiontginning en sociale aspecten van de steenbakkerij kunnen hier aan bod komen. Een bezoek aan het wandelgebied kan een interessante aanvulling zijn op een bezoek aan de watertoren van Rumst of het Museum Rupelklei. Zo kan de bezoeker in de kleiputten met eigen ogen de lagen van Terhagen zien. Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

23 De nieuwe trage weg is nog niet opgenomen in het fietsknooppuntennetwerk. Als deze weliswaar onverharde verbinding opgenomen wordt, ontstaan extra mogelijkheden voor fietsers. Door meer verbindingen tussen hinterland en dijken te creëren, wordt het landschap beter ontsloten. Provinciaal Recreatiedomein De Schorre Het Provinciaal Recreatiedomein De Schorre te Boom is een van de jongste recreatiecentra in Vlaanderen. Net als de kleiputten van Rumst en Terhagen is ook De Schorre gelegen in een vroeger kleiwinningsgebied. De nadruk ligt hier minder op natuur en meer op recreatie. Een put vol pit vat kort en krachtig samen waar De Schorre voor staat. Recreatie, sport en evenementen zijn de kernactiviteiten in dit 75 ha grote Provinciale Recreatiedomein. De Schorre is goed bekend bij een zeer divers publiek. Dit is te danken aan de zeer uiteenlopende evenementen die er plaatsvinden en aan de bijzondere combinatie van hoogteverschillen, waterpartijen, bossen en moerassen die toegankelijk gemaakt werden. Het domein biedt ruime parkeermogelijkheden en een cafetaria. s Zomers worden cafetaria en speeltuin druk bezocht door gezinnen met kinderen of door fietsers die er even verpozen. Net omdat dit gebied zo druk gebruikt wordt door een zodanig divers publiek, is het een interessante plek om de Rupelstreek te introduceren. Mensen die niet met de bedoeling komen om de streek te leren kennen, maken zo toch kennis met de verschillende thema s van het streekverhaal. Ze moeten op z n minst begrijpen dat ze zich in een vroegere kleiput bevinden. De gebouwen van congrescentrum De Pitte, de vroegere machinehal van een steenbakkerij, kunnen ook voor publiek toegankelijk gemaakt worden en een beperkte rol spelen als aanspreekpunt. De provincie werkt momenteel aan een doorsteek vanaf de Rupel tot in De Schorre, ter hoogte van een oude klampoven. Daarbij wordt gebruik gemaakt van een originele tunnel onder de Kapelstraat. Op deze manier zullen wandelaars en fietsers De Schorre vanaf de Rupeldijk kunnen bereiken zonder het gemotoriseerd verkeer te moeten kruisen. Dit fietsinrijpunt wordt mogelijk ook uitgewerkt als Blauwe Halte, waardoor het een knooppunt wordt voor wandelaars, fietsers en scheepvaart en een nieuwe voordeur voor De Schorre. Hierdoor versterkt de rol van De Schorre als mogelijke draaischijf voor de Rupelstreek. Mensen moeten hier wegwijs gemaakt worden in de streek, de bezienswaardigheden en de manieren om er te geraken. Wienerberger In de Rupelstreek wordt sinds mensenheugenis klei afgegraven en tot brieken verwerkt. Vroeger gebeurde dat met de hand, tegenwoordig met moderne, geautomatiseerde installaties. De vroegere steenbakkerij Swenden werd enkele jaren geleden overgenomen door de internationale groep Wienerberger. Het is de enige nog actieve bagger in de streek. Hun ontginning is goed zichtbaar vanaf de watertoren van Rumst en vanaf het wandelgebied. De huidige groeve beslaat ongeveer 65 ha. Wienerberger geeft groepen de mogelijkheid om de productiehal te bezoeken. Hiervan wordt vandaag nog maar weinig gebruik gemaakt, wegens beperkte bekendheid en beperkte openingsuren. Toch zou een dergelijk bezoek een grote meerwaarde betekenen, gecombineerd met een bezoek aan bijvoorbeeld Noeveren, het ontginningsfront en de watertoren van Rumst. Wie bij de watertoren de ontginning gezien heeft, kan die klei bij wijze van spreken volgen tot bij de fabriek om daar de verwerking te bekijken. Deze locatie verdient dus extra aandacht. Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

24 Walenhoek Het natuurgebied Walenhoek in Niel is een van de paradepaardjes van het natuurbehoud in de Rupelstreek. Naast het verhaal over de natuurontwikkeling, zou hier toch ook het verhaal over de steenbakkerijen van Niel verteld moeten worden. De Walenhoek heeft geen eigen infopunt en wordt grotendeels beheerd door het Agentschap Natuur en Bos. Een klein gedeelte van het gebied is in handen van Natuurpunt Rupelstreek. Hun kleinschalig bezoekerscentrum de Paardenstal fungeert vandaag als ontmoetingscentrum en startpunt voor een wandeling door de Walenhoek. De Paardenstal maakte vroeger deel uit van een steenbakkerij. Het hoofdthema is hier de natuurontwikkeling in de Walenhoek en de initiatieven die genomen moeten worden om die natuur in stand te houden en te beheren. Een kleine zijsprong is aangewezen naar de bedrijven die in de Walenhoek hun klei gewonnen hebben. Steenbakkerijmuseum t Geleeg in Rumst Steenbakkerijmuseum t Geleeg is sterk verbonden met de vestiging Frateur in Noeveren: beide sites worden beheerd door dezelfde eigenaar. Dit kindvriendelijk ingerichte museum ademt de sfeer uit van een typisch handsteengeleeg van ruim honderd jaar geleden. Het bevat een openluchtgedeelte en een museumgedeelte. Er is vooral aandacht voor het productieproces van klei tot steen en van handsteen tot machinesteen. Het verhaal wordt gebracht met fotomateriaal, video, objecten en archiefstukken. De toekomstige bestemming van deze site is onduidelijk. Ze herbergt een waardevolle collectie maar omdat Noeveren het verhaal van de steenbakkerijen toegewezen krijgt, zal wellicht een deel van de collectie van t Geleeg naar daar overgebracht worden en moet een ander deel geconserveerd en opgeslagen worden. Andere locaties De hierboven beschreven locaties zijn de belangrijkste om het kleiverhaal te brengen. Daarnaast kan de bezoeker verspreid in het landschap nog heel wat kleinschaligere relicten uit het verleden tegenkomen: schoorstenen, hoogspanningscabines, baggers, tunnels, loodsen en arbeiderswoningen. Ook de lein van Terhagen is lokaal goed bekend. Ook onrechtstreeks zijn heel wat zaken met het kleithema verbonden, zoals pantoffelfabrieken, cafeetjes, glasfabrieken en brouwerijen. Deze relicten hoeven niet allemaal geduid te worden een overdaad aan informatieaanbod zou betuttelend zijn. Een enkele keer kan een relict wel bondig in zijn historische context gekaderd worden of kan doorverwezen worden naar een andere locatie. Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

