Een inventarisatie van het gebruik van bestrijdingsmiddelen in de akker- en tuinbouw

Transcriptie

1 BESTRIJDINGSMIDDELEN EN OPPERVLAKTEWATERKWALITEIT Een inventarisatie van het gebruik van bestrijdingsmiddelen in de akker- en tuinbouw Auteur: Ir. A.G. Berends Uitvoerder van project: Instituut voor Onderzoek van Bestrijdingsmiddelen (IOB) Marijkeweg 22 / Postbus AR Wageningen Tel contactpersoon: Dr.ir. H. de Heer Opdrachtgever: Dienst Binnenwateren/RIZA Maerlant 6 / Postbus AA Lelystad Tel contactpersoon: Ir. C. van Beersum Periode van uitvoering: februari tot oktober 1988 i- e

2

3 INHOUDSOPGAVE WOORD VOORAF DANKWOORD VAN DE AUTEUR SAMENVATTING 1. DOELSTELLING 2. HET MAATSCHAPPELIJK KADER 2.1 Gebruik bestrijdingsmiddelen 2.2 Toelatingsbeleid 2.3 Normstelling 3. DE MILIEUKUNDIGE ASPECTEN 3.1 Emissieroutes Emissie ten gevolge van de feitelijke toepassing Handelingen gerelateerd aan de feitelijke toepassing 3.2 Het lot van de stof Vervluchtiging Adsorptie Omzetting Opname door organismen 3.3 Effecten Schatting van de concentratie in oppervlaktewater Drift Lozing restant spuitvloeistof Aquatisch toxicologische risico-evaluatie 3.4 Elementen bij de opzet van een monitoring programma AKKERBOUW 4.1 Toepassing van bestrijdingsmiddelen Veldspuit Granulaatstrooier Vliegtuig 4.2 Emissie naar oppervlaktewater 4.3 Inventarisatie bestrijdingsmiddelengebruik Mais Suikerbieten Wintertarwe Consumptie-aardappelen Fabrieksaardappelen i + t-t== i --

4 4.3.6 Erwten Zomergerst Pootaardappelen Graszaad Uien Veldbonen Koolzaad Wintergerst Karwij 4.4 Discussie en conclusies 5. GROENTETEELT IN DE VOLLEGROND Toepassing van bestrijdingsmiddelen Spuiten Overige toepassingswijzen 5.2 Emissie naar oppervlaktewater 5.3 Inventarisatie bestrijdingsmiddelengebruik Spruitkool Asperges Sluitkool Prei Bloemkool Aardbeien 5.4 Discussie en conclusies FRUITTEELT 6.1 Toepassing van bestrijdingsmiddelen Ziekten- en plaagbestrijding Onkruidbestrijding 6.2 Emissie naar oppervlaktewater 6.3 Inventarisatie bestrijdingsmiddelengebruik Appel Conventionele bestrijding Geïntegreerde bestrijding Peer 6.4 Discussie en conclusies BLOEMBOLLENTEELT 7.1 Toepassing van bestrijdingsmiddelen Voorraadbescherming Spuiten Bolontsmetting 7.2 Emissie naar oppervlaktewater 7.3 Inventarisatie bestrijdingsmiddelengebruik Tulp Gladiool Lelie Iris 7.4 Discussie en conclusies 70 r t t= 1

5 8. GLASTUINBOUW Toepassing van bestrijdingsmiddelen Spuiten (gewasbehandeling) Foggen (ruimtebehandeling) Stuiven (ruimte- en/of gewasbehandeling) Roken (ruimtebehandeling) Aangieten (bodem/substrsatbehandeling) Overige toepassingsmethoden 8.2 Emissie naar oppervlaktewater Schrobputje Afloop van regenleidingen Glasdek Uitspoeling 8.3 Inventarisatie bestrijdingsmiddelengebruik Sla Tomaten Komkommers Paprika s Rozen Chrysanten Gerbera s Gipskruid (5 Gypsophila) Overig gebruik bestrijdingsmiddelen 8.4 Discussie en conclusies BOOMTEELT 9.1 Toepassing van bestrijdingsmiddelen 9.2 Emissie naar oppervlaktewater 9.3 Inventarisatie bestrijdingsmiddelengebruik Bos- en haagplantsoen Laan- en parkbomen Sierconiferen 9.4 Discussie en conclusies GRONDONTSMETTING ALGEMENE DISCUSSIE EN CONCLUSIES 11.1 De nauwkeurigheid van de gegevens 11.2 Gebruik actieve stof 11.3 Emissie naar oppervlaktewater e- 12. AANBEVELINGEN 108 LITERATUUR

