Gezondheidseffecten van asbest en asbestvervangers

Transcriptie

1 126 1 Gezondheidseffecten van asbest en asbestvervangers B. H. Bibo / S. M. Lemkowitz Faculteit Scheikundige Technologie en Materiaalkunde Technische Universiteit Delft 1. Inleiding Wat is asbest? Asbest en gezondheid Welke factoren bepalen het risico? De gevolgen Arbeidsomstandigheden Asbest in het milieu Verwijdering van asbest Aansprakelijkheid van werkgevers Astbestvervangende materialen Man-Made Mineral Fibers (MMMF s) MMMF s en gezondheid Hazard- versus risicobenadering Epidemiologisch onderzoek Implantatie-experimenten Inhalatie-experimenten met dieren Grenswaarden voor beroepsmatige blootstelling MAC-waarden Literatuur

2 Inleiding Na het verbod op toepassing van asbest zijn er en niet alleen in Nederland discussies ontstaan over de gezondheidsrisico s van de producten die in plaats van asbest gebruikt (gaan) worden. Dat daarbij de emoties soms flink oplopen, heeft te maken met de voorgeschiedenis. De problematiek rond asbest is immers gekenmerkt door groot menselijke leed, dat voor een belangrijk deel voorkomen had kunnen worden. Maar de asbestproblematiek heeft ook zeer ingrijpende financiële en juridische consequenties gehad voor hele bedrijfstakken. Het is dus niet verwonderlijk dat ook de discussies rond de gezondheidsaspecten van asbestvervangende producten door dit verleden worden beïnvloed. We geven daarom eerst een samenvatting van de problemen rond asbest, voordat we op de substituenten vooral de zogenaamde man-made mineral fibers (MMMF s) ingaan. 2. Wat is asbest? Voor de goede orde: asbest is geen product van de chemische industrie. Het werd daar in het verleden slechts toegepast als isolatiemateriaal. Asbest is de verzamelnaam voor enkele fijne, langvezelige silicium-magnesiummineralen die in de natuur voorkomen. De belangrijkste daarvan zijn chrysotyl (wit asbest), crocidoliet (blauw asbest) en amosiet (bruin asbest). Ze worden als delfstof gewonnen, vooral in Canada, de voormalige Sovjetunie en Zuid-Afrika. Asbest is al in de oudheid gebruikt om onbrandbaar textiel te maken. Door zijn bijzondere eigenschappen, goede verwerkbaarheid en gunstige prijs is het later op steeds groter schaal ingezet voor de meest uiteenlopende toepassingen. Omstreeks 1980 bedroeg de wereldproductie van asbest 4 tot 5 miljoen ton. Het verbruik in Nederland was toen ca. 30 kton/jaar. De laatste jaren is het gebruik van asbest in de geïndustrialiseerde wereld overigens aanzienlijk verminderd.

3 126 4 Gezondheidseffecten van asbest en asbestvervangers 3. Asbest en gezondheid Pas toen asbest eenmaal op grote schaal werd toegepast, werd duidelijk dat dit wondermateriaal ook aanzienlijke negatieve aspecten heeft. Beroepsmatige blootstelling aan asbest in de lucht kan (per asbestsoort in verschillende mate) de volgende beroepsziekten veroorzaken: asbestose: irreversibele bindweefselvorming in de longen, die bij de betrokkenen tot ernstige ademhalingsproblemen kan leiden; bronchuscarcinoom (longkanker): vooral in combinatie met het roken van sigaretten; mesotheliomen van de pleura (longvlieskanker): ongeneeslijke gezwellen aan het longvlies, die meestal binnen korte tijd tot de dood van de patiënt leiden. In Nederland overlijden momenteel per jaar enige honderden slachtoffers aan mesotheliomen die in verband worden gebracht met blootstelling aan asbest die tientallen jaren (!) geleden heeft plaatsgevonden. 4. Welke factoren bepalen het risico? De genoemde effecten kunnen optreden na inademing van asbeststof. Aangenomen wordt dat inname met geen carcinogene effecten heeft. Het risico van ingeademde deeltjes wordt door een aantal factoren beïnvloed, die vooral te maken hebben met penetratie in de longen en de verwijderbaarheid daaruit. Doorsnede. Vezels met een doorsnede kleiner dan ca. 3 micron kunnen tot diep in de longen doordringen. Vezelvorm. Vezelvormige deeltjes kunnen zich bij het inademen zó in de binnentredende luchtstroom oriënteren dat ze onderweg niet worden gevangen en in de longblaasjes (alveoli) kunnen doordringen. De verhouding lengte : doorsnede moet daarvoor groter zijn dan 5 : 1. De lengte kan overigens relatief groot zijn; zelfs vezels langer dan 50 micron zijn diep in de longen aangetroffen. Zulke lange en dunne vezels kunnen tamelijk gemakkelijk uit ongebonden asbest vrijkomen. Asbestvezels hebben namelijk een grote sterkte in de leng-