25 Het waterverhaal De Rupel heeft grote logistieke, landschappelijke en recreatieve troeven en het waterverhaal of nautisch verhaal is dan ook een sterke poot van het grotere streekverhaal. De Rupel verbindt de gemeenten en markeert de zuidelijke grens van de Rupelstreek. De mens heeft zich al heel lang geleden nabij de rivier gevestigd en heeft maatregelen genomen om haar te controleren of er zich tegen te beschermen. De aanwezigheid van die natuurlijke barrière zorgt ook voor een wij-gevoel onder de inwoners van de Rupelstreek en de Rupel vormt mee hun identiteit. De aanwezigheid van de Rupel is een belangrijke troef voor zowel bewoners als bezoekers. Wonen bij het water geeft een gevoel van vrijheid en ruimte. De dijken langs de rivieren bieden een aaneengeschakeld netwerk van verkeersvrije paden, ideaal voor lange wandelingen en fietstochten. Het waterverhaal is nauw verweven met het kleiverhaal. De zware klei uit de kleiputten werd hier verwerkt tot hanteerbare hoeveelheden bouwmateriaal die per schip over de Rupel afgevoerd werden. Dat transport veroorzaakte intensieve scheepvaart. Die was zo belangrijk voor de streek, dat er nood was aan eigen infrastructuur om schepen te bouwen en te herstellen en om doelgerichte beroepsopleidingen te organiseren. Op het hoogtepunt waren zo n 40 scheepswerven actief in de Rupelstreek en in Klein-Willebroek was er een schippersschool. Heel wat beroepen in de streek waren met de scheepvaart verbonden: scheepshersteller, visser, schipper, tollenaar, sluisbediende, veerman... Ook vandaag biedt de waterweg nog interessante perspectieven. De toeristische waarde wordt nu al volop geapprecieerd en de pleziervaart kan een belangrijkere rol gaan spelen. Met de ontwikkeling van een sterk streekverhaal zal de dijk ook intensiever gebruikt worden door wandelaars en fietsers. Natuurontwikkeling en herwaardering van gebieden langs het water zullen het karakter van de Rupelstreek versterken. Ook het goederentransport over het water zal weer in belang toenemen. Wegen slibben dicht en het wegtransport heeft het vanwege zijn hoge kost en de economische crisis zwaar te verduren. Voor heel wat ondernemingen wordt de binnenvaart dan ook weer een interessante optie. Dat verklaart ook de keuze van Wienerberger om een nieuwe loskade aan de Rupel te bouwen. De Vlaamse Overheid plant een regionaal overslagcentrum nabij Noeveren en voor het landfill-project in de kleiputten zal aanvoer van grond ook over water gebeuren. In het nautisch verhaal heeft iedere gemeente van de Rupelstreek zijn eigen klemtoon: Boom: werven, maalderijen, brouwerijen en bruggen Noeveren: steenschuiten Hemiksem: de monding van de Vliet, de abdij, de tegelproductie en de bloemmolens Niel: de veerdienst Rumst: knooppunt van drie rivieren en de Romeinse voorgeschiedenis Schelle: de monding van de Vliet en het tolhuis Terhagen: transport van baksteen. Die lokale verhalen kunnen ter plaatse geduid worden. Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

26 Hierna volgt een overzicht van de belangrijkste locaties voor het thema water. Voor elke locatie wordt verteld wat de stand van zaken is en welke acties ondernomen kunnen worden om het streekverhaal sterker te maken. Legende: Nautisch Bezoekerscentrum Rupelstreek (1), Noeveren (2), Drie Rivierenpunt (3), Kade Wienerberger (4), Museum Rupelklei (5), Walenhoek (6), Niels Broek (7), Tolhuis (8), Museum t Sashuis (9), Vliet Schelle (10) Nautisch Bezoekerscentrum Rupelstreek Stand van zaken Het Nautisch Bezoekerscentrum ligt tegen de dijk van de Rupel, aan de rand van industrieterrein Hoek, ter hoogte van De Schorre. De hangar met het schip de Clotilde bevindt zich naast de oven van een vroegere steenbakkerij. Ook t Steencayken, het restaurant dat vanaf de Rupeldijk goed zichtbaar is, maakte vroeger deel uit van de site. Het Nautisch Bezoekerscentrum brengt de geschiedenis van de scheepsbouw in de Rupelstreek. Het centrum is opgebouwd rond de Clotilde, de laatste zeilende klipperaak op de Rupel. Dit type schip werd vroeger gebruikt voor transport van bakstenen. De Clotilde is bezoekbaar en geeft een idee van het leven en werken aan boord van een steenschuit. Het schip wordt af en toe gebruikt voor voorstellingen (capaciteit ongeveer 20 personen). Naast de Clotilde bevindt zich een aula (capaciteit ongeveer 40 personen) die door materiaal en vorm refereert naar de grote metalen silo s die vroeger aan de Rupel te zien waren. Daar wordt een audiovisuele voorstelling gegeven over de betekenis van rivieren voor recreatie, toerisme en transport. Aan de hand van historisch beeldmateriaal krijgt de bezoeker ook een idee van het leven en werken op een scheepswerf. De akoestiek Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

27 van de aula is zeer problematisch: zodra een bezoeker spreekt of zelfs maar beweegt, wordt dat geluid versterkt en herhaald in de harde ronde vorm van de silo. De audiovisuele voorstelling volgen wordt dan zeer moeilijk. De buitenwand van de vroegere klampoven, waartegen de luifel voor de Clotilde gebouwd is, doet dienst als tentoonstellingswand. Op panelen wordt hier in woord en beeld het nautische verhaal verteld. De tentoonstelling loopt door in een kleine binnenruimte. Ontwikkelen van de site Uiteraard wordt het waterverhaal van de Rupelstreek beter verteld op een plaats die er rechtstreeks verband mee houdt, zoals een vroegere scheepswerf of een dok. Een dergelijke locatie is niet voorhanden doordat de meeste scheepswerven verdwenen of in private handen zijn. Voor het waterverhaal moeten we dan maar vertrekken van ander nautisch erfgoed dat wel getoond kan worden. De Clotilde, weliswaar in het historisch kader van een steenbakkerij, lijkt dan de beste optie. De locatie tussen De Schorre en de Rupel en vlak bij het water geeft voldoende troeven voor een volwaardig bezoekerscentrum. De site van de vroegere steenbakkerij legt meteen het verband met het kleiverhaal. In het kader van het waterverhaal is het aanbevolen om de nautische aspecten van de site te versterken. De verbinding met de dijk moet toegankelijker gemaakt worden. Wandelaars en fietsers moeten ook meteen merken dat het hoofdthema van deze site de scheepvaart is. t Steencayken, dat als opvallend gebouw de site markeert, kan thematisch ingekleed worden. De loods met de Clotilde moet een betere inplanting in de omgeving krijgen. Het pad tussen dijk en Clotilde moet uitnodigender worden en de industriële gebouwen van het industrieterrein moeten afgeschermd worden, bijvoorbeeld door een groenscherm. Om een groter verhaal te kunnen brengen moet overwogen worden om een deel van de binnenruimte van de oude klampoven mee in de opstelling te integreren. Die binnenruimte kan dan de huidige binnenruimte onder de loods vervangen. Die is onaantrekkelijk en kan beter aangewend worden als archief of back-office. De Clotilde blijft het visitekaartje van het bezoekerscentrum. De buitenzijde van het schip moet voorzien worden van de nodige informatie. Die binnenruimte is vooral decor en illustreert leven en werk op de steenschuit. Het ruim kan een aankleding krijgen, bijvoorbeeld met foto s die tonen hoe de bakstenen getransporteerd werden. De ruimte is te laag en te weinig toegankelijk voor een belangrijk inhoudelijk verhaal. Ze kan wel plaats blijven bieden aan thematische voordrachten of workshops voor kinderen. Ook de silo is visueel belangrijk en maakt deel uit van het waterthema (brandstoftank). Het is de bedoeling dat bezoekers in de toekomst de site benaderen vanaf de dijk en niet vanaf het industrieterrein. Vanaf de dijk is de silo echter onzichtbaar omdat hij verscholen zit onder de loods. Er kan aan gedacht worden om de silo te integreren in de omgevingsaanleg zodat hij als baken fungeert. De silo kan vrijstaand ingeplant worden en vormt dan een aparte bezoekbare ruimte. Het is dan nog de vraag of de silo zijn huidige functie dient te behouden. Vandaag is het een audiovisuele ruimte. Hij zou ook kunnen dienen voor bezoekersonthaal, nog steeds met beelden en interactieve opstellingen die de bezoeker onderdompelen in de nautische sfeer. Ook zonder balie kan deze ruimte ingericht worden als ontdekkingsmodule. Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

