Sociaal-liberale richtingwijzers

Transcriptie

1 Sociaal-liberale richtingwijzers Vijf uitgangspunten van het sociaal-liberale gedachtegoed Inleiding Sinds het partijcongres van 21 november 1998 in Gouda, na een voorstel daartoe van de beweging Opschudding, noemt D66 zich sociaal-liberaal. Vanaf 2006 heeft de Van Mierlo Stichting de vijf richtingwijzers zoals vastgesteld door de leden van D66 verder ontwikkeld in afzonderlijke essays. Ze vormen de uitgangspunten van het sociaal-liberale gedachtegoed en vertegenwoordigen elk een kernwaarde van onze overtuigingen. Ze moeten dan ook in samenhang met elkaar worden gezien. Deze tekst dient als handreiking en introductie tot de richtingwijzers en de onderlinge verbondenheid. Verre van uitputtend, geeft het een overzicht, een aanzet tot verdere bestudering. Het is geen vervanging van de afzonderlijke richtingwijzers zoals los gepubliceerd. Het wil wel een helder beeld geven van de kern van het sociaal-liberalisme, een inzicht in waarom we de dingen vinden die we vinden, voorbij de standpunten, terug naar de uitgangspunten. Wat wilen sociaal-liberalen? Wij willen een wereld waarin mensen vrij zijn in verbondenheid. Dit vormt al sinds onze oprichting de drijfveer achter het politieke denken en handelen van D66. Onze agenda start met zelfbeschikking, de vrijheid waarbinnen mensen zich kunnen ontplooien. Die vrijheid kan alleen leiden tot rechtvaardige uitkomsten wanneer er sprake is van gelijke kansen. Uiteindelijk zouden talent, inzet en lukrake pech of geluk de enige factoren moeten zijn die het succes van het individu bepalen. En niet je afkomst, religie of de rijkdom, positie of opleiding van je ouders. Voor ons zijn deze vrijheid en kansengelijkheid echter niet afdoende. Als iedereen zich heeft ontplooid is daarmee niet de kous af. Wij willen vanuit onze verbondenheid sociale rechtvaardigheid. Dus als iemand pech heeft gehad bij het verdelen van de talenten, of is gestruikeld in het leven, dan laten we die persoon niet achter. Daarbij kijken we niet alleen naar de mensen in onze directe omgeving of de medemens van vandaag. Onze verbondenheid reikt verder dan de landsgrenzen en betreft ook de generaties na ons. Daarom willen wij keuzes maken die toekomstvast zijn. 1

2 Bij bovenstaande streefwaarden hoort ook een eigen perspectief op de overheid en op macht. Wij denken niet dat de overheid de maatschappij kan ontwerpen of kan vormen naar een blauwdruk. Gelukkig niet. Tegelijkertijd vinden wij ook niet dat de beste overheid per definitie een minimale overheid is die achterover leunt. In onze ogen hebben we soms een sterke overheid nodig om vrijheid, kansengelijkheid en sociale rechtvaardigheid mogelijk te maken. Maar een overheid die een dergelijke verantwoordelijkheid op zich wil nemen, kan snel tot een instrument van onvrijheid worden. Daarom willen wij duidelijk gecontroleerde macht. De vijf sociaal-liberale richtingwijzers Gedreven vanuit deze waarden maken D66-politici hun keuzes. Onze uitgangspunten en ideeën hebben we vertaald in vijf richtingwijzers. Deze zal een gekozen D66-vertegenwoordiger hanteren bij het nader invullen van toekomstige politieke keuzes. De richtingwijzers luiden als volgt: Vertrouw op de eigen kracht van mensen. Daarom zien we de toekomst met optimisme tegemoet. Mensen zijn zo creatief dat ze steeds opnieuw zelf oplossingen vinden. Wij willen dat de overheid deze kracht, vindingrijkheid en creativiteit van mensen ondersteunt en ruimte geeft. De sleutel voor verandering ligt bij mensen zelf en wij willen dat de overheid daarbij aansluit. Wat mensen voor zichzelf en anderen kunnen doen is veel belangrijker en effectiever dan wat de overheid kan doen. Denk en handel internationaal: Samenlevingen zijn op steeds meer verschillende manieren met elkaar verbonden. Wij staan open voor de gehele wereld en sluiten niemand uit. Bij alles wat we doen, vragen we ons steeds af welke effecten dat heeft op anderen in deze wereld. Wij onderkennen dat Europa steeds meer ons binnenland wordt. Internationale samenwerking en economische vooruitgang zijn de sleutels naar een wereld met minder oorlog en conflicten. Daarbij handelen wij steeds pragmatisch, nuchter en op basis van feiten. Beloon prestatie en deel de welvaart: Mensen zijn niet gelijk, wél gelijkwaardig. Mensen zijn verschillend en wij willen dat de overheid ruimte laat voor die verschillen. Wij streven naar economische zelfstandigheid voor zoveel mogelijk mensen en vinden dat mensen die uitmuntend presteren daarvoor een beloning verdienen. Wij willen een dynamische, open samenleving waarin iedereen de ruimte krijgt om zijn eigen beslissingen te nemen en iedereen zich op zijn eigen manier kan ontwikkelen. Wij vinden het vanzelfsprekend om welvaart met elkaar te delen. We willen dat zoveel mogelijk mensen meedoen in het maatschappelijk en economisch proces, want daar worden we allemaal beter van. Voor mensen die zichzelf niet kunnen redden dragen we een gezamenlijke verantwoordelijkheid. 2

