Stichting Oude Gelderse Kerken

Transcriptie

1 Stichting Oude Gelderse Kerken Ing. 27 juni 2016 PS PS 28 september juni 2016 Religieuze monumenten, midden in de samenleving Verleden, heden en toekomst Inhoud Inleiding Plaatsen van ontmoeting Her- en nevenbestemming 1. Verleden Opgericht in 1974 Prille begin Professionalisering 2. Heden Beschermen van religieuze monumenten Beheer, onderhoud en restauratie Maatschappelijk draagvlak Samenwerking Huidig bezit 3. Toekomst Duurzaam rentmeesterschap Nieuwe uitdagingen Tweesporenbeleid Kerkgebouwen zijn door de eeuwen heen een verbindende schakel met de gemeenschap.

2 Inleiding Plaatsen van ontmoeting Vroeger speelde de kerk een belangrijke rol in het dagelijks leven. De meeste mensen kwamen er elke dag wel een keer. Het kerkgebouw vormde niet alleen het religieuze, maar ook het sociale en maatschappelijke centrum van een gemeenschap. Het was een ontmoetingsplaats. Op feestdagen waren er feesten, met als hoogtepunten een kerkdienst en een processie waarin alle maatschappelijke groepen zich manifesteerden. Ook werd op zondag de markt of kermis gehouden, meestal vlak bij de kerk. In de loop der eeuwen is de sociale en maatschappelijk rol van de kerk steeds minder geworden. En de laatste decennia neemt door de ontkerkelijking ook de religieuze betekenis van kerkgebouwen af. Toch staan religieuze monumenten ook nu nog midden in de samenleving. Ze maken deel uit van de geschiedenis van een dorp of stad. Ook fungeren ze, vaak dankzij hun bijzondere architectuur, als een herkenningspunt op het platteland of in de stedelijke omgeving. Daarnaast vormen kerken en synagogen een betekenisvolle plek in de levensloop van mensen. Het is waar je bent gedoopt, waar je huwelijk is bevestigd, en waar je bent samengekomen om overleden dierbaren de laatste eer te bewijzen. Steeds vaker maken inwoners van een dorp of stad, kerkbesturen of leden van een kerkgemeenschap zich daarom zorgen over het behoud van hun kerk of synagoge zeker als die een monumentale status heeft. Maar ook gezien de cultuurhistorische en emotionele waarden van het gebouw. Her- en nevenbestemming De Stichting Oude Gelderse Kerken (SOGK) ontfermt zich over kerkgebouwen met een rijks- of gemeentelijke monumentenstatus die in hun voortbestaan worden bedreigd. Om het verlies van dit religieus erfgoed te voorkomen zoeken we, samen met plaatselijk betrokkenen, veelal naar (gedeeltelijke) herbestemming. Hierbij wordt de religieuze functie van het monument gecombineerd met een breder gebruik, passend bij de omgeving. Zo krijgt een religieus monument een nieuwe rol weer midden in de samenleving, net als vroeger. Het monumentaal religieus erfgoed heeft niet alleen een bijzondere plaats in de leefomgeving, maar bevordert ook de kwaliteit van de leefomgeving. Dit gebeurt door de gebouwen breed in te zetten voor culturele en maatschappelijk relevante evenementen, zoals tentoonstellingen, concerten, poëziebijeenkomsten en dergelijke. 1. Verleden Opgericht in 1974 In de woelige jaren zeventig van de vorige eeuw neemt het kerkbezoek langzaamaan af. Kerkgebouwen worden te groot en te kostbaar. Bijna overal in de provincie is bij het beheer van de kerken hulp van buitenaf nodig. Aanvankelijk gaat het vooral om het verkrijgen van adviezen bij restauratie en beheer, dus op bouwkundig en financieel vlak. Ook lijkt het belangrijk om een breder draagvlak te scheppen voor het verkrijgen van subsidies van de overheid. Om dit te bereiken wordt in 1974 de Stichting Oude Gelderse Kerken opgericht. Die zal zich voortaan inzetten voor aldus de statuten het bevorderen van de belangstelling voor historische kerkgebouwen in de provincie Gelderland en de instandhouding daarvan in de ruimste zin. Prille begin In de eerste jaren na de oprichting krijgt de SOGK al snel een aantal kerkgebouwen in eigendom; de Oude of Dorpskerk in Leur (in 1976) is de allereerste. Dit verwerven in eigen bezit is een vangnet, een middel tot behoud van een kerk. De kerkgebouwen zijn aan restauratie toe en brengen daarvoor ook middelen mee (een bruidsschat ). Daarnaast zorgt de SOGK voor het verkrijgen van subsidies, maar draagt ze zelf ook financieel bij aan de restauratiekosten. 1

3 Ook wordt de SOGK van meet af aan ingeroepen voor advies over behoud en beheer. Zo raakt de stichting in de jaren tachtig bijvoorbeeld betrokken bij de restauratie van het exterieur van de synagoge in Zutphen (in 1983 gevolgd door overname) en de synagoge in Winterswijk. Vanaf het begin van de stichting is een belangrijke rol weggelegd voor de Plaatselijke Commissies (PC s). In elke plaats waar de SOGK een kerk in bezit krijgt, wordt een PC geïnstalleerd. Deze commissie van vier tot zeven personen, uit de lokale gemeenschap, behartigt de lokale belangen. Zij beheert het gebouw in de praktijk, adviseert en waarschuwt zo nodig de stichting, verzorgt het gebruik van het gebouw en - zeer belangrijk- organiseert evenementen om inkomsten te genereren om zo de exploitatie sluitend te krijgen. De publiekstaak van de SOGK beperkt zich in de beginperiode tot het verzorgen van publicaties (veelal over de eigen kerkgebouwen) en het organiseren van excursies voor donateurs, waarbij religieuze monumenten in een bepaalde streek van Gelderland worden bezocht. Professionalisering In de jaren negentig groeit het besef dat aan enige professionalisering van de SOGK niet te ontkomen valt. Zo neemt het advieswerk, dat vrijwilligers buiten hun werktijden voor de hele provincie verrichten, steeds grotere vormen aan. Ook het beleid van de provincie verandert intussen door meer erfgoedtaken te privatiseren en de publiciteit op dit gebied te bevorderen. Bovendien neemt het eigen bezit van de stichting steeds verder toe. Uiteindelijk wijzigt in 2010 de structuur van de stichting. Het Dagelijks Bestuur en het Algemeen Bestuur maken plaats voor een Raad van Bestuur en een Raad van Advies. De Plaatselijke Commissies krijgen ook een nieuwe structuur en verantwoordelijkheden. Bovendien komt er een algemeen secretaris om het bestuur te assisteren. Daarnaast richt de SOGK in 2011 een netwerk van businesspartners op. Ook de publieks/voorlichtingsfunctie van de SOGK wordt steeds professioneler uitgevoerd. Zo verschijnt sinds 2003 het kwartaaltijdschrift Venster op magazineformaat. In 2012 wordt de website ingrijpend vernieuwd en aangepast aan de eisen van de huidige tijd. Een paar jaar later worden alle SOGK-locaties aangesloten bij het landelijke erfgoedproject Meerhierover. Hierbij krijgt de bezoeker door een QR-code te scannen actuele en historische informatie over een monumentaal gebouw. Ook probeert de SOGK via educatieve programma s basisschoolkinderen warm te maken voor religieus erfgoed. Sinds 2009 kan een kerkelijke gemeente samenwerken met de SOGK zonder dat de stichting het gebouw overneemt. Deze verbonden instellingen kunnen bepaalde diensten afnemen tegen een vaste jaarlijkse bijdrage. De Lutherse en de Waalse kerk in Arnhem gaan dit nieuwe verband aan. 2. Heden Beschermen van religieuze monumenten De SOGK biedt kerkbesturen in Gelderland de helpende hand bij onderhoud, beheer en behoud, en restauratie. Zo kan hulp ingeroepen worden bij het opzetten van een restauratieplan en het verkrijgen van subsidies. Verder adviseert de stichting kerkbesturen over oplossingen bij dreigend verval van het kerkgebouw door gebrek aan financiën. De SOGK beschikt over een commissie van deskundigen, die bouwtechnische adviezen kan geven. Steeds vaker wordt de SOGK gevraagd om te komen praten over eventuele overname. Meestal is de stichting hierover in gesprek met acht tot tien kerkelijke gemeenschappen per jaar. Na een eerste oriënterend gesprek wordt bekeken of verder praten zin heeft. Wanneer dat laatste zo is, start een zeer intensief traject. De onderhoudssituatie wordt beoordeeld, met name of er een restauratie- dan wel onderhoudsachterstand is. 2