4 126 5 terichting maar zijn in de dwarsrichting minder sterk. Ze kunnen daardoor gemakkelijk in de lengte splitsen. Elektrische lading. Er zijn aanwijzingen dat een grotere statische lading van aërosolen (in de lucht zwevende deeltjes) leidt tot een snellere verwijdering en daardoor minder diepe penetratie in de longen. Verwacht wordt dat dit effect nog groter is bij vezelvormige deeltjes. In hoeverre dit voor verschillende vezelmaterialen inderdaad zo is, wordt momenteel experimenteel onderzocht binnen de sectie Deeltjestechnologie van de TU Delft. Binding aan andere materialen. Asbest is veelvuldig toegepast als versterkingsmiddel, bijvoorbeeld in bouwmaterialen of remvoeringen. Bij bewerking, verwering of gebruik van deze materialen (remmen!) kan asbest vrijkomen. Een deel daarvan is echter nog steeds gebonden aan de matrix en niet in staat om in de longen te penetreren. Als een vezelvormig deeltje eenmaal in de alveoli is beland, kunnen de volgende factoren nog bijdragen aan de risico s: Oplosbaarheid. Hoe geringer de oplosbaarheid van de geïnhaleerde deeltjes in lichaamsvocht, hoe langer de verblijftijd in de longen en hoe groter de kans op toxische effecten. Chemische samenstelling. Modificatie van het vezeloppervlak leidt bij sommige vezels tot vermindering van het aantal kankergevallen bij proefdieren. Dit duidt erop, dat niet alle vezels van dezelfde afmetingen even werkzaam zullen zijn (gesteld dat ze in dezelfde mate zullen penetreren). Stijfheid. Sommige carcinogene effecten worden in verband gebracht met (herhaalde) mechanische beschadiging op celniveau. Het is nog niet duidelijk in hoeverre de (buig)modulus van de geïnhaleerde vezels daarbij een rol speelt. Er kan een zeer lange tijd verlopen tussen de (eerste) blootstelling aan asbest en het aan het licht komen van een daardoor veroorzaakte ziekte: deze latente periode kan tientallen jaren duren. Het onderlinge verband werd daarom pas goed zichtbaar toen er clusters van ziektegevallen werden ontdekt op plaatsen waar, geconcentreerd in bepaalde bedrijfstakken, jarenlang op grote schaal asbest was toegepast. In Nederland was dat bijvoorbeeld in de jaren 60 het