28 In de huidige vorm is de silo voor al deze functies ongeschikt: in elk geval moet hij aan de binnenzijde grondig akoestisch geïsoleerd worden. Inhoudelijk Het transport van klei/bakstenen over het water is de hoofdbrok voor het te brengen verhaal. Vanuit het project Reizende tentoonstelling - Watergebonden erfgoed langs de Rupel treden een vijftal bijkomende thema s naar voren: scheepsbouw rivieren (vlieten, kades, dijken, killen) graanverwerkende bedrijven (brouwerijen, mouterijen, maalderijen) visserij transport (tolhuizen veren en bruggen). Het bezoekerscentrum kan het verhaal brengen aan de hand van beeldmateriaal en getuigenissen. Ook kaartmateriaal dat duidelijk de verbinding legt met de steenbakkerijen en de verschillende dorpen en gehuchten, is belangrijk. Het bezoekerscentrum kan dan ook doorverwijzen naar de verschillende dorpen en de relicten die verband houden met het nautische verhaal. De opbouw van het bezoekerscentrum kan dan als volgt zijn: bezoekers benaderen de site vanaf de dijk en zien meteen de steenschuit en de silo. Vooral de Clotilde trekt de aandacht en leidt het thema in. Ze is dan ook de aanleiding voor het transportverhaal. De zijwanden van de klampoven worden aangekleed met tekst en beeld, terwijl de binnenzijde van het schip de sfeer versterkt. De silo biedt als aparte ruimte een ontdekkingsreis door de verschillende hoofdthema s van het nautisch verhaal. Eventueel is hier een bezoekersonthaal gevestigd. In de binnenruimte van de klampoven kan dan verdieping van de andere thema s gebracht worden (transport komt dan al voldoende aan bod), bijvoorbeeld met een interactieve kaart. Vermoedelijk is hier ook voldoende ruimte voor een (betere) multimediazaal. Site Noeveren Omwille van zijn unieke patrimonium en zijn twee steenbakkerijmusea krijgt Noeveren als hoofdverhaal de productie van baksteen en het leven en werken op de steenbakkerij toegewezen. Toch geeft Noeveren aanleiding om ook elementen uit het waterverhaal te vertellen: het ligt vlak bij de Rupel, er zijn enkele watergebonden relicten en er zijn nieuwe ontwikkelingen binnen het thema water en scheepvaart gepland. Waar vroeger heel wat scheepswerven actief waren in de Rupelstreek, blijven er vandaag slechts weinig over. De voormalige scheepswerf Lambrechts, gelegen tussen de twee steenbakkerijmusea in Noeveren, is een uitzondering. Deze werf dateert van in de bloeiperiode van de kleiwinning en is vandaag in privé-handen. De overige scheepswerven hebben weinig te maken met de vroegere scheepsbouw. Marintec, een scheepswerf met insteekdok, is een van die weinige werven die nog actief zijn, samen met jachtwerf Vennekens in Boom. Net als op de site van het Nautisch Bezoekerscentrum is ook in Noeveren een project met sociale tewerkstelling opgestart. Hier wordt een replica van de Belgica gebouwd, het schip waarmee de Belgische ontdekkingsreiziger Adrien de Gerlache naar Antarctica reisde. Dit heeft geen band met het streekverhaal, maar het is nog een illustratie van het belang van scheepsbouw voor de streek. Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

29 Verder plant de Vlaamse Overheid hier een regionaal overslagcentrum voor de binnenvaart. Transport over water wint dus weer aan belang, net als ten tijde van de steenbakkerijen. Vanuit de provincie zijn er vage plannen om op de site een nieuw bezoekerscentrum te bouwen. Dat centrum zou zowel een onthaal voor de industriezone als voor de recreatieve bezoeker zijn. Men speelt met het idee om de ruimte thematisch in te richten binnen het waterverhaal. Kiosken op en langs de dijken De Rupelstreek heeft geen toplocatie die historisch sterk verbonden is met het watergebonden erfgoed. De Clotilde is de meest tastbare getuige en is dus de meest aangewezen plaats om die verhalen te bundelen. Vele relicten langs de Rupel zijn uiteindelijk verloren gegaan of hebben als alleenstaand element weinig waarde, andere zijn moeilijk zichtbaar vanaf de dijk of komen enkel boven water bij eb. Toch zijn er langs de Rupel enkele locaties waar een deelaspect van het watergebonden verhaal gebracht kan worden. Dat verhaal kan gebracht worden in enkele kiosken, die het verhaal samen toch weer tot een sterk coherent geheel kunnen maken. Elke kiosk is meteen ook een baken voor het verhaal in de omgeving. Een kiosk wordt het beste geplaatst net naast de dijk om de circulatie niet te hinderen. Het is een veilige plek waar de bezoeker aan de ene kant uitkijkt op de Rupel en aan de andere kant op het binnenland. Met zicht op de Rupel kan een deel van het waterverhaal verteld worden, met zicht op het binnenland kan uitgenodigd worden om een locatie in het binnenland (klei- of landschapsgebonden) te bezoeken. Hierna geven we een selectie van mogelijke watergebonden locaties die geschikt zijn voor een dergelijke kiosk. Drie rivierenpunt (Rumst) Ter hoogte van het drie rivierenpunt in Rumst vloeien Dijle en Nete samen tot de Rupel. Dit punt vormt in feite de bron van de Rupel. Om die reden en omwille van de ligging op de rand van de Rupelstreek vormt deze plek een goede locatie om een deel van het waterverhaal te brengen. Dit fietsknooppunt wordt erg veel gebruikt, mede dankzij de aanwezige fietserbruggen en horeca. De bruggen geven toegang tot de andere oever of zetten je op weg richting Mechelen en Leuven. Voor fietsers en wandelaars vervult dit punt in feite een poortfunctie. Zij moeten weten tot waar de Rupelstreek reikt, worden uitgenodigd om de dijk verder te gebruiken richting Terhagen of om af te slaan richting watertoren, waar het kleiverhaal verteld wordt. Kade Wienerberger (Rumst) De firma Wienerberger bouwt een nieuwe aanlegsteiger op de Rupel. Ook omwille van de goede relatie tussen de plaatselijke overheden en de firma Wienerberger, is dit de aangewezen plek om een verhaal over hedendaags watertransport te brengen. Door een nieuwe ontwikkeling onder de aandacht te brengen, wordt een positief toekomstverhaal verteld. Het is dan voor de bezoeker ook interessant om de vergelijking te maken met de vele houten staketsels aan de oever van de Rupel, die dezelfde functie hadden. Bij een ingreep op deze locatie zal uiteraard rekening gehouden moeten worden met de industriële activiteiten. Museum Rupelklei (Rumst) In het kader van een ontwikkeling van Museum Rupelklei tot bezoekerscentrum over de lokale geomorfologie en de natuurontwikkeling in de kleiputten van Terhagen en Rumst, Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

30 is het zinvol om ook hier op deze dijk een ingreep te voorzien. Dit helpt de site om uit te groeien tot volwaardig knooppunt voor wandelaars en fietsers, met een uitnodiging om het achterliggende landschap te bezoeken. De locatie heeft weinig raakpunten met het waterverhaal, maar is als knooppunt wel interessant. Nautisch Bezoekerscentrum/Fietsinrijpunt richting De Schorre Ter hoogte van het Nautisch Bezoekerscentrum Rupelstreek ligt vandaag een aanlegsteiger voor pleziervaart. Verderop, ter hoogte van een oude klampoven, werkt de provincie aan een fietsinrijpunt richting De Schorre. Dit wordt een Blauwe Halte, waar recreanten een veilige doorsteek onder de weg zullen vinden om naar het recreatiedomein te gaan. Beide locaties verdienen aandacht. Het Nautisch Bezoekerscentrum is vooral inhoudelijk belangrijk, terwijl de doorsteek vooral een draaischijf zal worden van en naar de dijk en de kleiputten. De locaties liggen te dicht bij elkaar om elk afzonderlijk een kiosk te krijgen, maar te ver van elkaar om van de ene plek naar de andere te kunnen doorverwijzen. Daarom lijkt het nuttig om halverwege een ingreep te voorzien, met aandacht voor beide locaties. Op die manier wordt de afstand tussen beide punten ook kleiner. Met zicht op het fietsinrijpunt kan dan verteld worden over de kleiputten (De Schorre en de kleiputten van Rumst en Terhagen). Met zicht op het Nautisch Bezoekerscentrum kan het waterverhaal ingeleid worden. Noeveren (Boom) Hoewel Noeveren vlak bij het water ligt, ervaart de bezoeker dat niet zo. Net zoals in Schelle en Hemiksem wordt ook hier de dijk immers onderbroken. Dat is hier minder storend, omdat de omleiding de bezoeker door Noeveren loodst. Zo gaat er meer aandacht naar Noeveren, met het steenbakkerijverhaal als hoofdthema, maar vertroebelt het verband met het water. Dat verband kan opnieuw gelegd worden. De bedoeling is hier dan om bezoekers vanuit Noeveren naar de dijk te trekken en niet omgekeerd. Noeveren beschikt over een aantal watergebonden relicten en activiteiten. Achter de steenbakkerijgebouwen en tegen de Rupel kan een ingreep voorzien worden die de aandacht vestigt op het waterverhaal. In Noeveren is dat vooral het transport van kleiproducten vanuit de steenbakkerijen over de Rupel. Walenhoek (Niel) Hoewel Natuurgebied de Walenhoek vrij dicht tegen de dijk ligt, is het vanaf de Rupeldijk moeilijk te vinden. Een ingreep op de dijk ter hoogte van de Paardenstal kan bezoekers uitnodigen om de doorsteek te maken. Eventueel worden bezoekers langs het infopunt van Natuurpunt gestuurd, waar ze inhoudelijke omkadering aangeboden krijgen. Niels Broek (Niel) Ter hoogte van het groengebied Niels Broek zijn niet meteen belangrijke watergebonden relicten te vinden. Een ingreep op deze plek is vooral een uitnodiging om het natuurgebied te leren kennen en een manier om de afstand tussen Noeveren en het Tolhuis te verkleinen. Hier kan een verhaal over veerdiensten verteld worden of kan het zicht op de overzijde met de oude zeesluis, geduid worden. Die sluis is niet meer in gebruik en werd in de jaren 80 en 90 overbodig door de komst van de zeesluis van Wintam. Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