6 BIJ LAGEN A: METHODIEK VAN DE INVENTARISATIE BESTRIJDINGSMIDDELENGEBRUIK B: RESULTATEN VAN DE INVENTARISATIE C: HET SAMENSTELLEN VAN DE TABELLEN UIT DE OORSPRONKELIJKE RESULTATEN D: SAMENSTELLING HANDELSPRODUCTEN E: KWALITATIEF OVERZICHT GEBRUIK ACTIEVE STOFFEN BIJ AKKER- EN TUINBOUWGEWASSEN FIGUREN (1 T/M 16)

7 WOORD VOORAF Het voor u liggende rapport bevat de resultaten van een studie naar het gebruik van bestrijdingsmiddelen in de akker- en tuinbouw. De aanleiding tot deze studie was het toenemend besef van diverse bij het waterkwaliteitsbeheer betrokken overheden, dat emissies van bestrijdingsmiddelen naar oppervlaktewater, naast incidentele calamiteiten zoals vissterfte, ook anderszins kunnen leiden tot een negatieve invloed op de waterkwaliteit. Op dit moment wordt daarom door diverse water- en zuiveringsschappen, drinkwaterleidingbedrijven en de Dienst Binnenwateren/RIZA van Rijkswaterstaat onderzoek verricht naar emissies en emissieroutes van bestrijdingsmiddelen. Sinds 1987 hebben de waterkwaliteitsbeheerders ook een adviserende stem in de toelating van bestrijdingsmiddelen door deelname van DBW/RIZA in zowel een Werk- als een Steungroep van de Commissie Toelating Bestrijdingsmiddelen. Aangezien de waterkwaliteitsbeheerders echter geen inzicht bezaten in de feitelijke toepassing van bestrijdingsmiddelen en het bovendien ondoenlijk en veel te duur zou zijn om bij monitoringonderzoek in oppervlaktewater de vele honderden toegelaten middelen allemaal te meten, bestond er een dringende behoefte aan kennis van het feitelijke gebruik. Deze kennis omtrent de praktijksituatie van het bestrijdingsmiddelengebruik in Nederland bleek ook in landbouwkundige kringen thans nog niet in hanteerbare vorm voorhanden te zijn. Met dit rapport wordt getracht informatie te verschaffen omtrent het feitelijk gebruik (welke middelen, dosering, tijdstip). Hiermee is in combinatie met informatie over persistentie en toxiciteit van deze middelen een basis aanwezig voor het opzetten van gerichte monitoring programma s door waterkwaliteitsbeheerders. Deze monitoring programma s kunnen nadere kennis verschaffen omtrent emissies en emissieroutes naar het oppervlaktewater, welke noodzakelijk is voor een goed waterkwaliteitsbeheer. Het gebruik aan bestrijdingsmiddelen is geïnventariseerd via gesprekken met medewerkers van de Voorlichtingsdienst van het Ministerie van Landbouw en Visserij. De gegevens hebben betrekking op schattingen van het huidige gebruik. Het gebruik aan middelen kan zich wijzigen in de toekomst, zodat een hernieuwde inventarisatie nodig kan zijn. Naast het gebruik door waterbeheerders kan dit rapport ook van nutte zijn voor andere instanties. Tijdens de uitvoering van het project werd onder meer vanuit de agrarische sector blijk gegeven van belangstelling voor de inhoud en opzet van het rapport. Ir. C. van Beersum (DBW/RIZA), Dr.ir. H. de Heer (IOB).

8 i-

9 DANKWOORD VAN DE AUTEUR Dit rapport is het resultaat van een studie die is uitgevoerd in opdracht van de Dienst Binnenwateren/RIZA gevestigd te Lelystad. De uitvoering van het project heeft in hoofdzaak plaatsgevonden bij het Instituut voor Onderzoek van Bestrijdingsmiddelen (IOB) te Wageningen. Voor de enthousiaste begeleiding en voor de plezierige omgang ben ik dr.ir. H. de Heer zeer erkentelijk. Daarnaast wil ik de overige medewerkers van het IOB bedanken voor de prettige samenwerking en voor de bijdrage die zij hebben geleverd aan het rapport. Als opdrachtgever was DBW/RIZA nauw betrokken bij de totstandkoming van dit rapport. Voor de steun gedurende de uitvoering van het project ben ik de medewerkers van DBW/RIZA dank verschuldigd. Een speciaal woord van dank gaat daarbij uit naar ir. C. van Beersum voor de nauwgezette wijze waarop zij de concepten heeft bestudeerd. Zoals uit de ondertitel van het rapport blijkt had de studie met name betrekking op het inventariseren van het bestrijdingsmiddelengebruik. Dit heeft plaatsgevonden door gesprekken te voeren met specialisten gewasbescherming van regionale consulentschappen voor de akker- en tuinbouw. Alle betrokken specialisten ben ik zeer dankbaar voor de bereidheid om schattingen te maken van het gebruik van bestrijdingsmiddelen. Tot slot wil ik de medewerkers van het Consulentschap in Algemene Dienst voor de Gewasbescherming te Wageningen bedanken voor het aanbrengen van correcties op het eindconcept van het rapport. t