3 Streef naar een duurzame en harmonieuze samenleving: Wij willen de wereld om ons heen tegemoet treden met respect en mededogen. Dat geldt voor de mensen om ons heen en voor onze omgeving. De aarde is niet van ons en dus geen gebruiksartikel. We willen stoppen met het uitputten en vervuilen van onze leefomgeving. We willen dat in de discussie over natuur en milieu niet het behoud, maar de aantasting van natuur en milieu beargumenteerd wordt. Koester de grondrechten en gedeelde waarden: De fundamentele waarden van onze samenleving zijn vrijheid voor en gelijkwaardigheid van ieder mens, ongeacht opvattingen, geloof, seksuele geaardheid, gerichtheid of herkomst. Lichamelijke integriteit, geweldloze oplossing van belangenconflicten en een respectvol gehanteerde vrijheid van meningsvorming en uiting, inclusief respect voor onze democratische rechtsstaat, zijn voor ons centrale waarden. Die waarden zijn universeel en zonder meer bovengeschikt. Wij beschermen de grondrechten van onszelf en anderen. 3

4 1. Vertrouw op de eigen kracht van mensen Sociaal-liberalen gaan uit van het individu. Ieder individu is in onze ogen in staat het beste op eigen kracht en inzicht zijn leven in te richten. Iedereen komt zelf tot inzichten over wat het goede, het kwade en het schone is, over hoe zijn of haar leven er idealiter uitziet en wat hij of zij nodig heeft daarvoor. De eigen kracht van mensen de wil tot het goede en de mogelijkheid om zelf tot inzicht en (moreel) handelen te komen is voor ons essentieel in het denken over de mens en zijn context. Die eigen kracht verhoudt zich slecht met een autoritaire of gesloten samenleving. Een open samenleving, met de vrijheid van mensen om zelf tot inzichten te komen over moet krachtig worden beschermd. Vertrouwen op de eigen kracht van mensen is gebaseerd op de overtuiging dat mensen de ruimte en de kansen moeten krijgen om zichzelf te ontplooien én dat zij daartoe in meer of in mindere mate moeten worden uitgedaagd, aangespoord of geholpen. Beter dan de overheid zijn zij in staat voor zichzelf en anderen een samenleving te creëren die open, dynamisch en duurzaam is. De vrijheid die deze ontplooiing mogelijk maakt moet steeds worden bevochten. De grens, waar de vrijheid van de een die van de ander schaadt, staat niet vast, maar is het resultaat van wat redelijke mensen samen van tijd tot tijd als begrenzing vaststellen. Daarbij zien sociaal-liberalen dat mensen aansluiting zoeken bij andere mensen. Menselijk gedrag wordt niet alleen gestuurd door rationaliteit en door gevoel, maar ook door een streven naar erkenning misschien wel één van de belangrijkste drijfveren in het maatschappelijk functioneren. Dat impliceert ook een bepaalde verbondenheid tussen mensen. Niemand leeft in een vacuüm. Om in het privédomein en het publieke domein van mensen onderling de eigen kracht van mensen zoveel mogelijk te doen gelden, dient de overheid bepaalde randvoorwaarden te scheppen. Het realiseren van individuele vrijheid vereist in sommige gevallen een niet-ingrijpen en in andere gevallen juist wel-ingrijpen. Dit is het onderscheid tussen negatieve en positieve vrijheid. De vrijheid van (negatief), en de vrijheid om (positief). De negatieve vrijheid slaat dus op het vrij laten van mensen om hun leven naar eigen inzicht vorm te geven. Positieve vrijheid omvat de gedachte dat vrijheid onder bepaalde voorwaarden pas werkelijk gerealiseerd kan worden. Sociaal-liberalen leggen op die vorm van vrijheid extra nadruk. Mensen vrij maken kan bijvoorbeeld door goede gezondheidszorg te bieden, voor een schone leefomgeving te zorgen, werk lonend te houden, en toegankelijk en kwalitatief goed onderwijs zeker te stellen. In het waarborgen van die voorwaarden heeft de overheid een belangrijke taak. 4