5 126 6 Gezondheidseffecten van asbest en asbestvervangers geval in Zeeland, waar veel werknemers van de scheepswerf De Schelde in Vlissingen bij isolatiewerkzaamheden aan asbest waren blootgesteld. In Engeland heeft men dergelijke clusters gevonden rond fabrieken voor asbesttextiel en voor de productie van asbestfilters voor gasmaskers tijdens de Tweede Wereldoorlog. Onder de slachtoffers zijn zelfs familieleden van werknemers, die bij het reinigen van werkkleding aan asbestvezels werden blootgesteld. 5. De gevolgen 5.1. Arbeidsomstandigheden Na de ontdekking van het verband tussen blootstelling aan asbest tijdens het werk en de hierboven genoemde gezondheidsrisico s is in de meeste landen de MAC-waarde (zie paragraaf 10) voor asbest stapsgewijs verlaagd en in een aantal landen is er nu een totaal verbod op het toepassen van asbest. In Nederland is sinds 1 juli 1993 het Asbestbesluit Arbeidsomstandigheden in werking, waarin o.m. een verbod is opgenomen om asbest te verwerken. Dat wil overigens niet zeggen dat alle problemen nu zijn opgelost en dat asbest uit de publiciteit is verdwenen. Een aantal zaken vraagt nog voortdurend om onze aandacht en is medebepalend voor de attitude van de deelnemers aan de discussie over asbestsubstituenten. In de paragrafen hierna wordt kort ingegaan op een aantal van deze problemen Asbest in het milieu Het grootschalig gebruik van asbest heeft ertoe geleid dat er overal (lage concentraties van) asbestvezels te meten zijn. Bij autopsie worden bij iedereen dan ook asbestvezels in de longen gevonden, ongeacht de voorgeschiedenis. Op sommige plaatsen is er echter sprake van verhoogde concentraties van asbestvezels, bijvoorbeeld in de omgeving van gebouwen met asbestversterkte gevelplaten of verweerde dakbedekkingen. Ook worden verhoogde concentraties asbestvezels gemeten in de omgeving van drukke verkeerswegen in steden. Die vezels zijn afkomstig van asbesthoudende remvoeringen.

6 Verwijdering van asbest Asbestbevattende producten zijn jaren lang op grote schaal toegepast als onbrandbaar isolatiemateriaal in woningen, bedrijfsruimten en openbare gebouwen en als versterkingsmateriaal in zgn. prefab bouwelementen uit asbestcement, zoals golfplaten, leidingen en gevelbekledingen. Bij sloop daarvan kan blootstelling aan asbest optreden. Om dat te voorkomen mogen sloopwerkzaamheden van astbestbevattend materiaal alleen nog maar uitgevoerd worden door gecertificeerde bedrijven. Omdat deze specialisten veelvuldig in contact komen met asbest, is het van groot belang de inhalatie ervan zoveel mogelijk te beperken. Daarom zijn er voor de verwijdering van asbest gedetailleerde voorschriften voor ademhalingsbescherming, beschermende kleding, procedures enz. Deze specialisten zien er dan ook uit als maanmannetjes. Maanmannetjes komen ook vaak in actie als er bij een brand (verdacht) asbestbevattend materiaal is vrijgekomen. Dat levert soms indrukwekkende plaatjes op maar het draagt ook bij aan de overtrokken angst van de bevolking voor asbest in het milieu. Het is de vraag of er hier geen overdaad aan beveiliging plaatsvindt. In de grote stukken materiaal die ingezameld worden, is het asbest gebonden aan de matrix en dus ongevaarlijk Aansprakelijkheid van werkgevers Uit rechterlijke uitspraken in meerdere landen blijkt dat er na het onderkennen van de gezondheidsrisico s door verschillende bedrijven niet alert gereageerd is, waardoor een te grote blootstelling van werknemers aan asbest bleef bestaan nadat de bedrijven op de hoogte waren van de risico s. Verschillende bedrijven zijn daarom veroordeeld tot schadevergoeding aan getroffen werknemers of hun nabestaanden. Vooral in de Verenigde Staten kunnen de daarmee gemoeide bedragen fors oplopen. Daar hebben dergelijke veroordelingen zelfs geleid tot het faillissement van asbestverwerkende bedrijven, waaronder zeer grote als Johns-Manville.