10 c I r F t

11 SAMENVATTING De toepassing van bestrijdingsmiddelen in de landbouw kan leiden tot een verontreiniging van oppervlaktewater. Door waterkwaliteitsbeheerders en waterleidingbedrijven wordt dit in toenemende mate onderkend. Bestrijdingsmiddelen kunnen in oppervlaktewater aangetoond worden via monitoring. Het uitvoeren van analyses is echter duur en vereist chemische deskundigheid. Daarnaast zijn vele bestrijdingsmiddelen toegelaten voor toepassing in de landbouw, waarvan in een zeker gebied maar een deel algemeen of veelvuldig gebruikt wordt. Deze factoren leiden ertoe dat een selectie van middelen noodzakelijk is voor het uitvoeren van een monitoring programma. De doelstelling van deze studie is om inzicht te verkrijgen in het huidige gebruik van bestrijdingsmiddelen in de landbouw. Deze informatie dient als basis voor het gericht uitvoeren van een monitoring programma. Daarnaast wordt ingegaan op milieukundige en maatschappelijke aspecten van bestrijdingsmiddelen en oppervlaktewater. Het gebruik aan middelen bij de verschillende teelten in de landbouw is geïnventariseerd door gesprekken te voeren met specialisten gewasbescherming van regionale consulentschappen voor de akker- en tuinbouw (Voorlichtingsdienst, Ministerie van Landbouw en Visserij). Per teelt en per ziekte, plaag of onkruid is in kaart gebracht welke middelen, waar, wanneer en hoe toegepast worden (zie bijlagen A en B). Daarnaast is een indicatie verkregen omtrent de omvang van het gebruik van een middel bij een gewas. Gerealiseerd dient te worden dat de gegevens betrekking hebben op schatt ingen. Een emissie van bestrijdingsmiddelen naar oppervlaktewater kan plaatsvinden ten gevolge van de feitelijke toepassing van het middel. Dit kan met name optreden via overwaaiing (drift), uitspoeling of afspoeling van bestrijdingsmiddelen naar oppervlaktewater. Naast de genoemde diffuse emissieroutes kan een verontreiniging van oppervlaktewater plaatsvinden door handelingen, die gerelateerd zijn aan de feitelijke toepassing. Bij het vullen of spoelen van een spuittank kan bijvoorbeeld een hoeveelheid bestrijdingsmiddel in oppervlaktewater geraken. Hetzelfde kan optreden via het rechtstreeks lozen van restanten in oppervlaktewater. Daarnaast kan het verwerken van een bestrijdingsmiddel via het schrobputje leiden tot emissie naar oppervlaktewater wanneer een afvoer naar oppervlaktewater plaatsvindt. Voor de glastuinbouw bestaan nog twee specifieke emissieroutes. Wanneer een middel via de regenleiding wordt toegediend dan kan via de afloop van deze leidingen emissie naar oppervlaktewater plaatsvinden. Indien er een depositie van bestrijdingsmiddel op het glasdek heeft plaatsgevonden dan kan ook afvoer van condens naar oppervlaktewater een emissiebron vormen. Nadat emissie van het bestrijdingsmiddel naar oppervlaktewater heeft plaatsgevonden wordt het middel onderworpen aan verscheidene processen. Vervluchtiging, adsorptie, omzetting en opname door organismen bepalen in hoofdzaak het lot van de stof in oppervlaktewater. Wanneer een bestrijdingsmiddel in oppervlaktewater terecht is gekomen kan het onmiddellijk of op lange termijn effecten uitoefenen op levende wezens. Op deze wijze kan een functieverstoring van het oppervlaktewater i- I