4 Ook wordt de lokale betrokkenheid, dat wil zeggen: het draagvlak in dorp of stad voor het mogelijk behouden van het kerkgebouw, in overweging genomen. Uiteraard ook de kansen, de risico s en de mogelijkheden om door middel van activiteiten inkomsten te genereren, om zo goed mogelijk de exploitatie te dekken. De SOGK neemt onder bepaalde voorwaarden kerkgebouwen met een (rijks)monumentale status over, bijvoorbeeld als de kerkgemeenschap het beheer niet meer kan dragen. Het is niet altijd mogelijk om een verzoek tot overname te honoreren, want de kerkgemeenschap moet een eigen bijdrage een bruidsschat inbrengen, (als een afkoopsom) voor het toekomstig onderhoud de komende 6 à 10 jaar (wat de kerkelijke gemeenschap ook moet uitvoeren wanneer deze het kerkgebouw niet overdraagt), plus eventueel financiën voor een eerste restauratie. Ook het gebrek aan mogelijkheden tot herbestemming kan een breekpunt in het overleg zijn; daarmee moet immers in het toekomstig onderhoud kunnen worden voorzien. Bovendien is binnen de SOGK de grens van overnames in beginsel op maximaal twee per jaar gesteld. Inmiddels beheert en onderhoudt de SOGK, na overdracht van de Walburgiskerk te Zutphen, vijftien monumentale kerkgebouwen, één synagoge en drie kerktorens in Gelderland. Bij alle eigendommen functioneert een Plaatselijke Commissie (PC). De PC s zorgen voor de exploitatie van de lokale kerkgebouwen en treden lokaal en regionaal op als vertegenwoordiger van de SOGK. De vrijwilligers van de PC beheren het kerkgebouw, zorgen voor het dagelijks onderhoud en regelen goed gebruik en verhuur. Daarnaast verzorgen ze de pr door regionale en lokale bekendheid te geven aan het gebouw, de mogelijkheden en de activiteiten die er plaatsvinden. Zowel in Groenlo als in Zutphen is een stichting verantwoordelijk voor beheer en exploitatie. Beheer, onderhoud en restauratie Met kennis van zaken beheert en onderhoudt de SOGK de kerkgebouwen, synagoge en torens die aan haar zijn toevertrouwd. Dankzij een contract met de Monumentenwacht Gelderland worden deze locaties jaarlijks geïnspecteerd. Ook werkt de stichting samen met de afdeling Bouwkunde van de Stichting Geldersch Landschap & Kasteelen. Zij verzorgen de SIM (voorheen BRIM) subsidieaanvragen en begeleiden tegen vergoeding de bouwkundige zaken, grote en kleine onderhoudsprojecten en voorkomende restauratieprojecten. Dit doen ze in nauwe samenwerking met het bestuurslid van de SOGK die belast is met bouwkundige zaken. Daarnaast schakelt de SOGK voor specifiek bouwkundige advisering steeds vaker een bureau in. Daardoor kan de bouwkundig adviseur in het bestuur zich meer toeleggen op beleid en coördinatie van de restauraties. Bij haar bouwkundige werkzaamheden en restauraties streeft de SOGK ernaar om te werken met Gelderse erkende restauratiebedrijven, in samenwerking met het Gelders Restauratie Centrum en de Monumentenwacht Gelderland. Jaarlijks stelt het bestuur een onderhoudsplan vast. Per kerkgebouw wordt het onderhoud voor het lopende jaar bepaald in relatie tot het meerjarig onderhoudsplan. De verleende SIMsubsidie vormt de basis voor het geplande onderhoud; de subsidie bedraagt 50% van de subsidiabele onderhoudskosten. De andere 50% en eventuele niet-subsidiabele onderhoudskosten zal door SOGK gedekt moeten worden. In kleine gemeenschappen zijn kerken een baken in het dorp, in het veld. Een organisatie als de SOGK is nodig om ervoor te zorgen dat die kerken niet verloren gaan. Zoals de restauratie van de kerk in Kranenburg. Voor ons is dit een prachtige klus geweest, want het was een complete en complexe restauratie. Niet alleen schilder- en metselwerk, maar ook restauratie van glas-in-lood, leibedekking, natuursteen en zinken daken. Geen alledaags werk dus. De leerlingen die in ons bedrijf het vak leren, steken hier veel van op. Eric Hoffman, Bouwbedrijf Hoffman, Restauratie H.-Antonius-van-Paduakerk, Kranenburg-Vorden 3