7 126 8 Gezondheidseffecten van asbest en asbestvervangers 6. Asbestvervangende materialen Bij veel toepassingen berustte het gebruik van asbest op een of meer van de bijzondere eigenschappen van de verschillende asbestsoorten zoals sterkte, soepelheid, chemische bestendigheid, onbrandbaarheid, thermische bestendigheid en isolerend vermogen. Daarnaast was de goede beschikbaarheid en de relatief lage prijs van het materiaal van betekenis, met name bij grootschalige toepassing als versterkingsmateriaal voor cement e.d. Het zoeken naar asbestsubstituenten was daarom geen eenduidige zaak; bij elke toepassing waren er andere overwegingen die de keuze van de substituent beïnvloedden. En zelfs als er een geschikte substituent was gevonden, was het niet altijd mogelijk deze ook direct te gebruiken. Zo was bijvoorbeeld voor de toelating van een vervangend materiaal in schijfremmen voor spoorwegmateriaal een beproevingsperiode van zeven jaar vereist. Het is niet mogelijk om binnen het bestek van dit artikel een volledig overzicht te geven van de technische merites van alle asbestvervangende materialen, hun toepassingen en beperkingen. We gaan hier uitsluitend in op de gezondheidsaspecten van de voornaamste asbestvervangers, namelijk de man-made mineral fibers. 7. Man-Made Mineral Fibers (MMMF s) MMMF s zijn amorfe silicaatvezels, gesponnen uit gesmolten glas, natuurlijk gesteente ( rock ) of slakken uit de produktie van metalen ( slag ). De mondiale productie van MMMF s in 1985 was ca. zes miljoen ton. MMMF s kunnen worden onderverdeeld in vier groepen: 1. Continu gesponnen glasfilamenten. Gesmolten glas wordt continu gesponnen en verstrekt. Door deze produktiewijze worden elementaire draden verkregen met een vrijwel constante doorsnede van 6 tot 15 micron, afhankelijk van de spincondities. Deze garens worden toegepast in glasversterkte polymeren en in

8 126 9 textiel, bijvoorbeeld brandvrije gordijnen. Matten ervan worden vooral gebruikt voor thermische of akoestische isolatie. 2. Isolatiewol uit glas, gesteente of slakken. Deze materialen worden gevormd door stroompjes van de gesmolten grondstof aan centrifugaalkrachten te onderwerpen en de gevormde primaire vezels vervolgens te strekken met behulp van lucht, stoom en/of de zwaartekracht. De procesbeheersing is bij dit type producties maar beperkt, zodat de doorsnede van de gevormde materialen niet constant is, maar varieert tussen 2 en 9 micron. Er kunnen bij deze processen ook zeer dunne vezels worden gevormd. Deze minerale woltypen ( rock wool, glass wool en slag wool ) worden vooral toegepast voor thermische en akoestische isolatie. 3. Vuurvaste keramische vezels (Refractory ceramic fibers). Deze groep omvat een groot aantal synthetische minerale vezels met een zeer hoge temperatuurbestendigheid. Ze worden geproduceerd uit kaolien, oxydes van aluminium, silicium en andere metalen via verschillende processen. De doorsnede is meestal 1 tot 4 micron. Ze worden toegepast voor thermische isolatie bij hoge temperaturen. 4. Bijzondere glasgarens. Van uiteenlopende glassoorten worden garens met doorsneden tussen 0,1 en 3 micron geproduceerd voor speciale doeleinden, bijvoorbeeld filters. MMMF s hebben als gemeenschappelijk kenmerk dat ze, in tegenstelling tot asbest, niet in de lengte (longitudinaal) splitsen. De doorsnede van de oorspronkelijk gesponnen garens is daardoor bepalend voor de kans op het optreden van respirabele deeltjes. Aan de andere kant zijn deze materialen vaak brosser dan asbest. Ze kunnen daarom gemakkelijk breken en de vrijgekomen vezels veroorzaken bij de verwerker irritatie van huid en slijmvliezen. Daarom wordt er tegenwoordig direct na de produktie een bindmiddel toegevoegd. Ook wordt aanbevolen bij de verwerking beschermende maatregelen te treffen.