12 plaatsvinden. De volgende functies kunnen verstoord worden: drinkwater, beregeningswater, visserijwater, veedrenking, zwemwater en de ecologische functie. Wanneer voor aquatische organismen een risico-evaluatie van de acute toxiciteit wordt uitgevoerd dan blijkt een lozing van een restant spuitvloeistof een groter risico te vormen dan een emissie die optreedt ten gevolge van drift. Dit kan verklaard worden door het feit dat lozing locaal leidt tot een relatief hoge concentratie van het bestrijdingsmiddel in het oppervlaktewater. De emissies en de effecten van bestrijdingsmiddelen kunnen in het veld gemeten worden via de uitvoering van een monitoring programma. Met behulp van chemische monitoring kan het gehalte van het bestrijdingsmiddel in oppervlaktewater bepaald worden. Biologische monitoring kan gebruikt worden voor het meten van effecten van een middel op aquatische organismen. Bij de opzet van een monitoring programma is landbouwkundige kennis nodig omtrent de toepassing van bestrijdingsmiddelen. Aspecten die een rol spelen voor een middel zijn (1) omvang van het gebruik in een regio, (2) toepacsingsperiode en (3) toepassingwijze. Gegevens hierover kunnen in dit rapport gevonden worden. De landbouwkundige informatie kan in combinatie met gegevens ten aanzien van de persistentie en toxiciteit van middelen gebruikt worden voor de selectie van middelen die voldoende belangrijk zijn voor monitoring. Een belangrijke factor bij de opzet van een monitoring programma is de analyse van de bestrijdingsmiddelen. Bestudeerd dient te worden welke middelen geanalyseerd kunnen worden en wat de detectiegrens is van de analyse. Wanneer de uitvoerende instantie weinig ervaring bezit ten aanzien van analyse van bestrijdingsmiddelen, dan is het aanbevelenswaardig om een contra-expertise te laten uitvoeren bij een instantie met veel ervaring op dit gebied. De analyse van bestrijdingsmiddelen in oppervlaktewater is immers geen eenvoudige zaak, zodat een controle op de juistheid van de resultaten gewenst is. De resultaten van de inventarisatie van het bestrijdingsmiddelengebruik zullen nu besproken worden voor de bestudeerde sectoren van de landbouw (hoofdstuk 4 t/m 9). Met een totaal areaal van ha beschikte akkerbouw in 1987 van de bestudeerde sectoren over het grootste areaal. Gewassen met een groot areaal in Nederland zijn mais, suikerbieten, wintertarwe, consumptieaardappelen en fabrieksaardappelen. Gewassen met een hoog jaarlijks gebruik aan actieve stof per hectare zijn uien, consumptie-aardappelen en pootaardappelen (zie tabel 20). Het gemiddelde jaarlijkse gebruik van actieve stof voor de akkerbouw bedraagt 5,5 (kg/ha)/jaar. Middelen met een relatief grote omvang van het gebruik bij bepaalde gewassen zijn atrazin (mais), bentazon (erwten), chloridazon (suikerbieten op kleigrond), dinoseb (consumptie-aardappelen, fabrieksaardappelen, erwten, pootaardappelen), fenmedifam (suikerbieten), fentin-acetaat (consumptieaardappelen, fabrieksaardappelen), maneb (consumptie-aardappelen, fabriekcaardappelen, uien) en metamitron (suikerbieten). In 1987 bedroeg het areaal groenteteelt in de vollegrond ha. Voor spruitkool, asperge, sluitkool, prei, bloemkool en aardbei is het gebruik aan bestrijdingsmiddelen geïnventariseerd. De gemiddelde hoeveelheid actieve stof die per hectare bij de zes bestudeerde gewassen gebruikt wordt - 1 j t l t p t