5 Restauratie H.-Antonius-van-Paduakerk Onlangs heeft SOGK een grote restauratie uitgevoerd van de H.-Antonius-van-Paduakerk in Kranenburg, die vooral aan de buitenzijde (daken, leien, ramen, metselwerk) maar ook de binnenzijde (timmerwerk, elektra) hoogst noodzakelijk was. Deze restauratie, met een budget van , werd mogelijk gemaakt door financiële bijdragen van diverse fondsen, onder andere van het Prins Bernard Cultuurfonds, de Gravin van Bylandt Stichting en een organisatie die het behoud van erfgoed een warm hart toedraagt (en die publiciteit niet op prijs stelt). De provincie Gelderland stelde beschikbaar uit het programma Robuuste Investeringsimpuls. Tijdens de restauratie zijn de kruisbloemen, die tijdens de Tweede Wereldoorlog verloren waren gegaan, aan de hand van oorspronkelijke tekeningen opnieuw gemaakt en geplaatst. Ook is ter illustratie een klein deel van de polychromie (veelkleurige beschildering) teruggebracht op basis van historisch beeldmateriaal. De restauratie op de Kranenburg was een leerlingbouwplaats. Dat wil zeggen een bouwproject waar, dankzij speciale provinciale subsidie, leerlingen werken en het vak kunnen leren van leermeesters. Bij het onderhoud en de restauratie van de SOGK-monumenten wordt bij voorkeur ingezet op dergelijke leer-werk-opleidingstrajecten van jonge vakmensen, omdat de stichting het belangrijk vindt dat goed vakmanschap behouden blijft. Omdat bij dit restauratieproject zo veel facetten van het restauratieambacht samenkwamen, is besloten om een speciale dvd te (laten) maken, getiteld: Meesterschap is vakmanschap. Tijdens het festival Gemaakt in Gelderland wordt onder andere een film vertoond over de restauratie van de kerk in Kranenburg. De film laat verschillende vormen van ambachtelijk vakmanschap zien, zoals leidekken, (natuur)steenhouwen en gespecialiseerd timmer- en schilderwerk. Dit maakt duidelijk dat vandaag de dag nog ambachtelijk gewerkt wordt zeker bij kerken, die stuk voor stuk uniek zijn. Ik vind het belangrijk dat dit religieus erfgoed behouden blijft en op een goede manier wordt onderhouden. Het is belangrijk dat er een stichting is zoals de SOGK die zich om kerkgebouwen bekommert Dolly Verhoeven, festivaldirecteur Gemaakt in Gelderland en bijzonder hoogleraar Gelderse geschiedenis Restauratie De Crane-orgel in de Oude of Sint Victorkerk in Batenburg In 2015 is het ook mogelijk gebleken om het De Crane-orgel in de Oude of Sint Victorkerk in Batenburg te restaureren. Met een financiële bijdrage van diverse orgelfondsen en een legaat, kon de totale restauratie van gedekt worden. Herstelwerk in St.-Lambertuskerk in Kerk-Avezaath De Schilder^sCOOL is betrokken geweest bij het herstel en schilderwerk van het gewelf van de St.-Lambertuskerk in Kerk-Avezaath. Goede ervaring was al opgedaan met de inzet van deze leerlingen bij de restauratie van de haan op de kapel in Bronkhorst Maatschappelijk draagvlak De SOGK probeert inwoners van Gelderland te interesseren voor religieuze monumenten en met name monumentale kerkgebouwen. Dit gebeurt onder andere via de eigen website, waar bezoekers uitgebreide informatie vinden over de stichting, onze locaties en de activiteiten die er plaatsvinden. Sinds haar oprichting geniet de SOGK de warme ondersteuning van trouwe donateurs. De laatste jaren wordt sterk ingezet op het werven van nieuwe (en jongere) donateurs. Ook probeert de stichting in nauwe samenwerking met de Vrienden van de Kerken het draagvlak voor het behoud van het religieus erfgoed te verbreden en versterken. De SOGK ontvangt giften, schenkingen en nalatenschappen van donateurs en anderen die religieus erfgoed in Gelderland een warm hart toedragen. Voor de SOGK zijn deze extra giften bijzonder waardevol, omdat zij de monumenten die aan haar zijn toevertrouwd, niet alleen nu en in de komende paar jaar, maar ook op de langere termijn willen beschermen. Het ANBIkeurmerk van de stichting maakt schenken fiscaal aantrekkelijk. 4

6 De betrokkenheid van mensen die in de omgeving van een SOGK-locatie wonen of woonden, is groot. Zij voelen zich verbonden met hun kerk. Om die reden bestaat bij de SOGK de mogelijkheid dat schenkers hun jaarlijkse bijdrage, gift, schenking of legaat rechtstreeks te bestemmen voor het kerkgebouw van hun keuze. Donateurs krijgen elke kwartaal het tijdschrift Venster, dat inhoudelijke informatie verschaft over religieus erfgoed in Gelderland en de activiteiten van de SOGK. Daarnaast organiseert de SOGK voor haar donateurs, Vrienden en belangstellenden twee keer per jaar een excursie en/of bijeenkomst rondom enkele (kerkelijke) monumenten in Gelderland. Jaarlijks wordt ook een bijeenkomst georganiseerd, met een Publiekslezing in de middag. Donateurs, Vrienden en belangstellenden zijn welkom. Natuurlijk heb ik wat met het behoud van monumentaal erfgoed, zeker als het gaat om gebouwen die belangrijk zijn geweest voor het leven in stad of dorp. Monumentale kerkgebouwen dragen de historie van eeuwen en zijn dikwijls nog beeldbepalend voor de skyline van stad of dorp. De Stichting Oude Gelderse Kerken beschikt over kennis en ervaring om deze gebouwen te behouden en weer te integreren in de samenleving. Zij verdient daarom onze steun. Henk Hanselman uit Lichtenvoorde, werd in 2014 donateur Ook voor de leden/vrijwilligers van de Plaatselijke Commissies wordt jaarlijks een speciale bijeenkomst georganiseerd, om lopende zaken en ontwikkelingen te bespreken. Ook wordt dan een seminar over een specifiek thema gehouden met een inleider van buiten. Belangstellenden en contacten van andere kerkbesturen in Gelderland zijn welkom. Thema s waren o.a. energie/verwarming van kerkgebouwen, mogelijke kansrijke activiteiten voor kerkgebouwen, religieus erfgoed in relatie tot cultuur- en erfgoedtoerisme. Andere bondgenoten in de zorg voor de Gelderse kerkgebouwen zijn de businesspartners van de SOGK. De SOGK heeft meer dan dertig trouwe businesspartners. Bedrijfsrelaties betalen een jaarlijkse bijdrage. Als tegenprestatie ontvangen deze bedrijven informatie over onze activiteiten en worden ze vermeld op onze website en in het blad Venster. Ook kunnen ze onze kerkgebouwen huren voor vergaderingen, presentaties en dergelijke. Jaarlijks wordt een netwerkbijeenkomst georganiseerd, waarbij de partners geïnformeerd worden over ontwikkelingen van SOGK en erfgoed in Gelderland; dit gebeurt vaak in combinatie met een seminar met een inleider van buiten. Thema s waren o.a. energiebesparende maatregelen, provinciaal beleid, Stichting Erkende Restauratiekwaliteit Monumentenzorg (ERM) over restauratiekwaliteit, en het onderhoud van orgels. Een organisatie als de SOGK is nodig om ervoor te zorgen dat kerkgebouwen niet verloren gaan. Daarnaast is het een organisatie die het restauratievakmanschap hoog in haar vaandel heeft. Eric Hoffman, Bouwbedrijf Hoffman Door middel van educatieve programma s wil de SOGK jonge mensen laten kennismaken met monumentale kerkgebouwen en hun schoonheid. De stichting heeft lespakketten ontwikkeld voor de basisscholen rond Leur/Wijchen, Groenlo, en Kranenburg (Vorden). In 2016 is het lespakket Buren, Rijswijk en Kerk-Avezaath gemaakt. Deze lesprogramma s worden elk jaar gebruikt, met veel positieve reacties van de scholen, zowel van leerkrachten als van leerlingen. Ook is het werkblad Kijk, een kerk in Gelderland! ontwikkeld: een soort speurtocht voor kinderen van groep 6, 7 en 8. Het werkblad is niet religieus van aard, maar informeert over kerkgebouwen en het gebruik ervan, vroeger en nu. In is het werkblad aangeboden aan alle kerkbesturen van Gelderland. De waarde van de SOGK is groot, omdat die kijkt die naar het algemene belang, namelijk: kunnen we deze kerk behouden voor de gemeenschap, kunnen we het gebouw een passende herbestemming geven, en kunnen we adviseren over of ondersteunen bij onderhoud? Marc Wingens, directeur / bestuurder Gelders Erfgoed Cruciaal voor de SOGK zijn de vele vrijwilligers die voor en achter de schermen veel werk verzetten. 5