31 Tolhuis (Schelle) Nabij de veerdienst Schelle Wintam bevindt zich het tolhuis. Deze locatie is een goede aanleiding om te vertellen over transport over water, het heffen van tol op dat vervoer en het installeren van veerdiensten. De aanwezigheid van horeca vormt hier een meerwaarde. Sashuis De kade van Boom heeft de potentie om uit te groeien tot een draaischijf voor de Rupelstreek wegens de centrale ligging en de aanwezige infrastructuur in combinatie met De Schorre. Deze plek aan de Rupel is door haar stedelijk karakter minder geschikt voor een kiosk. Het is interessanter om de bezoeker vanaf de overzijde, ter hoogte van het Sashuis in Klein-Willebroek, uit te nodigen tot een bezoek aan de Rupelstreek. De verschillende troeven moeten hier uitgespeeld worden. Ook de historische gebouwen en de rol van de kade van Boom en de mogelijkheid om de oversteek te maken per veerboot kunnen aan bod komen. Ook het verhaal van de werven, maalderijen, brouwerijen en bruggen kan hier verteld worden. Vliet (Schelle/Hemiksem) De Vliet is een zijrivier van de Schelde en vormt de natuurlijke grens tussen Rupelgemeenten Schelle en Hemiksem. Schelle had vroeger een veel sterkere band met het water. Tot 1977 was Manufactures Céramiques d Hemixem, Gilliot et compagnie hier gevestigd. Grondstoffen zoals klei, zand, veldspaat en smeltstoffen werden per schip via de Vliet aangevoerd. Afgewerkte producten werden via de Vliet afgevoerd. Net als de abdijsite van Hemiksem zal ook het gebied aan de Benedenvliet de komende jaren herontwikkeld worden. De vroegere scheepswerf (kaaimuur en scheepshelling) wordt opnieuw zichtbaar gemaakt en er komt plaats voor recreatieve paden, waterrecreatie en natuurontwikkeling. Een kiosk op deze plaats kan uitgewerkt worden als belevings- en infopunt over de tegelproductie (doorverwijzen naar de abdij), de scheepswerf en de natuurontwikkeling. Museum t Sashuis Klein-Willebroek is een klein en gezellig dorp waar pleziervaart een belangrijke rol speelt. Van hieruit kan via de brug of via het veer de oversteek naar Boom gemaakt worden. Strikt genomen behoort Klein-Willebroek niet tot de Rupelstreek. Vandaag is hier echter het enige bemande toeristisch infokantoor in de streek gevestigd. Het Sashuis in Klein-Willebroek ligt langs de oude arm van de Vaart van Willebroek. In 1980 sloot het sas en kreeg de voormalige sasmeesterswoning een nieuwe functie. Toerisme Rupelstreek-Vaartland heeft hier zijn vestiging en promoot van hieruit beide oevers van de Rupel. Daarnaast is er ook een museum over de ontstaansgeschiedenis van het kanaal en de geschiedenis van Klein-Willebroek. Uiteraard zou het voor de Rupelstreek interessanter zijn om een centraal aanspreekpunt binnen de eigen grenzen te hebben. Dat kan bijvoorbeeld De Schorre worden. Uiteraard hoeven niet alle bezoekers naar De Schorre te gaan alvorens de streek te bezoeken. Ze kunnen zich ook melden bij de abdij van Hemiksem, aan de watertoren van Rumst of in Noeveren. In tweede instantie kan ook onthaal voorzien worden in het Nautisch Bezoekerscentrum of in het Bezoekerscentrum Rupelklei. Toch is het ook belangrijk om bezoekers aan te trekken vanaf de overzijde van de Rupel, eveneens een fiets- en wandelgebied. Het sashuis moet daarom ook de troeven van de Rupelstreek tonen naast die van Vaartland. Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

32 Andere locaties Ook binnen het thema water zijn er een aantal locaties die minder op zichzelf staan of niet helemaal binnen het streekverhaal passen. Het Onthaalcentrum Zeesluis Wintam is er zo een. Dit centrum, waar de bezoeker informatie kan vinden over de zeesluis die eind jaren 80 aangelegd werd op het zeekanaal, is gelegen op een eiland in de Rupel op het grondgebied van Wintam. Het verhaal past niet in het streekverhaal maar is wel gerelateerd aan het thema water. Het centrum is via een veerdienst te bereiken en het kan zorgen voor meer verwevenheid en extra publiek. De Rupel is via twee veerdiensten met de overkant verbonden (van Boom naar Klein- Willebroek en van Schelle naar Wintam). Hemiksem is met een veerdienst verbonden met Kruibeke. Deze toegangen over water moeten voldoende aandacht krijgen. Ze zijn voor fietsers en wandelaars een handige, kosteloze manier om de Rupelstreek te bereiken. De veren van Hemiksem en Schelle bedienen de westelijke zijde van de Rupelstreek, met de abdijsite van Hemiksem als knooppunt. Het veerpont van Boom bedient het hart van de Rupelstreek, met De Schorre als draaischijf en Noeveren als belangrijkste locatie. Ter hoogte van Rumst is de veerdienst vervangen door de blauwe fietserbruggen. Zij bedienen de oostelijke zijde van de Rupelstreek en geven toegang tot de watertoren en de Rupeldijk. Veel van de watergebonden relicten zijn slechts zichtbaar tijdens een boottocht, vaak enkel bij laag water. Onlangs werd hiervan een inventaris opgemaakt. Zo zijn er bijvoorbeeld nog heel wat uitwateringssluizen van de steenbakkerijen onderdelen van oude scheepswerven en kades, meerpalen en oude oeververstevigingen zichtbaar. Het heeft weinig zin om elk van de relicten te gaan duiden. Er kan beter over verteld worden in de kiosken en in het Nautisch Bezoekerscentrum. Het kan een toeristische meerwaarde zijn om bijvoorbeeld vanaf de steiger van het Nautisch Bezoekerscentrum boottochten te organiseren. Wanneer het aanbod aan aanlegsteigers in de streek verder verruimd wordt, van Rumst tot Hemiksem, kan het interessant zijn om watertaxi s en waterbussen in te leggen. Mogelijke aanlegplaatsen zijn dan Rumst, Museum Rupelklei, het Nautisch Bezoekerscentrum, de kade van Boom, Noeveren, Niel ter hoogte van de Walenhoek, het Tolhuis in Schelle en de Benedenvliet op de grens van Schelle en Hemiksem. De bezoeker krijgt er dan een extra mogelijkheid bij om de streek te bezoeken. De relatie met het water wordt dan meteen duidelijk en de zichtbare relicten kunnen toegelicht worden. Er dient wel rekening gehouden te worden met de getijdenwerking op de Rupel. Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