13 bedraagt 11 (kg/ha)/jaar (zie tabel 27). Propamocarb kent het hoogste jaarlijkse verbruik voor alle drie koolgewassen die bestudeerd zijn. Belangrijke stoffen voor de teelt van prei zijn chloorthalonil en mangaansulfaat. Voor aardbeien bezit tolylfluanide een relatief grote omvang van het gebruik. In 1987 bedroeg het areaal fruitteelt in Nederland ha. Een belangrijk fruitteeltgebied is het rivierkleigebied van Midden-Nederland. Omdat appel en peer de teelten zijn met landelijk veruit het grootste areaal is alleen van deze gewassen het gebruik aan middelen geïnventariseerd. Het spuiten en nevelen vindt ongeveer in gelijke mate plaats bij de toepassing van bestrijdingsmiddelen bij appel en peer. In totaal kunnen meer dan 40 verschillende actieve stoffen gebruikt worden bij deze twee teelten. Het totale gebruik aan actieve stof per jaar bedraagt voor appel en peer respectievelijk 15 en 16 (kg/ha)/jaar (zie tabel 31). Voor beide gewassen bezit captan de grootste omvang van het gebruik. Het areaal bloembollenteelt bedroeg in 1987 in Nederland ha. Deze teeltsector is met name geconcentreerd in de provincie Noord-Holland. Voor tulp, gladiool, lelie en iris zijn gegevens verzameld met betrekking tot het gebruik van bestrijdingsmiddelen. Gemiddeld wordt bij de teelt van deze gewassen een hoeveelheid actieve stof gebruikt van 36 (kg/ha)/jaar (zie tabel 36). Middelen die ten aanzien van de omvang van het gebruik van belang zijn voor de bloembollensector zijn maneb en zineb. Naast de toepassing van middelen tijdens de teelt van bloembollen worden er middelen gebruikt ter bescherming van voorraden en bij bolontsmetting. Algemeen gebruikte middelen voor bolontsmetting zijn captan, prochloraz en formaline. Op basis van de Landbouwtelling was het areaal glastuinbouw in 1987 gelijk aan ha. De groente- en bloementeelt vormen met een areaal van respectievelijk en ha de belangrijkste sectoren van de glastuinbouw. Belangrijke gebieden voor glastuinbouw zijn het Zuid-Hollands glasdistrict (bloemen en groente) en de regio rond Aalsmeer (bloemen). Voor vier snijbloemgewassen en voor vier groentegewassen is het gebruik aan bestrijdingsmiddelen geïnventariseerd. Het jaarlijks gebruik aan actieve stof per hectare is voor de bestudeerde snijbloemgewassen groter dan voor de groentegewassen. Gemiddeld bedraagt het gebruik aan actieve stof voor de bestudeerde glastuinbouwgewassen 40 (kg/ha)/jaar (zie tabel 46). Middelen die ten aanzien van de omvang van het gebruik voor bepaalde gewassen een relatief grote rol spelen zijn thiram (sla), dichloorvos (paprika), zwavel (roos), mancozeb (chrysant), methamidofos (gerbera) en pyrazofos (gipskruid). In 1987 bedroeg het areaal boomteelt in Nederland ha. De teelt van boomkwekerijgewassen is sterk geconcentreerd in bepaalde gebieden. De regio's nabij Zundert, Boskoop, Opheusden en Venlo zijn onder andere van belang voor deze teeltsector. Voor de teelt van bos- en haagplantsoen, laan- en parkbomen en sierconiferen is het gebruik aan bestrijdingsmiddelen geïnventariseerd. Het gemiddelde gebruik aan actieve stof bedraagt voor deze gewassen 8,4 (kg/ha)/jaar. Middelen met een grote omvang van het gebruik voor boomteelt zijn mancozeb en zwavel.

14 De belangrijkste toepassingswijze van bestrijdingsmiddelen bij buitenteelten is het verspuiten. Bij de glastuinbouw daarentegen kan toepassing van bestrijdingsmiddelen op velerlei wijzen plaatsvinden (spuiten, foggen, stuiven, aangieten etc.). Met behulp van de inventarisatie kan een schatting gemaakt worden van het totale gebruik aan actieve stof voor de bestudeerde akker- en tuinbouwsectoren. Dit levert een waarde op van ton/jaar (zie tabel 51). Ten gevolge van het grote areaal is de akkerbouw verantwoordelijk voor de.grootste bijdrage aan het totale gebruik. De schatting van het totale gebruik aan actieve stof op basis van de inventarisatie is niet in strijd met informatie ten aanzien van de totale afzet van actieve stof in Nederland, die verstrekt is door de Nederlandse Stichting voor de Fytofarmacie. In het kader van deze studie is het huidige gebruik aan bestrijdingsmiddelen geïnventariseerd. Om in de toekomst wijzigingen in het gebruik te kunnen signaleren is een voortzetting van deze werkzaamheden aanbevelenswaardig. Naast omvang van het gebruik van een middel kunnen persistentie en toxiciteit dienen als selectiecriterium voor monitoring van een stof in oppervlaktewater. Daarvoor is het gewenst dat ook informatie ten aanzien van persistentie en toxiciteit van de gebruikte middelen op toegankelijke wijze beschikbaar komt voor waterkwaliteitsbeheerders. Omdat de indruk bestaat dat niet de feitelijke toepassing zelf, maar de handelingen die er direct aan gerelateerd zijn, een belangrijke emissieroute van bestrijdingsmiddelen naar het oppervlaktewater vormen, verdient deze route prioritaire aandacht bij een reductie van de emissie van bestrijdingsmiddelen naar oppervlaktewater. Daarbij komt dat ten gevolge van deze emissieroute er een grotere kans op onaanvaardbare neveneffecten bestaat, gezien de locaal optredende relatief hoge concentraties. Een vermindering van de emissie ten gevolge van genoemde handelingen kan gerealiseerd worden via (1) verbeterde verpakkingen, (2) optimalisatie spuitapparatuur, (3) verantwoord verwerken van restanten, (4) intensivering van voorlichting aan de gebruiker en (5) strengere controle op omgang met bestrijdingsmiddelen.