9 Gezondheidseffecten van asbest en asbestvervangers 8. MMMF s en gezondheid Substitutie van asbest door materialen die vergelijkbare of andere gezondheidsschade veroorzaken, is weinig zinvol. Dat vonden ook de producenten van MMMF s, die de herinnering aan de aansprakelijkheidsstelling van de asbestverwerkers (zie paragraaf 4) nog vers in het geheugen hadden. De eenstemmigheid houdt daar echter op. De asbest-voorgeschiedenis werkte op twee manieren door. Enerzijds willen de producenten van MMMF s tot elke prijs de associatie met asbest en de daarmee verbonden emoties vermijden. Anderzijds hameren de vakbonden en hun adviseurs juist voortdurend op die asbest-historie. De overheidsdeskundigen zitten tussen deze partijen in en proberen blootstellingsgrenzen aan te geven die acceptabele gezondheidsrisico s garanderen. De discussie heeft iets van een religieuze twist gekregen, aangezien er ook een principieel verschil van mening bestaat over de betekenis van bepaalde toxicologische onderzoeksmethoden. Voor een uitvoerige analyse van de discussies, inclusief interviews met een aantal betrokkenen, wordt verwezen naar het overzicht van Spit. (Zie paragraaf 12) Hier kunnen we niet meer dan enkele saillante punten uit de loopgraven vermelden. 9. Hazard- versus risicobenadering Een groot deel van de discussie over de schadelijkheid van MMMF s gaat in wezen om de meer algemene vraag of we ons beleid baseren op de mogelijkheid dat er schade wordt veroorzaakt (hazard-benadering) of dat we daarbij ook de kans betrekken dat die schade optreedt (risico-benadering). De MMMF-producenten beogen het laatste en hechten daarom veel waarde aan de resultaten van onderzoek dat informatie geeft over de gevolgen van blootstelling van de mens aan MMMF s. Sommige vakbondsadviseurs vinden MMMF s reeds onaanvaardbaar omdat de mogelijkheid van een schadelijk effect is aangetoond. Ze wijzen op de lange latentietijd bij asbest en vrezen een herhaling van de geschiedenis, waarbij de werknemers als proefkonijn worden gebruikt. De tegenstellingen zijn terug te vinden in de waardering voor de methoden van toxicologisch onderzoek.

10 In het geval van stofdeeltjes zijn daarvoor globaal drie methoden ontwikkeld, die hieronder worden besproken Epidemiologisch onderzoek Hierbij wordt een groep blootgestelden vergeleken met een groep niet-blootgestelden die voor de rest zoveel mogelijk identiek is aan de blootgestelden. De producenten van MMMF s hebben al in de jaren 70 in Europa en de V.S. epidemiologisch onderzoek gestart naar verhoogde kankerincidentie bij de arbeiders die bij de productie van de verschillende MMMF s betrokken waren geweest. Het gaat daarbij om tienduizenden blootgesteld; de oudste erbij betrokken fabriek produceerde al steenwol in Een probleem bij dit onderzoek was dat er in het verleden nauwelijks concentraties van (respirabele) vezels in de werkruimten werden gemeten en dat er in sommige gevallen ook blootstelling aan andere carcinogene producten geweest is, wat de resultaten kan beïnvloeden. Uit deze onderzoeken blijkt een verhoogde longkankerincidentie bij werknemers die tientallen jaren geleden zijn blootgesteld. De vraag is nu of die verhoogde incidentie mag worden toegeschreven aan een hoge blootstelling aan vezels tijdens de beginperiode van de productie, toen de werkomstandigheden minder gunstig waren dan tegenwoordig. Ook was er in sommige bedrijven toen blootstelling aan verbindingen als arseen en polycyclische aromaten, waarvan inmiddels is bewezen dat ze carcinogeen zijn. Het zou ook mogelijk kunnen zijn dat er net als bij asbest sprake is van een lange latentieperiode. In het laatste geval zouden we alleen nog maar het topje van de ijsberg zien en is er een herhaling van het asbest-drama te verwachten. Omdat de periode waarover de metingen zich uitstrekken steeds langer wordt, wordt de kans daarop wel met het jaar kleiner. Een bezwaar tegen dit humaan epidemiologisch onderzoek is de beperking tot werknemers in productiebedrijven; daar is de blootstelling tegenwoordig zeer laag. Bij het professioneel gebruik van MMMF s, bijvoorbeeld door isoleerders, kan de blootstelling veel hoger zijn.