33 Het landschapsverhaal Het landschapsverhaal is sterk verbonden met het kleiverhaal: in de loop van de geschiedenis is het kleipakket afgegraven voor de baksteenindustrie, waardoor het typische kleiputtenlandschap ontstond. De Rupelstreek heeft daardoor een bijzonder landschap met een geheel eigen natuurontwikkeling. Alleen wie weet heeft van het steenbakkersverleden, zal het verband met de kleiwinning leggen. Bezoekers zien vooral een groene streek en vragen zich wellicht niet af hoe die er gekomen is. Voor hen lijkt het verrassend groene landschap, met afwisseling van dieptes, grondsoorten, hoogtes, ruigten, bossen en waterpartijen er altijd al geweest te zijn. Vanuit het streekverhaal is dat een interessant startpunt om de thema s klei en water te introduceren. Ook de jongere generatie streekbewoners zal zich niet altijd even bewust zijn van het verleden van de streek. Door via het natuurverhaal het kleiverhaal te introduceren, leren ook zij hun omgeving kennen en het landschap lezen. Natuur en landschap zijn dus even belangrijk als de twee andere thema s. Ze vormen een stevige derde poot van het streekverhaal. Hierna worden de belangrijkste locaties voor het thema natuur besproken. Deze overlappen deels met de locaties van het thema klei, omdat beide zodanig met elkaar verweven zijn. Voor elke locatie wordt de stand van zaken gegeven en wordt aangegeven welke beslissingen nodig zijn om het streekverhaal voldoende sterk te maken. Het natuurverhaal heeft (nog) geen echte aparte toplocatie. Het is vooral door het landschap en de natuur te beleven dat de bezoeker kennismaakt met het thema. De belangrijkste groene gebieden met een link naar het streekverhaal zijn de kleiputten van Rumst en Terhagen, De Schorre en De Walenhoek. Hier en daar kunnen kleinschalige ingrepen in het landschap het verhaal vertellen. Daarnaast kunnen bijvoorbeeld Bezoekerscentrum Rupelklei, de watertoren van Rumst en de Paardenstal benut worden om het landschapsverhaal in te leiden en uit te nodigen tot een bezoek. Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

34 Legende: Kleiputten Rumst & Terhagen (1), Museum Rupelklei (2), Watertoren Rumst (3), Provinciaal Recreatiedomein De Schorre (4), Walenhoek (5), Ecohuis (6) De kleiputten van Rumst & Terhagen De kleiputten van Rumst en Terhagen zullen de komende jaren enerzijds verder uitgegraven worden, maar anderzijds zal ook de natuur en het recreatieve aanbod er verder ontwikkeld worden. In het oosten wordt er ingezet op een belangrijk natuurkerngebied waar zacht medegebruik wordt ingepast. In het westelijk gedeelte wordt ingezet op een goed evenwicht tussen natuur en (hardere) recreatie, als overgang tussen het recreatiedomein de Schorre en het natuurgebied. In het hele gebied, zowel op de Hoogstraat, op de Trage Weg als de Rupelkleiroute is het beleven van het landschap de belangrijkste troef. Informatieborden kunnen vertellen over de geschiedenis van het gebied, de verdwenen dorpen maar vooral over de natuurontwikkeling en het ontstaan van dit landschap. Met zicht op een waterpartij kan bijvoorbeeld verteld worden wat hier voorheen was (zicht van de baggers in werking), hoe de vijver zich gevormd heeft en welke fauna en flora hier voorkomt. Het gebied zal beperkt toegankelijk gemaakt worden vanuit verschillende punten, steeds met respect voor de duurzame natuurontwikkeling en rekening houdend met de voorzieningen voor de ontginning door Wienerberger. Toegangen komen er onder andere via de Watertoren, via de Poort van De Beukelaer (gelinkt aan Museum Rupelklei) en via De Schorre. Een bezoekersgroep kan bijvoorbeeld op de parking van De Schorre, aan Museum Rupelklei of bij de Watertoren samenkomen om met een gids het gebied in te trekken. Een oriëntatieplan met aanduiding van biotopen geeft de bezoeker houvast. Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

35 Museum Rupelklei Naast de ontstaansgeschiedenis van de Rupelstreek (geomorfologie) is ook de natuurontwikkeling een hoofdthema in museum (later mogelijk bezoekerscentrum) Rupelklei. De bezoeker wordt hier warm gemaakt voor een bezoek aan de kleiputten. Met de nodige achtergrondkennis wordt een bezoek waardevoller: het landschap laat zich beter lezen. Indien deze plek verder ontwikkeld wordt tot bezoekerscentrum, is het interessant om er interactieve en educatieve elementen te verwerken waar groot en klein kunnen leren over de fauna en de flora in de kleiputten, maar ook in de Rupel. Watertoren De watertoren van Rumst is een poort tot en vooral een mooi uitkijkpunt over de Rupelstreek. Vanaf het panorama wordt aan de hand van een biotopenkaart uitgelegd welke bijzondere eigenschappen van dit gebied geleid hebben tot dit karakteristieke landschap. In de eerste plaats wordt hier gesproken over het gebied nabij de toren (de kleiputten van Rumst en Terhagen), ruimer kan ook uitgenodigd worden tot een bezoek aan de andere groengebieden in de streek. Belangrijk is dat de bezoeker de nodige voorkennis meekrijgt (ontginning) om te beseffen dat dit landschap een dynamisch karakter heeft. Wat hij ziet is slechts een momentopname. Het landschap is steeds in ontwikkeling en zal ook in de komende jaren nog evolueren. Daarnaast moet de bezoeker het verband zien tussen de eigenschappen van een kleiput en de natuur die er kan ontwikkelen (kleifront, plas, moeras, bos ). Provinciaal Recreatiedomein De Schorre Naast een gebied met ruimte voor hardere vormen van recreatie is De Schorre toch ook een voormalige kleiput met belangrijke natuurwaarde. De bezoeker herkent hier de putten en de steile ontginningswanden. Toch is De Schorre niet de beste plek om een inhoudelijk verhaal te brengen. Wel is dit, omwille van de bekendheid en de aanwezige infrastructuur nabij een autosnelweg, de uitgelezen plek om bezoekers samen te brengen en door te verwijzen. Vanuit De Schorre moet een doorsteek gemaakt worden naar de kleiputten van Rumst en Terhagen, van harde naar zachte recreatie. De parking van De Schorre neemt dan een centrale rol op zich als overstapplaats tussen verschillende modi, zonder daarbij de dorpskernen of de natuurgebieden te verstoren. Walenhoek (Bezoekerscentrum De Paardenstal) Na de stopzetting van de kleiontginning kon de natuur in de Walenhoek ongestoord haar gang gaan. Het resultaat is een gevarieerd landschap met grote vijvers, poelen, rietkragen en struwelen, een opmerkelijke fauna en flora. Het grootste deel is eigendom van het Vlaams gewest en wordt beheerd door het Agentschap voor Natuur en Bos. Een klein gedeelte van het gebied is in handen van Natuurpunt Rupelstreek. Hun kleinschalig bezoekerscentrum, de Paardenstal, kan als uitvalsbasis dienen voor een wandeling door de Walenhoek. Een verdere uitwerking van dit centrum kan ervoor zorgen dat bezoekers van verschillende leeftijden iets bijleren over dit gebied en de geschiedenis ervan. Zo leren ze de natuurwaarden appreciëren en wordt het landschap leesbaar. Hier kan ook afgesproken worden met een gids, om nadien het gebied in te trekken. Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

36 Ecohuis t Kleibrood (Boom) In het park van Boom werd een ruimte ingericht tot Milieueducatief Centrum, waar duurzaam leven in harmonie met de natuur centraal staat. Het Ecohuis sluit weinig aan bij het kleithema of het natuurthema als gevolg van de kleiwinning. Toch kan deze plek in de toekomst uitnodigen tot een bezoek aan de natuurgebieden of kunnen er tijdelijke tentoonstellingen plaatsvinden. Hoewel ook vlakbij ontgonnen werd, ligt de locatie vandaag vrij ver van de groene kleiputten. Kleiputten in de buurt werden weer opgevuld en gebruikt als bouwgrond of voor bos. De bezoeker zal dus niet rechtstreeks de link leggen tussen deze plek en de kleiwinning. Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