15 ~ 1. DOELSTELLING Zowel bij waterkwaliteitsbeheerders als bij waterleidingbedrijven bestaat er een groeiende belangstelling ten aanzien van de aanwezigheid van bestrijdingsmiddelen in grond- en oppervlaktewater. Dit houdt onder andere in dat er in de toekomst in toenemende mate analyses van bestrijdingsmiddelen in oppervlaktewater uitgevoerd zullen gaan worden. De huidige analyses uitgevoerd door regionale waterkwaliteitsbeheerders hebben veelal betrekking op de detectie van chloorkoolwaterstoffen (lindaan, DDT, drins etc.). Het grootste deel van deze middelen is inmiddels verboden of wordt in relatief geringe mate toegepast. Voor het huidige gewasbeschermingsbeleid zijn de resultaten van deze analyses daarom minder - relevant. Het is om deze reden noodzakelijk dat de monitoring van bestrijdingsmiddelen beter wordt afgestemd op de actuele situatie. Dit laatste geldt tevens voor waterleidingbedrijven. Ook van deze zijde wordt de noodzaak gevoeld om analyses gericht op het huidige landbouwkundige gebruik te gaan uitvoeren. Het Uitvoeren van analyses is echter duur en vereist chemische deskundigheid, waardoor slechts een beperkt aantal analyses uitgevoerd kan worden. Een selectie van middelen geschikt voor monitoring is dus noodzakelijk. Landbouwkundige informatie betreffende het gebruik van bestrijdingsmiddelen dient hiervoor als basis. Naast gebruik van een middel kunnen persistentie en toxiciteit eveneens meegewogen worden bij de opzet van een monitoring programma. Tot slot spelen de analysemogelijkheden een rol bij de opzet van een monitoring programma. Als een factor die van belang is bij de opzet van een monitoring programma is het gebruik van bestrijdingsmiddelen genoemd. Hierover is echter op schrift weinig bekend. De doelstelling van de onderhavige studie is om beter inzicht hierin te krijgen Getracht is de doelstelling te realiseren door gesprekken te voeren met specialisten gewasbescherming van regionale consulentschappen voor de akker- en tuinbouw (Voorlichtingsdienst, Ministerie van Landbouw en Visserij). Per teelt is geïnventariseerd welke middelen, hoe, waar en wanneer worden gebruikt. Daarnaast is een indicatie verkregen omtrent de omvang van het gebruik van de toegepaste middelen bij een teelt. Per sector van de akker- en tuinbouw zullen de gegevens gepresenteerd worden (hoofdstuk 4 t/m 9). Het gebruik van grondontsmettingsmiddelen wordt apart gerapporteerd (hoofdstuk 10). Naast een bespreking van de resultaten van de inventarisatie zal kort worden ingegaan op het maatschappelijk kader en de milieukundige aspecten betreffende bestrijdingsmiddelen en oppervlaktewater (hoofdstuk 2 en 3 ). t-- I 1- F= c-

16 -2-2. HET MAATSCHAPPELIJK KADER Gezien het areaal cultuurgrond in Nederland, waarop bestrijdingsmiddelen worden toegepast, is het niet verwonderlijk dat dit gebruik een belangrijke diffuse bron kan vormen voor oppervlaktewaterverontreiniging. De meeste bestrijdingsmiddelen worden toegepast om schade, veroorzaakt door onkruiden of dierlijke organismen, aan het gewas te voorkomen. Door chemische bestrijding van deze schadeverwekkers kan de kwaliteit en kwantiteit van de landbouwproductie verhoogd worden. De laatste jaren bestaat er echter in toenemende mate aandacht voor de kwaliteitsvermindering van het oppervlaktewater, die het gebruik van deze middelen met zich meebrengt. Een affaire die nationale aandacht verkreeg was de vissterfte, die optrad in de maanden april en mei 1985 in de Noordoostpolder ten gevolge van endosulfangebruik in de fruitteelt. De toelatingen van endosulfan zijn sterk beperkt als reactie op deze massale vissterfte. Naast aandacht voor de bestrijdingsmiddelenproblematiek van de zijde van de waterkwaliteitsbeheerders is er ook betrokkenheid te constateren bij de drinkwaterproducenten, omdat zij verantwoordelijk zijn voor de kwaliteit van het geleverde drinkwater. In de Drentse Aa is in het verleden door het Gemeentelijk Waterbedrijf Groningen een dusdanig hoog gehalte aan bestrijdingsmiddelen gemeten, dat maatregelen noodzakelijk waren om te hoge gehalten in het drinkwater te voorkomen. Naast het overschrijden van normen, die vastgelegd zijn in het Waterleidingbesluit, wordt door de waterleidingbedrijven extra aandacht gevraagd voor bestrijdingsmiddelen, omdat in veel gevallen de kwaliteitscontrole niet mogelijk is. Men weet niet welke middelen in het water aanwezig kunnen zijn. Tevens komt het regelmatig voor dat de analytische detectiegrens te hoog is in vergelijking tot de wettelijke norm van het bestrijdingsmiddel in drinkwater. 2.1 Gebruik bestrijdingsmiddelen Een indruk betreffende de totale omvang van het gebruik van bestrijdingsmiddelen in Nederland kan verkregen worden uit afzetgegevens van de Nederlandse Stichting voor Fytofarmacie (Nefyto). Voor 1987 zijn de afzetgegevens gepresenteerd in tabel 1. Het blijkt dat de omvang van het gebruik voor grondontsmettingsmiddelen het grootst is. I I F Tabel 1. Afzet van actieve stof in Nederland in het jaar 1987 (kg). Tussen haakjes is de bijdrage aan het totaal weergegeven als percentage. Bron: Nefyto.