7 De vrijwilligers verrichten hand-en-spandiensten bij de organisatie van activiteiten die in kerk plaatsvinden, zorgen voor het dagelijks onderhoud, zoals het terrein rond de kerk schoonvegen, bloemen verzorgen, koffie en thee schenken, kaarsen aansteken etc. Dankzij hun inzet kan het kerkgebouw een belangrijke bijdrage leveren aan de kwaliteit van de leefomgeving door de culturele en maatschappelijk relevante evenementen die er plaatsvinden, zoals tentoonstellingen, concerten, poëziebijeenkomsten e.d. Zo vindt in de Dorpskerk in Leur jaarlijks het Kamermuziekfestival tussen Maas en Waal plaats, dat inmiddels landelijke bekendheid geniet. Ook de gitaarconcerten in Oude Ettense kerk, de exposities in de kapel van Bronkhorst, Klassiek in Buren en nog vele andere evenementen bezorgen vele bezoekers uit Gelderland en daarbuiten een aangename middag of avond. Samenwerking De SOGK werkt bij de realisatie van haar doelstellingen nauw samen met andere organisaties en instellingen die zich inzetten voor het beheer en behoud van het cultureel erfgoed in Gelderland. Zo bestaat al jaren een nauwe samenwerking met Geldersch Landschap & Kasteelen (GLK), met als doel te voorkomen dat beide erfgoedinstellingen zelf een professioneel apparaat gaan opzetten. De SOGK neemt bij de werkorganisatie van GLK tegen vergoeding diensten af o.a. op het gebied van personeel en organisatie, administratie, post en archief, communicatie/pr, en met name bouwkunde en onderhoud ten behoeve van de beheersmatige kant van haar werkzaamheden. Ook werkt de SOGK samen met het Gelders Restauratiecentrum (GRC) en de Monumentenwacht Gelderland. Samen met deze partners en GLK en Gelders Genootschap wordt gewerkt aan een erfgoedalliantie voor Gelderland, waarbij elke organisatie haar eigen kracht, expertise en doel-taakstelling heeft, maar waar expertise en kennis samen nog meer toegankelijk gemaakt worden voor derden. Het mooie van de SOGK is dat zij inmiddels een bundeling vormt van kennis en bouwkundige ervaring op het gebied van religieuze monumenten. Ernst van der Grijp, directeur Stichting Monumentenwacht Gelderland Verder is de SOGK onder andere aangesloten bij de Federatie Instandhouding Monumenten (FIM), de Vereniging van Beheerders van Monumentale Kerkgebouwen (VBMK) en de Coöperatie Erfgoed Gelderland. Goede contacten worden onderhouden met de Stichting Behoud en Herbestemming Religieus Erfgoed (BHRE) en de Nationale Maatschappij tot Behoud, Ontwikkeling en Exploitatie van Industrieel erfgoed (BOEi). Uiteraard onderhouden we ook nauwe banden met onze zusterorganisaties in andere provincies, met name met de Stichting Oude Groninger Kerken, Stichting Alde Fryske Tsjerken, Stichting Bedehuizen Overijssel en Flevoland, Stichting Oude Drentse Kerken, Stichting Oude Hollandse Kerken, Stichting Oude Zeeuwse Kerken, en Stichting Cultureel Erfgoed Zeeland. Huidig bezit De SOGK heeft veertien kerkgebouwen, één synagoge en drie torens in eigendom, alle rijksmonumenten; na 5 juli 2016 is de zeer bijzondere Walburgiskerk, in Zutphen ook eigendom van de SOGK. Voor een korte karakteristiek van de locaties wordt u verwezen naar bijlage 2, die een overzicht geeft van de kerkgebouwen van de SOGK. Ook is van elke locatie een folder beschikbaar, waarin o.a. wordt ingegaan op de mogelijkheden die de locatie biedt. Stichtingen zoals de SOGK zijn naar mijn idee de beste oplossing voor het behoud wanneer de gebouwen buiten kerkelijk gebruik raken. Albert Reinstra, specialist bouwkunst bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 6