37 Andere bezienswaardigheden De Rupelstreek heeft een aantal bezienswaardigheden die niet echt in het streekverhaal passen. Toch zijn ze belangrijk, door hun ligging, hun infrastructuur of de variatie die ze brengen in het aanbod. Legende: Watertoren Rumst (1), Noeveren (2), Abdijsite Hemiksem (3), Museum Rupelklei (4), Kleiputten Rumst & Terhagen (5), Provinciaal Recreatiedomein De Schorre (6), Walenhoek (7), Nautisch Bezoekerscentrum Rupelstreek (8), Wienerberger (9), Museum t Sashuis (10), Vliet Schelle (11), Drie Rivieren (12), Kade Wienerberger (13), Niels Broek (14), Tolhuis (15) De kade van Boom De kade van Boom werd onlangs helemaal heraangelegd en lijkt volledig klaar om een hoofdrol te spelen. Toch is er vandaag weinig aanbod en leven op deze plek. Wel komen hier heel wat fietsers langs, die hier de doorsteek maken naar Boom, Noeveren, De Schorre of Terhagen, of de boot nemen van of naar Klein-Willebroek. De aansluiting naar Noeveren en verder naar de Schelde is voor de fietser nu nog zeer moeilijk. De wandelpromenade vormt een aangename afwisseling langs de Rupeldijk en moet een belangrijkere rol gaan spelen als knooppunt voor schepen (pleziervaart, watertaxi s en waterbussen), fietsers en wandelaars. De kade vormt een aantrekkelijk zicht vanaf de andere oever en vanaf het water. Hij moet bezoekers vanaf het water wegwijs maken naar het oostelijke of het westelijke deel van de Rupelstreek, of uitnodigen tot een bezoek aan het binnenland. Het park van Boom Net boven het centrum van Boom, aan het gemeentepark, bevindt zich de Provinciale Technische School. Het geheel van school en park is een ontwerp van Renaat Braem en Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

38 heeft een opvallende architectuur. Kunsthistorisch vormt het een waardevol geheel dat een bezoek waard is. De school is niet toegankelijk voor het publiek, maar is waardevol voor de architectuurliefhebber. In dit park is ook het Ecohuis t Kleibrood gelegen. Deze site staat volledig los van het streekverhaal. Religieuze gebouwen In de Rupelstreek staan heel wat religieuze gebouwen. Ieder dorp en gehucht heeft zijn eigen kerk of kapel. De meeste hebben geen verband met het streekverhaal van de Rupelstreek. Toch hebben verschillende kerken een lange geschiedenis en hebben ze ook hun rol gespeeld ten tijde van de steenbakkerijen. Heemkundige musea De heemkundige musea, waarvan er een aantal al aan bod kwamen, blijven hun waarde behouden, weliswaar veelal voor een beperkt publiek. Monumenten en waardevolle gebouwen In de Rupelstreek staan een aantal kasteeldomeinen, monumenten, meesterwoningen en historische panden. Deze zijn het bekijken waard maar zijn doorgaans niet toegankelijk wegens in privébezit. Ze sieren het straatbeeld en bepalen mee de sfeer van de Rupelstreek. Braem toren langs de A12 Langs de A12 in Boom bevindt zich een waardevol woonproject van de hand van Renaat Braem. De Braemtoren is van grote afstand zichtbaar en markeert deze architecturaal interessante woonwijk. Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

39 Clustering De drie inhoudelijke pijlers van het streekverhaal zullen niet los van elkaar kunnen bestaan. Zoals al bleek bij de beschrijving van de verschillende locaties, zijn de thema s in de praktijk vaak sterk met elkaar verweven. In eerste instantie zullen de drie belangrijkste trekpleisters (abdijsite Hemiksem, Noeveren en de watertoren van Rumst) naar elkaar moeten doorverwijzen. Op die manier is de hele streek inhoudelijk en geografisch verbonden. Die doorverwijzingen moeten ook fysiek geoptimaliseerd worden, via de bestaande en nieuwe fietsroutes, wandelwegen, openbaar vervoer, parkeergelegenheid met duidelijke voorkeursroutes en een eventuele uitbouw van passagiersvervoer over water. In tweede instantie zijn die drie publiekstrekkers ook een gelegenheid om door te verwijzen naar kleinere, lokale bezienswaardigheden. Die doorverwijzing hoeft niet binnen eenzelfde thema te blijven. Die verwevenheid, en ook de geografische doorverwijzing, zorgt voor clustering: een lokaal aanbod, een bundeling van verschillende locaties die geografisch en thematisch met elkaar te maken hebben. Cluster Hemiksem & Schelle - de westelijke poort tot de Rupelstreek De abdij van Hemiksem vertelt over het ontstaan van de baksteennijverheid en herbergt een nog uit te bouwen museum over de tegelproductie van Gilliot & Roelants. Vanuit deze site moet doorverwezen worden naar Noeveren (productie van bakstenen en dakpannen en sociale aspecten) en naar de watertoren van Rumst (kleiontginning). De drie sites vullen elkaar aan. Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

40 Vanuit Hemiksem is Noeveren goed te bereiken met de fiets, via de dijk of via de Walenhoek en het station van Niel. De dijk maakt de verbinding interessanter omdat de band met de Rupel op die manier nooit verloren gaat, de route autoluw is en er onderweg een aantal infopunten opgesteld staan die verband houden met het watergebonden erfgoed. De watertoren van Rumst bevindt zich aan het andere uiteinde van de Rupelstreek. Ook deze site is goed bereikbaar met de fiets, over de dijk of via het binnenland, maar ze ligt wel op grotere afstand. Zeker via het binnenland maakt de route een grote omweg. De abdijsite ligt net naast de Vliet in Schelle, die verder ontwikkeld wordt. Hier was de tegelfabriek gevestigd en werd transport over water georganiseerd in functie van de fabriek. De volledige site wordt ontwikkeld tot een landschappelijk geheel, met ruime aandacht voor geschiedenis, natuur en recreatie. Een bezoek aan de Vliet kadert ook in het waterverhaal en kan aanleiding zijn om de andere watergebonden locaties, vooral langs de dijk, te ontdekken. Cluster Noeveren & Niel de centrale poort tot de Rupelstreek In Noeveren vindt de bezoeker een authentieke steenbakkerssite. Deze cluster met als hoofdthema klei legt de nadruk op het productieproces van bakstenen en dakpannen en de daaraan gelinkte sociale aspecten. Noeveren is wegens de geringe afstand ook sterk verbonden met de Walenhoek. Daarnaast vertelt Noeveren ook een beperkt waterverhaal, omdat de site net naast de Rupeldijk ligt. Noeveren moet doorverwijzen naar Hemiksem dat een uniek kunsthistorisch verhaal te bieden heeft. Maar uiteraard is Noeveren door zijn centrale ligging en door de inhoud veel sterker verbonden met de watertoren van Rumst. De bezoeker die in Noeveren het productieproces leerde kennen, kan in Rumst zien hoe klei gewonnen wordt. De cluster Noeveren vormt de centrale poort tot de Rupelstreek en is goed te bereiken vanaf de A12, al moet wel voor voldoende parkeergelegenheid aan de rand gezorgd worden. Het is belangrijk dat Noeveren naar buiten treedt als één autoluwe locatie. Met gebundelde krachten en een goed inhoudelijk verhaal, staat Noeveren sterk als cluster. Cluster Rumst & Terhagen - de oostelijke poort tot de Rupelstreek De watertoren van Rumst is samen met de kleiputten van Rumst-Terhagen de toplocatie voor wat betreft kleiontginning, ontstaansgeschiedenis en natuurontwikkeling. Mits verdere ontwikkeling vormt Museum Rupelklei daarop een interessante toevoeging. De watertoren en het museum kunnen met elkaar verbonden worden door wandel- en fietsroutes door de kleiputten. Eventueel kan daarbij ook een bezoek worden gebracht aan de fabriek van Wienerberger. Uiteraard is deze locatie sterk verbonden met Noeveren: daar maakt men kennis met de verwerking van de klei die uit de cuesta ontgonnen wordt. Deze cluster vormt de oostelijke poort tot de Rupelstreek en is best te bereiken met de fiets via Reet, de Rupeldijk ter hoogte van het drie rivierenpunt of Museum Rupelklei, of via de E19. Parkeermogelijkheden moeten hier herbekeken worden. De focus moet liggen op natuurwaarden, zachte recreatie en beleven van het landschap. Cluster Boom & De Schorre het logistieke hart Een vierde cluster wordt vooral een logistiek knooppunt in het hart van de streek. De bekendheid en de infrastructuur van De Schorre, het fietsinrijpunt op de Rupeldijk, de steiger bij het Nautisch Bezoekerscentrum en de aantrekking van de kade van Boom voor scheepvaart vervullen een belangrijke onthaalfunctie. Mensen komen hier toe en kunnen Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