5 Tegelijkertijd moeten de grenzen van ingrijpen bewaakt worden. Vrij maken kan immers omslaan in paternalisme, waarbij de overheid zegt te weten wat goed voor u is. Er dient dus een constante dialoog te zijn, waarbij overheidsinterventie altijd beargumenteerd moet worden. Sociaal-liberalen vinden dat de overheid geregeld moet optreden zodat alle burgers ook écht vrij kunnen handelen. Dit de facto vrij kunnen handelen is het streven naar een ontplooiingsmaatschappij. Sociaal-liberalen gaan daarbij uit van wat mensen wel kunnen, en niet van wat mensen niet kunnen. De overheid moet zoveel mogelijk ruimte laten ( vrij laten ), maar ook creëren ( vrij maken ), om de creativiteit en vindringrijkheid van de mensen te ondersteunen, waarbij altijd stil wordt gestaan bij de vraag: welke zaken kunnen mensen individueel of onderling regelen en waar moet de overheid verantwoordelijkheid nemen? Dit geeft ons het eerste uitgangspunt van het sociaal-liberalisme: Vertrouw op de eigen kracht van mensen 5

6 2. Beloon prestatie en deel de welvaart Zoveel mogelijk individuele vrijheid is voor sociaal-liberalen geen doel op zich. Het is een middel, simpelweg omdat niemand voor een ander kan bepalen wat kwaliteit van leven is. Dit betekent wel dat het uitmaakt wat je doet: eigen verdienste en inspanningen die bepalen of je succes hebt in het leven zijn bij uitstek vrijheid als zelfbeschikking men moet de vruchten kunnen plukken van werk. We achten het dus rechtvaardig om prestatie te belonen, waarbij er ook een verschil in beloning mogelijk is wanneer er een verschil in prestatie is iets wat overeenkomt met het meritocratisch beginsel. Het belonen van prestatie en het delen van de welvaart hangen met elkaar samen. Individuele inspanning met eventueel bijkomend succes draagt bij aan de welvaart van het geheel en het geheel draagt op zijn beurt bij aan individueel succes. Juist vanwege deze interdependentie vinden we het rechtvaardig dat we zowel prestatie belonen als de welvaart delen. En dat hierbij de meest succesvollen meer bijdragen aan de samenleving dan de minder succesvollen. We delen de welvaart omdat we schatplichtig zijn aan anderen en de samenleving als geheel; we belonen prestatie omdat we daar allen beter van worden. We delen onze welvaart zodat iedereen een gelijke kans heeft om een prestatie en inspanning te leveren op basis van zijn of haar talenten en vaardigheden; we delen de welvaart om goed onderwijs te verzorgen of toegankelijke gezondheidszorg mogelijk te maken. Het delen van de welvaart, zodat iedereen de kans krijgt om te presteren en zodat we die prestatie dan weer kan worden beloond. Deze eigen verdiensten vloeien voort uit een combinatie van inspanning en ijver, maar ook talent, omgeving of simpelweg geluk of pech. Omdat de eerste twee conform de eigen kracht van mensen zijn, maar de daaropvolgende factoren juist niet, streven sociaal-liberalen naar radicale kansengelijkheid. Het streven om verschillen die er niet toe mogen