17 -3- Grondontsmettingsmiddelen worden toegepast ter bestrijding van bodempathogenen. Wanneer schadelijke organismen van verscheidene op elkaar volgende gewassen bestreden worden dan is er sprake van bouwplanontsmetting. Uit de tabel kan tevens afgeleid worden dat het gebruik aan actieve stof tegen insecten relatief gering is. Omdat het gebruik aan bestrijdingsmiddelen direct gerelateerd is aan het gewas dat geteeld wordt, is in tabel 2 een overzicht gegeven van teeltarealen van de verschillende sectoren van de landbouw. Uit de tabel blijkt dat de weidebouw het grootste areaal beslaat. Het gebruik aan bestrijdingsmiddelen op grasland is echter relatief gering. Voor akkerbouw zal het jaarlijkse gebruik aan actieve stof per hectare sterk van het gewas afhangen. Bij intensieve aardappelteelt in de veenkoloniën zal bijvoorbeeld veel meer actieve stof per hectare worden toegepast dan bij de teelt van granen. 2.2 Toelatingsbeleid Voordat een stof als bestrijdingsmiddel gebruikt mag worden in de landbouw, moet het eerst officieel worden toegelaten. De toelating wordt geregeld door de Bestrijdingsmiddelenwet van 12 juli Na deze datum hebben er nog enkele wijzigingen plaatsgevonden van de Bestrijdingsmiddelenwet (onder andere in 1975). Een belangrijke functie bij de toelating heeft de Commissie Toelating Bestrijdingsmiddelen (CTB). In de CTB hebben de volgende vier ministeries zitting: 1. Landbouw en Visserij, 2. Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, 3. Welzijn, Volksgezondheid en Cultuur en 4. Sociale Zaken en Werkgelegenheid. De CTB adviseert de betrokken ministers met betrekking tot de toelating van best r i j dingsmi ddelen. Laats tgenoemden bes lis sen ui te inde 1 ij k over het al of niet toelaten van een middel. Uit de departementale samenstelling blijkt dat vertegenwoordigers van de waterkwaliteit (Verkeer en Waterstaat) niet aanwezig zijn in de CTB. Met name door inspanningen van de Unie van Waterschappen hebben sinds 1987 wel twee medewerkers van DBW/RIZA zitting in de Werkgroep LM en in de Steun- Weidebouw Akkerbouw Groenteteelt in de vollegrond Fruitteelt Bloembollenteelt G 1 a s tuinbouw Boomt e e 1 t Bloementeelt in de vollegrond Tuinbouwzadenteelt _-_-_--- -_-_-_-_ r- I t F= 1 -