8 3. Toekomst Duurzaam rentmeesterschap De SOGK heeft de verantwoordelijkheid om het religieus erfgoed dat aan haar is toevertrouwd, voor de langere termijn te beschermen. Dat vraagt een goed, behoedzaam beleid en duurzaam rentmeesterschap. Het beleidsplan van de stichting biedt daarvoor een goede basis. Het is van belang om ontwikkelingen in de erfgoedsector nauwlettend te volgen. Ook een goede samenwerking met partners in de sector is van wezenlijk belang. Naast kennis en kunde moeten innovatie en mogelijkheden voor technische verbetering/vernieuwing, ook op gebied van onderhoud en restauratie van monumentaal (religieus) erfgoed, de volle aandacht krijgen. Het snel delen van ervaringen, belemmeringen en dilemma s zal de gehele sector ten goede komen. De erfgoedalliantie kan daar het forum voor bieden. Wat betreft het grotere en bijzondere restauratieonderhoud, zet de SOGK haar beleid voort om dergelijke zaken als een majeur project aan te merken. Hiervoor wordt steeds getracht externe fondsen te verwerven, om zo de benodigde begroting sluitend te krijgen. 'Wij vinden het belangrijk dat de Stichting Oude Gelderse Kerken zich op een integrale wijze inzet voor dat kerkelijke culturele erfgoed waar een kleine gemeenschap niet meer alleen de verantwoording kan nemen.' Henry van der Wal en Annet Kock Rood, bouwkundig adviseurs bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Nieuwe uitdagingen In de toekomst zal de SOGK voortgaan met haar werk om religieuze monumenten in de provincie te behoeden voor de ondergang. Niet alleen vanwege de cultuurhistorische waarden van de gebouwen, maar ook vanwege het maatschappelijke en economische belang (zie vorige hoofdstuk). Behalve het plan om het werk van de stichting voort te zetten en waar mogelijk te versterken door de kwaliteit en professionaliteit te waarborgen, zijn er echter nieuwe uitdagingen. Want steeds vaker nemen kerkbesturen en lokale betrokkenen contact op met de SOGK. En dat zijn ook steeds vaker grotere kerkgebouwen. De onderhoudsopgave en de benodigde financiële middelen voor de korte en lange termijn zijn bij grote kerkgebouwen van een andere orde dan bij een klein kerkgebouw in een dorp. Het gaat om bedragen van minimaal zes cijfers. Dit vraagt extra zorgvuldigheid bij het afwegen van de risico s, de dekking, en de mogelijkheden voor her- en nevenbestemming om voldoende middelen te genereren die de exploitatie kunnen dekken. Daarnaast blijkt het lang niet altijd (lees: vaak niet) eenvoudig om activiteiten te organiseren die substantieel bijdragen. Op vele locaties in dorp of stad worden vergelijkbare activiteiten georganiseerd; menig buurthuis, wijkgebouw, zaaltje, park, buitenvilla, winkel, boekhandel en lokale horecagelegenheid probeert van alles te organiseren, van een orkestoptreden of pianoof vioolrecital tot een lezing of proeverij. Voor de SOGK is en blijft het draagvlak bij de lokale bevolking van wezenlijk belang. De gemeenschap moet de bereidheid en de wil hebben om het kerkgebouw te behouden. Als het gebouw aan de kerkdienst onttrokken is of aan SOGK is overgedragen, moet het gebouw open zijn voor iedereen met een breder scala aan gebruiksmogelijkheden dan voorheen. Zo moet het gebouw een maatschappelijke bijdrage leveren, in eerste instantie door zo veel mogelijk fysiek toegankelijk te zijn en beschikbaar voor divers gebruik. De SOGK ziet het daarom ook als haar taak voor de komende jaren om nog meer lokale initiatieven te adviseren en te ondersteunen. Niet bezuinigen maar investeren, stimuleren van cultureel ondernemerschap, de beleving van erfgoed, en de komst van een cultuurmakelaar, zo kiest de gemeente Zutphen bewust voor cultuur en erfgoed. En met de oprichting van Stichting Cultuur en Erfgoed geeft zij cultureel ondernemerschap gestalte. 7

9 Tweesporenbeleid De SOGK heeft over een lange reeks van jaren veel kennis en expertise opgebouwd met betrekking tot onderhoud, beheer en behoud van monumentale kerkgebouwen in combinatie met neven- en herbestemming. Door dit beschikbaar te maken en te delen met lokale initiatiefgroepen kan zo meer in de breedte ingezet worden om meer kerkgebouwen te behouden voor volgende generaties. Daarom wil de SOGK graag in gesprek met kerkbesturen en personen die betrokken zijn bij diverse initiatieven waarbij de mogelijkheden voor het behoud van het kerkgebouw worden onderzocht. Het lijkt de SOGK goed om de krachten te bundelen en zo te komen tot een passende vorm voor samenwerking, vanuit de behoefte en vraag van personen die zich inzetten voor het behoud van monumentale kerkgebouwen in de provincie Gelderland. Gedacht wordt aan het Gelders Platform Monumentale Kerkgebouwen: een platform/samenwerkingsverband, waar kennis, informatie en expertise gebundeld en gedeeld kan worden, waar men kan samenwerken, waar men van elkaar kan leren, waar men elkaar suggesties en adviezen kan geven waardoor drempels worden verlaagd, waar men gebruik kan maken van good practice van anderen etc. Dit platform is bedoeld voor initiatiefgroepen/stichtingen in oprichting, in lokale gemeenschappen in de provincie Gelderland. Zij kunnen zich daar vrijwillig bij aansluiten en waar nodig gezamenlijk optrekken. Hetzelfde geldt voor bestaande stichtingen die reeds gevormd zijn of gevormd zullen worden, rondom (vaak de grotere) kerkgebouwen. Inzet is dat monumentale kerkgebouwen zo lang mogelijk hun eigen beheer en exploitatie voeren. Daarmee worden de financiële lasten gespreid over meerdere schouders. De SOGK is immers onmogelijk in staat mede vanwege de grote financiële implicaties met betrekking tot het onderhoud voor langere termijn (30 à 40 jaar) om alle kerkgebouwen in Gelderland over te nemen. Zo n grote verantwoordelijkheid kan de SOGK in de huidige opzet en met de huidige middelen niet dragen. Het Gelders Platform Monumentale Kerkgebouwen zal de eerstelijnszorg voor kerkgebouwen kunnen bieden. De SOGK zou het natuurlijk Gelders contactpunt kunnen zijn om dit platform te ondersteunen en te faciliteren. Op die manier ontstaat er voor de SOGK dus een tweede spoor voor de ondersteuning en het behoud van monumentale kerkgebouwen. De Stichting Oude Gelderse Kerken zal zich blijven inzetten voor het behoud en beheer van monumentaal gebouwd religieus erfgoed in de Provincie Gelderland. Actief, betrokken en duurzaam. - erfgoed geeft inzicht en verbindt - 8