doen te minimaliseren, en juist de verschillen die er wel toe doen te vergroten. Dit streven naar kansengelijkheid houdt echter op wanneer dit genetische aanleg zou moeten compenseren. We delen onze welvaart om gelijke kansen te creëren voor individuen om iets te maken van het eigen leven, niet om gelijke uitkomsten af te dwingen. Iedereen moet de kansen en herkansingen hebben om timmerman of arts te worden, maar niet dat iedereen kan of hoeft dat worden, net zomin als dat een timmerman en arts gelijk beloond moeten worden. We laten de mens niet aan zijn lot over, daarom delen we de welvaart, maar vertrouwen wel op de eigen kracht van mensen, dus belonen we prestatie. Wat een prestatie precies inhoudt of waard is, dat bepalen mensen onderling. De vrijheid van een individu om te presteren en te verdienen is echter wel gekoppeld aan een verantwoordelijkheid voor, en schatplichtigheid aan, de samenleving waarin ze leven. De eigen prestatie is immers 6

7 bijna nooit volledig en alleen je eigen verdienste. De manager van een bedrijf kan nooit optimaal presteren zonder de mensen op de werkvloer. Het delen van de welvaart is een als middel om het leven voor iedereen veiliger en leefbaarder te maken. Dit is waar de rol van de overheid begint als hoeder van individuele vrijheden en het algemeen belang. Persoonlijk gewin en maatschappelijke baten mogen niet te ver uit elkaar lopen. Naast de randvoorwaarden scheppen voor het bestaan van de markt, is de overheid bij uitstek geschikt om sociale rechtvaardigheid vorm te geven door welvaart te delen iets wat vaak via belastingen gebeurt. De overheid creëert randvoorwaarden en een bepaalde materiële basiszekerheid waardoor individuen het beste over hun eigen leven kunnen beschikken en waardoor het streven naar kansengelijkheid dus vorm krijgt. Het is het bevorderen van zelfbeschikking. Deze bevordering van zelfbeschikking via de overheid is een constant afwegen tussen vrij laten, vrij maken en beter maken, waarbij de sociaal-liberaal de nadruk zal leggen op vrij maken, omdat bij vrij laten al snel het recht van de sterkste zal gelden, terwijl bij beter maken mensen voorgeschreven krijgen wat ze met hun leven moeten doen. Het belonen van prestatie en delen van de welvaart is dus een eerste kadering van het vertrouwen op de eigen kracht van mensen, maar verliest dat eerste uitgangspunt nimmer uit het oog. Sociaalliberalisme impliceert dus ook geen minimale staatsaanwezigheid. Het is geen anti-staatsleer. Zeer ten onrechte wordt soms gedacht dat het liberalisme altijd de leer is geweest van de staatsonthouding en van de nachtwakersstaat. Het kan niet vaak genoeg benadrukt worden dat liberalen de overheid nodig vinden om de randvoorwaarden te scheppen voor bepaalde maatschappelijke ontwikkelingen en verhoudingen. Ze verricht die maatschappelijk belangrijke taken die niet via andere arrangementen kunnen worden geregeld. Vertrouw op de eigen kracht van mensen Beloon prestatie en deel de welvaart 7