41 hun exploratie van de Rupelstreek hier starten, door een wandeling, een fiets- of een boottocht. De Schorre is vlot bereikbaar vanaf de A12 en biedt ruime parkeermogelijkheid. Ook vanaf de E19 moet De Schorre de logistieke draaischijf worden, zonder de streek te belasten. Via een slimme doorsteek onder de Kapelstraat maken voetgangers en fietsers vlot de verbinding van Schorre tot Rupel en Nautisch bezoekerscentrum. De kade van Boom moet binnen deze cluster het knooppunt voor pleziervaart en personenvervoer over water worden. Vanaf De Schorre en de Rupeldijk kan makkelijk een verbinding gemaakt worden naar de cluster Rumst & Terhagen, vanaf de kade moet de verbinding richting cluster Noeveren en Niel verbeterd worden. Daar voelt de A12 vandaag nog te veel aan als een barrière. Links tussen de clusters De hierboven beschreven clusters zijn gebaseerd op hun geografische ligging en de bereikbaarheid tussen de lokale bezienswaardigheden en relicten. Een bezoek aan een cluster start bij voorkeur op de hoofdlocatie (voor Hemiksem-Schelle is dat de abdijsite, voor Noeveren-Niel is dat Noeveren en voor Rumst-Terhagen is dat de watertoren). Elk van die hoofdlocaties moet gepromoot worden en vlot bereikbaar zijn. Een mobiliteitsstudie moet hierop een passend antwoord bieden. De hoofdlocaties verwijzen door naar de bezienswaardigheden dichtbij, binnen de cluster, of verder weg, buiten de cluster. Ook omgekeerd kunnen de kleinere locaties doorverwijzen naar de hoofdlocaties. Vooral voor wat betreft mobiliteit is de cluster Boom-Schorre interessant. In combinatie met het inhoudelijke verhaal van het Nautisch Bezoekerscentrum, leidt deze cluster de drie thema s in (kleiputten, natuurontwikkeling en link met het water). De aanwezige infrastructuur en de bereikbaarheid maken het mogelijk om van hieruit de andere clusters te gaan bezoeken. Clusters vertellen doorgaans een gemengd verhaal, een mix van verschillende thema s uit het streekverhaal. Vanaf een locatie kan dus steeds doorverwezen worden naar een ander thema, zowel binnen als buiten de cluster en zowel binnen een thema of over de thema s heen. De verwijzingen prikkelen de bezoeker om ook andere locaties te bezoeken. Binnen de thema s kan het steenbakkerijverhaal in Noeveren bijvoorbeeld verwijzen naar de eerder lokale verhalen in Niel, Terhagen en Hemiksem; het ontginningsverhaal in Rumst kan uitnodigen tot een bezoek aan Noeveren aan de hand van een workshop; de Vliet kan bezoekers aanzetten om de kiosken langs de hele dijk te ontdekken en onderweg het Nautisch Bezoekerscentrum te bezoeken; Bezoekerscentrum Rupelklei kan inspireren tot een wandeling in de Walenhoek; etc. Verwijzingen over de thema s heen zijn het meest evident binnen een cluster. De grote verwijzing naar andere clusters gebeurt via het kleiverhaal en vanaf de toplocaties. Bereikbaarheid voor verschillende modi Ook fysiek moet de verbondenheid tussen de clusters gerealiseerd worden, voor alle vervoersmodi. Zoals eerder al beschreven veroorzaakt de A12 een opdeling in oost en west. Een mobiliteitsstudie moet naast bereikbaarheid en parkeergelegenheid ook aandacht hebben voor het bewaren van de rust in het landschap, het creëren van veilige verbindingen voor wandelaars en fietsers en het ontlasten van dorpskernen en waardevolle natuurelementen. Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

42 De toplocaties van elke cluster, de poorten tot de streek, moeten beter uitgewerkt worden als knooppunten. De nadruk daarbij moet liggen op wandelen, fietsen, openbaar vervoer en pleziervaart. Uiteraard moet er ook voldoende aandacht zijn voor de wagen, maar die nadruk ligt toch vooral in De Schorre. Daarnaast kunnen Noeveren en Hemiksem een sterke nadruk op transport over water hebben, de watertoren moet het vooral hebben van fietsers en wandelaars. Met de wagen Los van de verbindingen in de streek zelf, moeten ook de poorten goed bereikbaar zijn van buitenaf. Voor de auto is dat met de A12 en de toegang tot De Schorre als draaischijf goed georganiseerd. Verkeer door het centrum van Boom kan daarbij een probleem vormen. Vanaf de E19 is het niet meteen duidelijk waar naartoe en moet vooral verkeer door de streek vermeden worden. Het doortrekken van de expresweg richting Boom kan een oplossing bieden maar kan een nieuwe barrière creëren in het noorden. Wie met de wagen komt, moet weten waar naartoe, en dan vooral waar te parkeren. De Schorre moet uitgespeeld worden als centrale draaischijf. Mensen komen hier toe, verzamelen en worden wegwijs gemaakt. Ze stappen hier over op wandelen of fietsen of nemen de boot vanaf de aanlegsteiger. Daarom moet de verbinding vanuit De Schorre naar de dijk duidelijker gemaakt worden, via het fietsinrijpunt. De Schorre ligt voldoende centraal om ook Noeveren en het hele oostelijke deel te bedienen. Hemiksem ligt verder weg. Op kleinere schaal kan ook hier parkeergelegenheid voorzien worden. Toch mag de nadruk wat betreft gemotoriseerd verkeer niet liggen op deze site. Met de trein De Rupelstreek wordt vrij goed bediend door de trein. De stations kunnen pas echt gepromoot worden wanneer ook de goede bereikbaarheid van station naar bezienswaardigheid verzekerd is (met de fiets, te voet of met de bus). Het station van Boom kan door zijn centrale ligging in de logistieke cluster Boom-Schorre uitgespeeld worden als treinpoort tot de streek. Stations kunnen een belangrijkere rol gaan opnemen als fietsinrijpunt. De stations van Schelle, Niel en Hemiksem worden weinig gebruikt. Er wordt overwogen om de stations van Schelle en Hemiksem samen te brengen op hun gemeenschappelijke grens, ter hoogte van de Benedenvliet. Zo is er rechtstreeks toegang tot het zone rond de Benedenvliet en kunnen treinreizigers overstappen op watertransport. Het station van Niel kan sterker ontwikkeld worden als ingang tot de Walenhoek. Wie hier toekomt, kan meteen de natuur in duiken. Ten oosten van de A12 ontbreken spoorverbindingen. Het meest nabije station is dat van Duffel, maar dat ligt relatief veraf. Met de bus Het netwerk aan busverbindingen is vrij volledig. Om de wegen te ontlasten van privaat autogebruik door bezoekers, moeten de verschillende toplocaties goed bereikbaar zijn met de bus. Daarbij moeten zeker De Schorre, Noeveren, de abdijsite en de watertoren goed bediend worden. Met de boot Naast vrachtvervoer over binnenwateren, kan ook personenvervoer belangrijker worden. Die optie is vandaag vrijwel onbenut. Transport over water zorgt meteen voor een sterkere beleving over het water. De Rupel zelf kan op die manier de streek verder Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