11 Gezondheidseffecten van asbest en asbestvervangers 9.2. Implantatie-experimenten Sommige arbo-deskundigen hechten bijzonder veel belang aan de experimenten van de Duitse onderzoeker Pott. Deze brengt vezelmateriaal van verschillende lengte, doorsnede en samenstelling direct in de buik- of borstholte van proefdieren en telt na verloop van tijd het aantal dieren met mesotheliomen (zie paragraaf 3). Dit leverde hem een model voor de carcinogene potentie als functie van lengte en doorsnede van de vezels. Dit ongeacht de chemische samenstelling, tenzij het materiaal gemakkelijk in het lichaam wordt afgebroken. De indeling van Pott is in Duitsland overgenomen voor de classificatie van carcinogene materialen en daar worden dus de verschillende typen isolatiewol en keramische vezels formeel als carcinogeen beschouwd [10]. Dit betekent dat er geen veilige grenswaarde voor de blootstelling te geven is. Een bezwaar tegen de methode Pott is dat door de wijze van aanbrengen van de vezels in de buikholte de eerder omschreven verdedigingsmechanismen van het lichaam worden omzeild. Verder zijn er bij deze methode plaatselijk in het lichaam langdurig onrealistisch hoge concentraties vreemd materiaal aanwezig Inhalatie-experimenten met dieren Hierbij worden dieren (meestal ratten) langdurig aan een bepaalde concentratie van gassen of aërosolen blootgesteld en worden de effecten op hun gezondheid, in afhankelijkheid van de concentratie en de duur van de blootstelling, bepaald. Met behulp van deze proeven is het mogelijk om de drie effecten op de gezondheid, asbestose, bronchuscarcinomen en mesotheliomen (zie paragraaf 3) aan te tonen. De methode heeft als bezwaar dat ratten vooral door hun neus ademen en mede daardoor een effectiever verdedigingsmechanisme tegen stof hebben dan de mens (ze leven immers laag bij de grond). Dit zou tot onderschatting van het risico kunnen leiden. Daarom vindt de blootstelling tegenwoordig plaats in speciale apparatuur. Ook worden er vraagtekens gezet bij de beperkte duur van de experimenten. Ondanks het feit dat ratten maar enkele jaren leven, terwijl de mens tientallen jaren kan worden blootgesteld, geeft een