8 3. Denk en handel internationaal Sociaal-liberalen streven naar sociale rechtvaardigheid. Dat vereist een blik verder gaat dan de nationale landsgrenzen. Treed de wereld open en nieuwsgierig tegemoet! is ons devies. De mens is een sociaal wezen, dat leeft in onderlinge afhankelijkheid van anderen. De overtuiging dat iedereen, waar ook ter wereld, vrij moet (kunnen) zijn, is waarom sociaal-liberalen over grenzen heen kijken, en roept iedereen op tot het hebben van een open houding. In dit eerste deel bespreken we de uitgangspunten en consequenties van internationaal denken en handelen voor het individu. Met het sociaal-liberale ideaal van vrijheid in verbondenheid moet ook het besef komen dat de verbondenheid van een mens met de een groter kan zijn dan met de ander. Dat alle mensen gelijke rechten hebben, doet daar niets aan af. Het sociaal-liberale gedachtegoed kent zo een constant spanningsveld tussen het universele (verbondenheid mensen overal ter wereld) en het particuliere (verbondenheid met mensen in de eigen omgeving of de eigen landsgrenzen), waarbij de voorliefde voor het eigene in overeenstemming moet worden gebracht met de gelijkwaardigheid van allen. Dit is geen makkelijke opgave. Het streven naar vrijheid voor eenieder om een eigen visie te hebben op het goede leven, leidt tot een inherente paradox in ons gedachtegoed: juist vanwege onze eigen sociaal-liberale overtuiging, moet men ruimte laten voor andere overtuigingen. Een sociaal-liberaal heeft dus een universalistische kijk op de mens: we leggen de nadruk op wat mensen bindt, maar ontkennen niet dat er verschillen zijn. Ons streven naar vrijheid voor iedereen, ongeacht de woonplaats, vindt dan ook zijn sterkste en meest directe uiting in de mensenrechten. Deze rechten, van het recht op leven en op vrijheid van meningsuiting tot het recht op een eerlijke procesgang, zien toe op de erkenning van de eigen waarde van het individu. Overal ter wereld. Morele gelijkwaardigheid, wederkerigheid en lotsverbondenheid vormen hierbij de aanknopingspunten om te streven naar individuele vrijheid van allen, ongeacht van wie of waar. Morele gelijkwaardigheid, en het daaruit volgende streven naar (negatieve en positieve) vrijheid en zelfbeschikking van allen, vormt de grond voor ons internationale denken en handelen. Wederkerigheid als principe is een logisch gevolg van de stelling dat mensen gelijke fundamentele rechten hebben. Immers, als alle mensen evenveel waard zijn, moet je hen behandelen zoals je zelf behandeld wilt worden. En daar komt uit voort dat je anderen de vrijheden (en kansen) gunt die je zelf ook geniet. Vanuit het idee van morele gelijkwaardigheid en het principe van wederkerigheid ontstaat een besef van gedeelde verantwoordelijkheid. Lotsverbondenheid is reëel en niet te ontkennen. Het is een van de belangrijkste redenen 8

9 voor sociaal-liberalen om altijd te zoeken naar oplossingen voor politieke en bestuurlijke uitdagingen die verder strekken dan de eigen leefomgeving. Ons internationale denken en handelen start bij individuen, niet bij volken of naties. Aan de natie werd en wordt in onze ogen te veel toegeschreven. Een sociaal-liberale invulling van denk en handel internationaal is dan ook precies deze: vanuit en door verbondenheid van individuen kan de individuele vrijheid van allen worden nagestreefd en bevorderd. Dat wil niet zeggen dat er geen belangrijke rol voor staten is. Soms zijn de omstandigheden niet zodanig dat individuen de gevolgen van het handelen van bedrijven inzichtelijk kunnen maken. Dan hebben staten een verantwoordelijkheid. Om tegenmacht te organiseren dragen individuen en groepen een (groot) deel van hun zeggenschap over aan een andere autoriteit of vertegenwoordiging. Staten moeten er vervolgens zorgen voor keuzevrijheid en regelgeving die gehandhaafd wordt. Echte keuzevrijheid vraagt om correcte en relevante informatie. Staten hebben volgens sociaal-liberalen ook een opdracht om ons te vertegenwoordigen op het internationale podium. Internationale uitdagingen vragen immers om internationale oplossingen. Daarom benadrukken we ook het belang van Europese en internationale samenwerking. Het tweede uitgangspunt van het sociaal-liberalisme luidt zo als volgt: Denk en handel internationaal Vertrouw op de eigen kracht van mensen Beloon prestatie en deel de welvaart 9