10 B i j l a g e 1 Tekst van Marita Mathijsen, emeritus hoogleraar moderne Nederlandse letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam, Uit de bundel: Vroeger is ook mooi, pp , Singel uitgeverij, Een oud dorp zonder kerk is als een gezicht zonder neus Wat er met binnensteden gebeurt, herhaalt zich in individuele gebouwen. Kerken. Ik word al verdrietig als ik het woord uitspreek en de beelden van ontheemde gebouwen voor me zie. Op een nacht kwam mijn man na een concert met een plank thuis. Het was in de jaren zeventig, hij speelde viool in alternatieve zalen. Die avond had hij opgetreden in een van de jongerencentra in Amsterdam; de Kosmos, of Sigma of Fantasio. In het centrum had op twee kratjes een beschilderde plank gelegen met een voorstelling die hij, als Limburger van geboorte, meteen herkende als een Maria Boodschap. Waar zij hem vandaan hadden, had hij gevraagd. Hij was van de afbraak van de Willibrorduskerk geweest, wist een baardige sandalendrager nog. Of ze het niet jammer vonden om op de afbeelding asbakken en bierglazen te zetten? De jongerenleider had zijn schouders opgehaald en demonstratief zijn voeten op de plank gelegd. Hub zag het bladgoud en de tere schouders van de Engel die Maria kwam berichten dat ze zwanger zou worden van de Heiland. Mocht hij hem misschien meenemen? De man was een sigaretje gaan draaien en had gezegd dat hem dat niet kon schelen, als hij er maar een andree plank voor in de plaats legde. Hub vond een echte plank, en zo kwam hij die nacht thuis met zijn vioolkist en een oude plank. De volgende dag sloeg hij een betonspijker in de muur en hing de Annunciatie op. De Willibrorduskerk is een van de zes kerken die P.J.H. Cuypers in de negentiende eeuw in Amsterdam gebouwd heeft. Hij stond op de hoek van de Amstel en de Ceintuurbaan, en nog steeds is die plek op een of andere manier ziek. Het bejaardentehuis dat er nu staat, past niet. Het oude silhouet lijkt nog steeds in de lucht te zweven. Hij is gesloopt omdat hij bouwvallig zou zijn. Of dat de daadwerkelijke reden was? In elk geval is van de andere Amsterdamse Cuypers-kerken er nog maar één als kerk in gebruik, twee andere zijn gesloopt. Die plank uit het alternatieve centrum hangt bij mij goed. Ik kijk er s ochtends weleens wat langer naar, als het morgenlicht erover strijkt. Maria heeft een mantel aan van dat mooie blauw waar ook de burka s in Pakistan van gemaakt worden, en een hoofddoekje om, maar verder oogt ze nogal blank, evenals de engel Gabriël, die met de blijde boodschap komt. Waar de plank precies gehangen heeft? Was het een onderdeel van de doopkapel? Hoe dan ook, bij mij is hij veilig. Eerst gered van de sloop, daarna van de peuken en alcohol. Maar ontheemd is hij toch. Ik werd met mijn neus op de plank gedrukt toen ik een school bezocht die vroeger katholiek was en waarvan de kapel omgebouwd was tot een lekkere frisse gymnastiekzaal. Daar is niets mis mee. Er zijn nog maar weinig kapellen en kerken nodig in hun oorspronkelijke functie dat er wel alternatieven bedacht móéten worden. Sloop is wel het laatste dat je zou moeten doen. Je sloopt niet allen een kerk als je het gebouw weghaalt. Tegelijkertijd verdwijnt het aanzien van een gehele wijk; het profiel van de horizon wordt verstoord, omringende gebouwen zakken als puddingen in elkaar. In dorpen is de kerk onmisbaar, zelfs als die zijn oorspronkelijke functie als centrum van een gemeenschap verloren heeft. Vroeger troffen de dorpsbewoners elkaar in de kerk in de eerste plaats om de nabijheid van God te ervaren. Maar na de kerkdienst was er de sociale functie. Er werden nieuwtjes uitgewisseld, er werd besproken welke boer binnenkort extra knechten nodig had, bij wie de zwangerschap op haar einde liep en de buurvrouwen alert moesten zijn, waar een bejaarde hulp nodig had. Kerken waren oriëntatiepunten voor de wandelende reizigers die van kerk naar kerk liepen en wisten hoe ver het nog was zodra ze de volgende toren boven de bomen uit zagen steken. De toren was niet alleen een vorm van machtsvertoon, of een poging tot in de hemel te reiken, hij fungeerde ook als een luxueuze wegwijzer in een tijd waarin de ANWB nog geen borden plaatste. Een oud dorp zonder kerk is als een gezicht zonder neus. Feit is dat kerkbezoek zo is teruggelopen en de overgebleven gelovigen bij elkaar zo weinig geld voor onderhoud bij elkaar brengen dat kerkbesturen en bisdommen van hun kerk af moeten. Her en der zijn aardige oplossingen gevonden. Heel mooi zijn d e Amstelkerk en de Vondelkerk in Amsterdam, waar kantoren in gebouwd zijn, en toch de grote ruimte van het schip open is gebleven voor concerten en lezingen. In Utrecht zijn appartementen in een kerk gebouwd (H.-Hartkerk), in Groningen Kielwindeweer 9

11 dineer je in een kerk, in Maastricht profiteert een boekwinkel van de hoge muren. Het Bisdom den Bosch ziet die als oplossingen niet zitten. Ik las een notitie van het bisdom over buitengebruikstelling van kerken. Brabant heeft te veel kerken voor te weinig gelovigen en dus een probleem. De economisch directeur van het bisdom weet een eenvoudige oplossing: Er zijn nogal wat herbestemmingen die de identiteit van een kerkgebouw aantasten. Amoveren, ofwel slopen, heeft daarom de voorkeur. Daar gaan we. Er is een eeuwenoud instituut dat sinds eeuwen centjes, zuurverdiende centjes, heeft gekregen van arme zielen die van elke tien aardappelen die ze uit de grond woelden er één naar de pastoor brachten en dan s zondags ook nog een halve stuiver in de collectebus stopten. Dat instituut is rijk geworden van die arme zielen en van en paar welvarende. Daarvan heeft het mooie kerken gebouwd door de plaatselijke aannemer en beschilderd door de plaatselijke kunstenaar, de vrouwen hebben zich krom geborduurd op het linnen dat over de communiebanken moest en over het altaar, en op de gewaden voor de priester. De kerken zijn het geestelijk eigendom van de nazaten van de zielen die ervoor gespaard en gezwoegd hebben. Religieuze monumenten zijn gebouwen waarin de verbinding wordt gelegd tussen verleden, heden en toekomst. 10