43 ontsluiten. Pleziervaart en personenvervoer in de vorm van veerdiensten, waterbussen en watertaxi s maken de Rupel weer belangrijker en geven een heel andere beleving aan de streek. Een daguitstap per boot die een aantal locaties aandoet, is een interessante denkpiste. Zulke daguitstappen kunnen ook vertrekken vanaf Temse, Antwerpen, Mechelen, Lier, enz. Op die manier is de Rupelstreek weer verbonden met de grote steden in de buurt. Om dit te realiseren, zijn aanlegkades langs de dijk noodzakelijk. Met de fiets De fiets moet het belangrijkste vervoermiddel worden om de streek te verkennen. Maar ook het benaderen van de streek per fiets moet vergemakkelijkt worden, vooral dan vanuit het noorden. De fietsverbindingen vanuit het oosten, het westen en het zuiden zijn aanwezig bruggen, veren en dijken zorgen ervoor dat de waterwegen geen obstakels vormen. Vanuit het verstedelijkte gebied ten noorden van de streek gaan de knooppuntenroutes vaak door drukke gebieden. De Rupelstreek kan voor bewoners van Antwerpen en de zuidrand nochtans aan aantrekkelijke bestemming zijn voor een zomerse fietstocht. De rol van de fiets-o-strades richting Antwerpen kan belangrijker worden. De spoorweg Antwerpen-Boom kan een belangrijke as worden. Ook via het spoor Antwerpen-Duffel kan de verbinding efficiënter richting Rumst. Een bezoeker kan dan snel tot in de Rupelstreek geraken, om daar over te stappen op recreatieve routes. De Rupeldijk vormt de aangewezen manier om zich snel door de Rupelstreek te bewegen. Als een ruggengraat verbindt hij alle gemeenten en bij uitbreiding ook alle locaties. Door het aanbrengen van infopunten op en langs de dijk en het creëren van doorsteekmogelijkheden, kunnen we er de bezoekers toe aanzetten om het landschap in te trekken. In Hemiksem en Schelle zullen de komende jaren een aantal ingrepen gebeuren die de bereikbaarheid ten goede komen. Zo wordt de continuïteit van de Scheldedijk, die hier te vaak onderbroken wordt, verbeterd. Ook zal de dijk langs de Vliet ingezet worden als fietsverbinding. Op deze manier kan een groene verbinding tot stand komen tussen knooppunt 30 en 17, richting Aartselaar. Ook ter hoogte van Noeveren is de continuïteit van de Rupeldijk niet ideaal. Hier is dat minder problematisch omdat Noeveren een belangrijke attractie is. Toch kan ook hier de dijk hersteld worden, met een betere aansluiting onder de brug van Boom naar de kade van Boom. Wanneer in 2014 het fietsknooppuntennetwerk herbekeken wordt, moet de kans gegrepen worden om een aantal extra verbindingen te maken. De dichtheid van het knooppuntennetwerk is te laag in vergelijking tot de grootte van de streek en de diversiteit van het landschap. De bezoeker moet de kans krijgen om de kleiputten, het landbouwlandschap, de dijken, de bezienswaardigheden en de dorpskernen te combineren volgens eigen interesse en mogelijkheden. Zo lijkt een verbinding van het station van Niel, langs de Walenhoek, een mogelijkheid. Zo krijgen Niel en de Walenhoek ook een ruimere bekendheid. Een alternatief is om die doorsteek te maken ter hoogte van Hellegat, aan De Paardenstal van Natuurpunt Rupelstreek. Die doorsteek zou vooral interessant zijn om Noeveren met het natuurgebied te verbinden. Verder moet ook de Trage Weg (het Keibrekerspad) opgenomen worden als onverharde fietsroute. Hier krijgt de bezoeker immers een sterke beleving van het landschap aangeboden. Ook de Watertoren moet sterker uitgewerkt worden. Alleen al omdat het een toplocatie binnen het streekverhaal is, moet het een eigen knooppunt krijgen. Van hier zou de doorsteek gemaakt moeten worden door het landschap, richting De Schorre. De watertoren ligt vandaag te veel op de rand van een kleiput en maakt geen verbinding met het gebied. Verder moet ook onderzocht worden hoe men fietsers en wandelaars op een comfortabele manier de A12 kan laten oversteken. Vandaag moeten zij ofwel helemaal Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

44 tot bij de Rupel gaan om onder de brug te kunnen, helemaal naar het noorden gaan om via Aartselaar door te steken of ter hoogte van Boom de A12 over te steken. Aartselaar ligt buiten de Rupelstreek en het oversteken van de A12 voelt te sterk aan als een onderbreking. Daardoor zie je in het fietsknooppuntennetwerk vooral mogelijkheden tot een fietslus in het oostelijke deel en een fietslus in het westelijke deel. Om dat te doorbreken moeten ingrepen als fietstunnels- en/of bruggen gerealiseerd worden, bijvoorbeeld ter hoogte van het gemeentepark van Boom of het huidige knooppunt 25. Meer naar het noorden gaat de link met het streekverhaal immers te veel verloren. Mogelijke alternatieve of bijkomende fietsverbindingen naar en in de Rupelstreek. Te voet De Rupelstreek maakt deel uit van het uitgebreide wandelnetwerk van de provincie Antwerpen. De knooppunten hebben een hoge dichtheid en de routes vallen soms samen met de fietsroutes. Wandelroutes bieden echter de mogelijkheid om nog veel meer het landschap in te duiken en andere verbindingen te maken. Daarbij moet voldoende aandacht zijn voor het behoud en de verdere ontwikkeling van de natuurwaarden. Een doorsteek van De Schorre naar de kleiputten van Rumst en Terhagen dringt zich op. Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

45 Visuele identiteit Naast een inhoudelijk sterk verhaal, dient ook een gemeenschappelijk gezicht voor de Rupelstreek ontwikkeld te worden om de streek als een eenheid te promoten. Deze visuele identiteit moet ervoor zorgen dat de Rupelstreek herkenbaarder wordt en dat de verschillende locaties automatisch met elkaar verbonden worden. Toch moet de visuele identiteit ook de mogelijkheid bieden om lokaal een andere focus te leggen zonder dat de herkenbaarheid vertroebelt. Naamgeving De keuze voor De Rupelstreek spreekt voor zich. Een naam moet vooral verbonden zijn met waar hij voor staat en mag niet te ver gezocht zijn. Daarnaast wordt de naam vandaag al gebruikt, waardoor de bezoeker en de bewoner zich er makkelijker mee kan vereenzelvigen. Huisstijlelementen Naast een naam is ook een herkenbare vormgeving noodzakelijk. Hiertoe werd in het kader van de herinrichting van de watertoren reeds een aanzet gedaan. Daarin komen de belangrijkste thema s uit het streekverhaal terug. Logo Het logo bevat de naam van de streek en een grafische vorm die verwijst naar de drie pijlers van het streekverhaal. Het gaat om drie kleurvlakken, met centraal een rode strook als een schoorsteen die verwijst naar het kleiverhaal. Links staat een blauwe strook voor het water van de Rupel, rechts een groene strook die het landschap symboliseert. Grafische stijl De huisstijl kan uitgebreid worden met vrij te gebruiken elementen. Net als het karakter van de streek, zorgen die vrije elementen voor een zekere dynamiek. Ze refereren naar het losse patroon van kleiputten en ontginningsplassen die vanuit de lucht zichtbaar zijn. De drie kleuren uit het logo komen terug in deze vrije elementen. Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november

46 Terreinsignalisatie Ook de fysieke verschijningsvorm van informatiedragers buiten de toplocaties is beeldbepalend. Hoe informatie op de verschillende locaties, van groot tot klein, gebracht wordt, kan de eenheid versterken. Daarom wordt gewerkt aan een algemene stijl van terreinsignalisatie. Vormgeving Terreinsignalisatie moet voldoende onderscheidend zijn. Een bezoeker moet meteen herkennen dat een paneel deel uitmaakt van een reeks. De vorm van de signalisatie die ontwikkeld werd is gebaseerd op de houten vormmal die vroeger gebruikt werd in de steenbakkerijen. Deze informatiedrager komt terug in een aantal varianten en is te herkennen aan de robuuste vorm met puntige uiteinden. Hiërarchie De terreinsignalisatie wordt voorzien op drie niveaus. Oriëntatieborden bieden de bezoeker aan de hand van een luchtfoto een overzicht over de Rupelstreek. De belangrijkste oriëntatieassen en bewoningskernen worden benoemd. De attracties worden aangeduid per thema, waardoor de bezoeker zijn bezoek kan plannen. Adresborden verwelkomen de bezoeker bij de verschillende attracties. Aan de hand van tekst en beeld wordt verteld wat er op die bepaalde plek te vinden is en hoe dat verhaal past binnen het streekverhaal. Informatieborden vertellen een apart verhaal, als deel van een attractie, of vrijstaand in het landschap of bij een relict. Deze borden zijn beschikbaar in een staande en een liggende variant. Invulling In de dragers wordt bebording geplaatst. Afhankelijk van het thema of van de initiatiefnemer kan die er anders uit zien. De kleuren rood, groen en blauw worden consequent gebruikt. Steeds is er voldoende plaats om de verschillende partners weer te Streekverhaal Rupelstreek Bailleul Ontwerpbureau - 28 november