10 4. Streef naar een duurzame en harmonieuze samenleving Ons sociaal-liberale streven naar individuele ontplooiing, vrijheid en radicale kansengelijkheid gaat uit van de gedachte dat mensen sociale wezens zijn en dat ontplooiing en geluk niet mogelijk zijn in sociaal isolement. De reikwijdte van onze ambities wordt ook begrensd door onze directe leefomgeving. Het denken over duurzaamheid brengt ons terug bij onze bron en bij een fundamenteel debat. Het waarborgen van het kwaliteit van leven hangt voor sociaal-liberalen nauw samen met individuele vrijheid. Streven naar een duurzame samenleving is een kwestie van individuele vrijheid, omdat het een streven is naar een samenleving waarin ieder individu, nu en later, naar eigen inzicht kan leven en daar een even groot natuurlijk kapitaal voor beschikbaar heeft. Men zou dit wellicht een streven naar intergenerationele vrijheid kunnen noemen, een vrijheid voor het individu die over tijdsgrenzen heen gaat. Voor de sociaal-liberaal gaat het hierbij echter ook om vrijheid in verbondenheid, de vrije vertaling van het sociaal-liberalisme: we duiden op de fundamentele verbondenheid tussen mensen onderling en tussen mens en natuurlijke omgeving als essentieel kenmerk van de menselijke vrijheid. Van belang is dat streven een werkwoord is het is het zoeken naar een balans, die steeds opnieuw gevonden moet worden. Een harmonieuze en duurzame samenleving is geen helder vaststaand doel waar we een pad naartoe moeten bewandelen, het streven is mede de opdracht om dat doel en pad vast te stellen. Ons uitgangspunt is dat het hebben van ruimte en vrijheid om zelf het leven zin te geven niet louter rechten oplevert, maar ook bepaalde plichten met zich meebrengt, waarbij verantwoording voor de gevolgen van je acties moeten worden afgelegd. Die verantwoordelijkheid reikt zo ver dat we moeten zoeken naar een balans tussen een antropocentrisch en ecocentrisch wereldbeeld. Onderwijs en de sociale omgeving kunnen en moeten een grote rol spelen in het ontwikkelen van deze eigen kracht van mensen. Om deze verbondenheid en streven naar duurzaamheid te kanaliseren is er ook een grote rol voor de overheid weggelegd. Het duurzaamheidsvraagstuk is exemplarisch voor waar politiek zich mee bezig moet houden: het garanderen van gelijke kansen voor allen, het oplossen van mogelijke belangtegenstellingen tussen individuen en groepen, hier, elders en later. 10

11 Sociaal-liberalen vinden echter dat de sleutel tot een duurzame samenleving vooral ligt in het maatschappelijk domein: vertrouwend op de eigen kracht van mensen onderling om vanuit hun persoonlijke moraliteit, van onderop en vaak eerst op lokale schaal, in onderling vertrouwen met innovatieve oplossingen te komen voor problemen in de natuurlijke omgeving. Overheidsingrijpen is hierbij nodig; soms door onduurzaam gedrag te verbieden, soms door kaders te stellen/regels te veranderen, en soms door mensen de ruimte te bieden om zelf creatieve oplossingen te vinden. Het is goed om hierbij altijd in gedachten te houden dat een liberale democratische rechtsstaat op zichzelf geen duurzame uitkomsten genereert. Dat hangt af van wat mensen, kiezers en gekozenen, de overheid opdragen Tegelijkertijd moet men ook bewust worden van de plichten die individuele vrijheid en ontplooiingsruimte met zich meebrengen, iets waarvoor (duurzame) prestaties ook beloond dienen te worden. Het denken en handelen voorbij eigen grenzen is bij duurzaamheidsvraagstukken ook niet weg te denken. Denk en handel internationaal Vertrouw op de eigen kracht van mensen Beloon prestatie en deel de welvaart Streef naar een duurzame en harmonieuze samenleving 11