12 Bijlage 3 Beschrijvingen van de gebouwen van de SOGK Hengelo. Foto: Henk Bruring. Hummelo. Foto: Henk Bruring. Foto: Carel van Gestel. Kapel Bronkhorst, Bronckhorst (in eigendom sinds 2011) De kapel is gesticht door Gijsbert van Bronkhorst en zijn echtgenote in 1344 en kent een lange geschiedenis van verval en herstel. Met als dieptepunten een verwoestende brand in 1633 en een lange tijd van gebruik als schoollokaal tussen 1842 en In de jaren is de kapel grondig gerestaureerd en in de oude staat teruggebracht. Torens (3) gemeente Bronckhorst (in eigendom sinds 2011) Tegelijk met de kapel in Bronkhorst heeft de burgerlijke gemeente Bronckhorst de eigendom van enkele monu mentale kerktorens in deze gemeente aan de sogk overgedragen. Toren Hengelo De rijzige toren van de oorspronkelijk aan Remigius gewijde kerk in Hengelo staat grotendeels in het schip. Hij bestaat uit drie geledingen, aan de noordzijde geflankeerd door een traptoren die tot de tweede geleding reikt en dateert van het midden van de vijftiende eeuw. De onderste geleding van de toren is met tufsteen bekleed. De twee andere geledingen zijn opgetrokken van baksteen met speklagen van tufsteen. Toren Hummelo Van de nieuwe aanwinsten is de toren van de hervormde kerk in Hummelo de jongste. In verving deze nieuwe kerk een laatmiddeleeuwse voorganger. De bijbehorende toren is half inpandig en springt half uit de voorgevel naar voren. De toren van Hummelo bestaat uit drie geledingen. Toren Vorden De toren van de hervormde kerk in Vorden staat tegen de laatmiddeleeuwse kerk, oorspronkelijk gewijd aan Antonius. De vier geledingen hoge toren is geheel uit baksteen opgebouwd en dateert vermoedelijk uit de tweede helft van de veertiende eeuw. Opmerkelijk is dat de spitsboog van de ingang bij een restauratie ( ) aan de buitenzijde werd gewijzigd in een ronde boog. Vorden. Foto: Henk Bruring. Foto: Paulien Keijzer. Oude Sint-Victorkerk, Batenburg (in eigendom sinds 1978) De kerk is in de middeleeuwen oorspronkelijk gebouwd als zaalkerkje. Na de verwoesting in de Tachtigjarige Oorlog zijn in de vroege zeventiende eeuw alleen het laat middeleeuwse driebeukige schip en de wat oudere, ingebouwde torenromp in ere hersteld. In de kerk is een grafzerk uit 1429 aanwezig van Gijsbert van Bronckhorst Batenburg, een romaans doopvont uit de dertiende eeuw, diverse grafzerken uit de zeventiende eeuw alsmede preekstoel, doophek en banken uit dezelfde periode. Uit de negentiende en twintigste eeuw dateren de predikantenborden, met de namen van de predikanten sinds Het uurwerk stamt uit In 1963 is het vervangen door een elektrisch aangedreven uurwerk. Het orgel is een De-Crane orgel uit De laatste restauratie is in 1984 afgerond. 1

13 Foto: Jean Gardeniers. Maartenskerk, Etten (in eigendom sinds 1996) De oudste kerk in Etten is de Maartenskerk, een eenbeukige kerk uit 1442 met kruisribgewelf met een iets ouder driezijdig gesloten koor. De romaanse toren is van tufstenen gebouwd. In het begin van 1945 is de kerk zwaar beschadigd. In de periode 1948 tot 1956 zijn de herstelwerkzaamheden voltooid. De preekstoel dateert uit 1628, de twee klokken uit 1394 en Er staat een eenklaviers Naber-orgel uit De laatste restauratie is in 2003 afgerond. De restauratie van het orgel werd in 2010 afgesloten. 2 Oude Calixtuskerk, Groenlo (in eigendom sinds 1978) De Oude Calixtuskerk is een laatgotische pseudo basiliek van aanzienlijke afmeting met een oudere toren, die in 1371 al in aanbouw was. Het koor is omstreeks 1440 gebouwd, samen met een traptoren en de noordkapel. In het koor zijn nog restanten van laatmiddeleeuwse muurschilderingen en een romaans doopvont aanwezig. Het pseudo basilikale schip is tegen 1500 gebouwd. In de kerk bevinden zich kruisribgewelven. In het begin van 1945 is de kerk zwaar beschadigd. In de periode 1946 tot 1951 zijn herstelwerkzaamheden voltooid. Het orgel is een Flentrop-orgel uit Van 2005 tot en met 2007 vond een omvangrijke restauratie en revitalisatie plaats. Foto: Hans Hendriksen. De Dorpskerk, bijgenaamd De Kluntjespot, Haarlo (in eigendom sinds 2015) De kerk staat op een terp, waar eerder een kapel stond. De kerk is in 1858 gebouwd als centraalbouw op een symmetrisch achthoekige plattegrond (in met neogotische en neoclassicistische kenmerken uitgevoerde Waterstaatsstijl). De bijnaam De Kluntjespot herinnert aan een ouderwetse achtkantige klontjesbus. Het gebouw heeft een tentdak, dat bekroond wordt door een zinken dakruiter waarop een kruis en een haan staan. Op de top bevindt zich een lantaarn met monumentale klok. Uniek is de nog aanwezige ronde opstelling van de banken, waarbij vanaf de preekstoel de vloer oploopt. In het geheel van de achtkant is ook de consistoriekamer verwerkt, twee halletjes en de trap naar een galerij. In het liturgisch centrum bevinden zich de oorspronkelijke preekstoel met klankbord, de avondmaalstafel en een monumentaal kabinet orgel. Petrus-en-Pauluskerk, Hoog-Keppel (in eigendom sinds 2012) De twaalfde-eeuwse toren van tufsteen is het oudste onderdeel van deze oorspronkelijk aan Petrus en Paulus gewijde kerk. De verhoging uit de veertiende eeuw kenmerkt zich door de speklagen. Omstreeks 1400 is aan de toren een nieuw driebeukig schip met eenbeukig koor toegevoegd. In de achttiende eeuw zijn de zijbeuken gesloopt, maar de bouwsporen getuigen nog altijd van hun aanwezigheid. In de kerk staan een zeventiende-eeuwse kansel en een orgel uit 1740 van Matthijs van Deventer. Foto: Henk Bruring. Foto: Kees de Jongh. Sint Lambertuskerk, Buren (in eigendom sinds 2014) De Sint Lambertuskerk is een protestantse kerk, gelegen aan de Markt in de stad Buren. De kerk werd in 1367 gesticht als een kapel en in 1395 als parochiekerk vernoemd naar de Heilige Lambertus. In de vijftiende eeuw werd de kerk uitgebreid met twee zijbeuken en een tweede koor en kreeg hij zijn huidige gedaante. Willem van Oranje trouwde hier in 1551 met Anna van Buren. De kerk heeft een toren met een bovenbouw in renaissancestijl; dit bovenstuk wordt toegeschreven aan de Italiaanse architect Pasqualini, die eveneens werkte aan het voormalige kasteel in Buren. Tussen 1975 tot 1980 is de kerk gerestaureerd. Deze restauratie bracht zo veel als mogelijk van de lichte, gotische kerk terug. De kerktoren werd in 1990 gerestaureerd. Kerk en toren zijn in 1971 aangewezen als rijks monument.