12 levenslange blootstelling van ratten normaliter een vergelijkbaar effect als een levenslange blootstelling van mensen. De vraag is of dit ook bij deze vezels het geval is, in verband met de extreem lange perioden, die kunnen verstrijken tussen expositie en het moment dat mesotheliomen zich openbaren. 10. Granswaarden voor beroepsmatige blootstelling MAC-waarden In Nederland geldt thans een maximaal aanvaardbare concentratie (de zogenaamde MAC-waarde) voor glasvezels en glasstof van 10 mg/m 3 (tijdgewogen gemiddelde, gedurende 8 uur per dag). Voor andere MMMF s bestaat in Nederland geen MAC-waarde. De Werkgroep Deskundigen (WGD) van de Gezondheidsraad, die de Nederlandse overheid adviseert op het gebied van de normstelling voor beroepsblootstelling heeft kort geleden alle recente onderzoekingen in verband met de blootstelling aan diverse typen MMMF s geëvalueerd. Op basis hiervan zijn door de WGD aan de Minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid voorstellen gedaan voor gezondheidskundige advieswaarden voor beroepsmatige blootstelling. Uit het rapport blijkt, dat de WGD alleen keramische vezels als mogelijk kankerverwekkend beschouwt; voor deze vezels wordt daarom een MAC-waarde van 1 respirabele vezel/ml voorgesteld. Voor de andere MMMF s wordt een grenswaarde gebaseerd op het niveau waarop geen meetbaat effect optreedt, het zogenaamde no-effect level. Voor fibrogene effecten is dit 3 respirabele vezels/ml. Voor glasfilament wordt aanbevolen de expositie van huid en slijmvliezen zo laag mogelijk te houden omdat de doorsnede van deze filamenten niet alleen maakt, dat ze niet respirabel kunnen zijn, maar ook, dat ze zeer irriterend zijn. Een en ander is samengevat in tabel 1. Dit voorstel van de WGD is in lijn met dat van het NIOSH in de V.S., maar wijkt af van de conclusie van hun Duitse collegae. Die concluderen op basis van de experimenten van Pott (besproken in paragraaf 9.2) dat alle MMMF s kankerverwekkend zijn. In Duitsland is daarom een Technische Richtkoncentration van 0,5 respirabele vezel/ml van kracht.

13 Gezondheidseffecten van asbest en asbestvervangers Tabel 1. Aanbevelingen voor nieuwe Nederlandse MAC-waarden voor MMMF s. Aanbevelingen van WGD aan Min. Sociale Zaken en Werkgelegenheid d.d. 8 september 1995 [12]. Type MMMF Effect waarop norm is gebaseerd Aanbevolen grenswaarden (MAC-waarden) Glasfilament Irritatie bij mensen Contact zoveel mogelijk beperken Glaswol Fibrogene effecten bij ratten 3 respirabele vezels per ml * (TGG 8 uur) Steenwol idem idem Slakkenwol idem idem Bijzondere glasgarens Irritatie bij rat idem Keramische vezels Mogelijke carcinogeniteit 1 respirabele vezel per ml * * Respirabele vezels zijn hier gedefinieerd als vezels met een lengte kleiner dan 5 micron, een diameter groter dan 3 micron en een verhouding lengte : diameter groter dan 3: Literatuur Lemkowitz. S.; Asbest ; Chemische Feitelijkheden, nr. 55, Samsom H.D. Tjeenk Willink, Alphen aan den Rijn (1996), ISBN Slooff, W. (ed.), Basisdocument Asbest, VROM-publicatiereeks Milieubeheer, RIVM, Bilthoven (1990). Maltoni, IARC Symposium on Mineral Fibres in the non-occupational environment, Lyon (1987). Stumphius, P., Asbest in een bedrijfsbevolking, van Gorkum, Rozendaal, S., Invasie van de maanmannetjes; Elsevier, Didde, R., Keurmerk voor astbestslopers; Technisch Weekblad, Lohrer, W., Asbest-Ersatzstoffe ; Staub Reinhaltung der Luft, 49 (1989); pp Spit, A., Hoe verder na asbest?, Chemiewinkel Universiteit van Amsterdam (1993).

14 Burdorf, A. en Swuste, P., Gezondheidseffecten van MMMF; herhaling van zetten? ; Tijdschrift Toegepaste Arbowetenschap, 5 (1992); p. 54. Minerale vezels in de beklaagdenbank, Polytechnisch Weekblad No. 38, 24 sept. 93. Man-made mineral fibres, Environmental Health Criteria Nr. 77, World Health Organization/ICPS, Geneve (1988). Man Made Mineral Fibers, Health-based recommended occupational exposure limits for several MMMF s. Report No 1995/02 of the Dutch Expert Committee on Occupational Standards, Health Council of the Netherlands, The Hague(1995).