12 5. Koester de grondrechten en gedeelde waarden Sociaal-liberalen streven naar individuele vrijheid. Grondrechten en gedeelde waarden bieden een fundament waarop individuen ook daadwerkelijk vrij kunnen zijn om te verschillen. Daarom dienen we die grondrechten en gedeelde waarden te koesteren. Grondrechten en gedeelde waarden vormen een basis voor iedere democratische rechtsorde. Ze zijn niet specifiek sociaal-liberaal. Gelukkig maar, want ze moeten boven dagelijkse politieke twistpunten verheven zijn. In de manier waarop sociaal-liberalen omgaan met niet-gedeelde waarden vindt men wel een eigen signatuur. Grondrechten en gedeelde waarden zijn voor sociaal-liberalen voorwaarden voor alle individuen om in vrijheid te leven. Voor (sociaal-) liberalen is de pluriformiteit die volgt uit het koesteren van gedeelde waarden een uiting van, en een waarborg voor, individuele eigenheid. In een pluriforme samenleving, die ruimte laat voor uiteenlopende waarden, is het van groot belang om te kunnen omgaan met afwijkende waarden en meningen; met niet-gedeelde waarden dus. De gedeelde waarden zijn de waarborg dat staatsinstanties niet kunnen afdwingen dat we alle waarden moeten delen; ze zijn de waarborg dat we kunnen twisten over niet-gedeelde waarden. Deze gedeelde waarden tonen zichzelf, maken zich kenbaar, door de dialoog tussen mensen onderling. Het toetsen van de persoonlijke moraliteit aan die van een ander maakt duidelijk welke waarden gedeeld zijn en welke verschillen. Door de gedeelde waarden te koesteren kan deze pluriformiteit juist gewaarborgd worden. De staat speelt in bovenstaande een belangrijke rol. Juist om mensen te vrijwaren van onderdrukking, dient de overheid in te grijpen. En juist ook om de gedeelde waarden en grondrechten te waarborgen. Door de machtsmiddelen van de staat zoals het geweldsmonopolie en onder te brengen in een democratische rechtsstaat wordt het individu niet alleen beschermd tegen andere individuen, maar ook tegen de overheid zelf. Wanneer machthebbers wel handelen binnen de wet, maar niet handelen naar de geest van een democratie, holt dit de democratie uit. De rechtsstaat ziet toe op naleving van grondrechten en op die manier als garantie tegen geconcentreerde staatsalmacht dient. Met het oog op individuele vrijheid in verbondenheid is het echter niet alleen van belang dat de staat zich aan de eigen regels houdt. Ook moeten mensen de mogelijkheid hebben te bepalen wie hen bestuurt en wat die bestuurders doen (en ze moeten de mogelijkheid hebben zelf bestuurder te worden). Dat is waarom een democratie zo belangrijk is voor liberalen. Democratische beslissingen zijn niet per definitie goede 12

13 beslissingen, democratisch bestuur is niet per definitie effectief bestuur en rechtsstatelijke deling der machten levert niet per definitie rechtvaardigheid op. Wel bieden al deze waarborgen de mogelijkheid van correctie, reparatie en aanpassing. Democratie is zo bij uitstek een middel om staatsmacht te gebruiken om ervoor te zorgen dat niet-statelijke machten zich voegen richting algemeen belang. Grondrechten en gedeelde waarden vormen de elementaire voorwaarden voor een sociaal-liberale samenleving: ze waarborgen pluriformiteit, wat ruimte biedt voor individuele vrijheid en het vertrouwen in de eigen kracht van mensen. Ze garanderen gelijkwaardigheid, wat aanzet tot het belonen van prestatie en delen van de welvaart. Ze laten ons de wereld open en nieuwsgierig tegemoet treden, om internationaal te denken en handelen. Bovendien impliceren ze een lotsverbondenheid, waardoor we streven naar harmonieuze en duurzame samenleving. Denk en handel internationaal Vertrouw op de eigen kracht van mensen Beloon prestatie en deel de welvaart Streef naar een duurzame en harmonieuze samenleving Koester de grondrechten en gedeelde waarden 13