14 Sint-Antonius-vanPaduakerk, Kranenburg (in eigendom sinds 2009) De voorheen katholieke Sint-Antoniusvan-Paduakerk, een neo gotische driebeukige kruisbasiliek, is ontworpen in 1855, gebouwd in 1856 en volgende jaren, en gewijd in Het is de oudst bewaard gebleven kerk van de bekende architect P.J.H. Cuypers. In 1965 en 1970 is de oorspronkelijke polychromie verwijderd, evenals de inventaris. Momenteel is er het Heiligenbeeldenmuseum gevestigd. Foto: Carel van Gestel. Oude of Dorpskerk, Leur (in eigendom sinds 1976) Het middeleeuwse kerkje van Leur, omringd door eikenbomen en gelegen op een verhoogd kerkhof, verraadt vele bouwfasen. De sobere toren met overhellende spits stamt uit het eind van de dertiende en het begin van de veertiende eeuw. Later die eeuw is het schip gebouwd met alleen aan de zuidzijde een zijbeuk. Aan de oostkant is in het begin van de zestiende eeuw het laatgotische koor toegevoegd, waarin een laat middeleeuwse beschildering bewaard is. De grafkapel tegen de zuidzijde van het koor is van de families Van Balveren en Van Verschuer. Het torenportaal deed ooit dienst als dorps gevangenis. De zeer noodzakelijke restauratie startte in 1984 en werd medio 1987 voltooid. Foto: Carel van Gestel. Martinuskerk, Rijswijk (in eigendom sinds 1989) De Martinuskerk is een gepleisterde gotische pseudo basiliek uit omstreeks 1530 en heeft drie beuken onder één dak. Van de sobere toren stamt de onderbouw vermoedelijk nog uit de veertiende eeuw en is omstreeks 1500 verhoogd toen ook het koor werd gebouwd. Schip en koor zijn voorzien van netgewelven, de zijbeuken van kruisgewelven. Rond 1865 is het gebouw gemoderniseerd en voorzien van neogotische toegangen en gietijzeren vensters. Ook zijn de buiten gevels gepleisterd. De preekstoel dateert uit omstreeks 1860, de lezenaar is van oudere datum (1760). Een tiengebodenbord uit 1685 kreeg omstreeks 1860 nieuwe vleugelstukken. Het orgel is gebouwd door J.F. Witte in Het uurwerk dateert uit Van 1991 tot 1993 vond een ingrijpende restauratie plaats. Remigiuskerk, Steenderen (in eigendom sinds 2014) De Remigiuskerk gewijd aan de heilige Remigius ( ), bisschop van Reims is een pseudobasiliek, die midden in het dorp is gelegen. De eerste bekende vermelding van de kerk stamt uit In de loop der tijd is de kerk diverse malen verbouwd. In 1782 brandde de kerk geheel af na blikseminslag. Daarop werd geld ingezameld voor de herbouw van de kerk. Na de herbouw in 1784 was de torenspits een stuk lager en had het voorheen gewelfde schip nu een houten zoldering. In de jaren is de kerk grondig gerestaureerd. Daarbij heeft hij zijn sobere en harmonische interieur verkregen. Ook werden toen diverse nieuwe graven en grafzerken onder de kerkvloer gevonden. In 1966 is de kerk aangewezen als rijksmonument. Foto: Carel van Gestel. Sint-Lambertuskerk, Kerk-Avezaath (in eigendom sinds 1999) De middeleeuwse bouwdelen van de Hervormde Sint-Lambertuskerk bestaan uit het laatgotische koor uit omstreeks 1500 en de ingebouwde toren, waarvan de tuf stenen onderbouw romaans is. Omstreeks 1640 is de toren met een verdieping verhoogd. Over het koor bevinden zich fraaie netgewelven. In 1861 werd het oude schip vervangen door een neogotische zaal met een portaal tegen de noordmuur. Het schip werd overdekt door een stucgewelf dat het gewelf in het koor imiteert. Toen is de kerk ook uitwendig bepleisterd. Er zijn nog enkele laatmiddeleeuwse schilde ringen. De oorspronkelijke preekstoel uit 1772 is door brand verwoest, de huidige preekstoel is afkomstig uit de Broederenkerk te Zutphen. Na overdracht aan de sogk werd een dringend noodzakelijke onderhoudsbeurt uitgevoerd. 3

15 Sint-Joriskerk, Voor-Drempt (in eigendom sinds 2012) In Voor-Drempt staat de Sint-Joriskerk, gewijd aan Sint Joris, de heilige Georgius, van wie de traditie vertelt dat hij een draak versloeg en daarmee het leven van een koningsdochter redde. De tufstenen toren stamt uit de twaalfde eeuw en kent een rijke decoratie van lisenen en boog friezen. In de veertiende eeuw is de toren verhoogd en in de vijftiende eeuw is een traptoren toegevoegd. Het eenbeukige koor met netgewelf stamt uit de vijftiende eeuw; het schip uit de vroege zestiende eeuw is in de negentiende eeuw wegens bouwvalligheid gesloopt. Het neogotische schip uit die tijd is tijdens de restauratie van gesloopt waarna het huidige, schijnbaar laatgotische, pseudo basilikale schip tot stand kwam. Foto: Henk Bruring. Foto: NIG stedendriehoek. Synagoge, Zutphen (in eigendom sinds 1976) De synagoge is in 1879 gebouwd en bestaat uit een zaal met zijbeuken. In die zijbeuken is op een later moment een verdieping aangebracht. De voorgevel met neogotische elementen is geleed door pilasters en rondboogfriezen. In de topgevel zijn twee wets tafelen aangebracht boven het middel ste rondboog venster. In het interieur scheiden rondboog arcaden de zijbeuken van de hoofd ruimte. Na de Tweede Wereldoorlog werd de synagoge in gebruik genomen als machinefabriek en werd er een verdiepingsvloer in gemaakt. In 1980 kwam het gebouw leeg te staan en werd er een restauratie plan gemaakt. De restauratie en inrichting werd in 1985 afgerond. Na de inwijding in 1985 is het gebouw weer in gebruik genomen als synagoge. Sint-Walburgiskerk, Zutphen (in eigendom sinds 2016) De Sint-Walburgiskerk behoort tot de mooiste kerken van Nederland. In de dertiende eeuw werd een eerdere kerk op deze plaats verbouwd op romaans-gotische wijze en bereikte de kerk zijn huidige vorm en omvang. In de veertiende en vijftiende eeuw werden kooromgang, raadskapel, zijschepen en dwarskapellen toegevoegd. In 1561 werd de inmiddels wereldberoemde Librije bij de kerk aangebouwd: een van de drie nog bestaande ketting bibliotheken in Europa. Vanaf 1591 is de kerk in gebruik voor de protestante eredienst. Aan het eind van de negentiende eeuw is het gebouw ingrijpend gerestaureerd onder leiding van architect Pierre Cuypers. Na herstel van de oorlogsschade is de kerk tussen 1970 en 1998 opnieuw gerestaureerd. Bijzonderheden in het interieur zijn de vele muur- en gewelfschilderingen, het zeventiende-eeuwse Baderorgel en de kaarsenkroon uit de veertiende eeuw. Foto: Paul Ploegman. 4