18 -&- groep M, die beide een ondersteunende functie hebben voor de CTB. Alvorens een bestrijdingsmiddel een toelating verkrijgt wordt onderzocht of het middel deugdelijk is ten aanzien van het gestelde doel. Het middel moet met andere woorden een effectieve werking bezitten. Daarnaast moet uit voorafgaand onderzoek blijken dat bij een juiste toepassing geen schadelijke nevenwerkingen van het middel of zijn omzettingsproducten zullen optreden, Onder schadelijke nevenwerkingen wordt hier verstaan "het schaden van bodem, water of lucht dan wel dieren, planten of delen van planten welker instandhouding gewenst is, in een mate die niet aanvaardbaar is". Uit deze passage van de Bestrijdingsmiddelenwet blijkt dat in principe de gevolgen van bestrijdingsmiddelengebruik voor de waterkwaliteit een toelating kunnen verhinderen. Of dit werkelijk zal gebeuren in een bepaalde situatie is afhankelijk van de interpretatie van de zin "in een mate die niet aanvaardbaar is". Voor de beoordeling van bovengenoemde milieuhygiënische aspecten dient de aanvrager van de toelating onderzoek uit te voeren. Uit concurrentieoverwegingen zijn de resultaten hiervan geheim. Wel zullen in de toekomst mogelijk milieusamenvattingen gepubliceerd worden, waarin de resultaten van het milieukundig onderzoek in verkorte vorm gepresenteerd zullen worden. 2.3 Normstelling Vanuit twee verschillende invalshoeken zijn er normen geformuleerd, die betrekking hebben op het gehalte aan bestrijdingsmiddelen in oppervlaktewater. Vanuit de waterkwaliteitsoptiek zijn er normen weergegeven in het Indicatief Meerjaren Programma Water (Ministerie van Verkeer en Waterstaat, 1984). Deze normen zijn opgesteld om een basiskwaliteit van oppervlaktewater te kunnen waarborgen. Uitgangspunt hierbij is het functioneren van het aquatische ecosysteem. Daarnaast dienen menselijke gebruiksfuncties in voldoende mate uitgeoefend te kunnen worden, wanneer aan de norm voor de basiskwaliteit wordt voldaan. De kwantitatieve invulling van de IMP-normen is weergegeven in tabel 3. Ondanks dat het uitgangspunt van de normstelling weliswaar het functioneren van het aquatische ecosysteem is, dient toch vermeld te worden dat de normen niet gebaseerd zijn op de effecten van de stoffen. Er ligt geen duidelijke toxicologische beschouwing aan ten grondslag. Voor één van de gebruiksfuncties van oppervlaktewater, de drinkwaterbereiding, zijn er normen opgesteld in het Besluit Kwaliteitsdoelstellingen

19 -5- en metingen oppervlaktewateren (3 november 1983) van de Wet Verontreiniging Oppervlaktewateren. Deze WVO-normen zijn eveneens weergegeven in tabel 3. Het blijkt dat de waarde van deze laatste normen hoger is dan van de IMPnormen. De middelen waarvoor een norm bestaat ressorteren bijna allemaal onder de categorie insecticiden van tabel 1. Uit laatstgenoemde tabel blijkt dat insecticiden 2,7 procent van het totale Nederlandse gebruik aan actieve stof vormen. Dit betekent dat voor een gering gedeelte van de gebruikte bestrijdingsmiddelen er een norm bestaat. Naast normen voor oppervlaktewater zijn er nog normen opgesteld voor het drinkwater zelf, zoals dat aan de consument wordt geleverd door waterleidingbedrijven. Deze normen zijn gebaseerd op de Europese richtlijn 79/869/EEG en opgenomen in het Nederlandse Waterleidingbesluit. Voor alle pesticiden geldt dat maximaal 0,l microgram per liter van de afzonderlijke stoffen in het drinkwater aanwezig mag zijn. De totale concentratie in drinkwater mag niet hoger zijn dan 0,5 microgram per liter. Het blijkt dat evenals voor oppervlaktewater er ook voor drinkwater in Nederland geen toxicologisch gefundeerde normstelling voor de afzonderlijke bestrijdingsmiddelen bestaat. _-.-"

20 -6-3. DE MILIEUKUNDIGE ASPECTEN Bij de bestudering van het onderwerp gebruik van bestrijdingsmiddelen in relatie tot oppervlaktewaterkwaliteit doet zich de volgende vraag voor: "Hoe komen de middelen in het oppervlaktewater terecht?". 3.1 Emissieroutes In deze paragraaf zal de emissie van bestrijdingsmiddelen naar oppervlaktewater in algemene zin besproken worden, Wanneer een bepaalde emissieroute van belang is voor een bepaalde sector van de akker- of tuinbouw, dan zal, wanneer mogelijk, een nadere uiteenzetting en kwantificering van de emissie plaatsvinden bij het betreffende hoofdstuk, dat handelt over die sector (hoofdstuk 4 t/m 9). Een contaminatie van oppervlaktewater kan optreden ten gevolge van de feitelijke toepassing van bestrijdingsmiddelen. Deze emissieroute is voor een groot deel inherent aan het gebruik van bestrijdingsmiddelen. Daarnaast kan een verontreiniging van oppervlaktewater veroorzaakt worden door menselijke handelingen die gerelateerd zijn aan de feitelijke toepassing. Beide typen van emissie zullen nu successievelijk besproken worden Emissie ten gevolge van de feitelijke toepassing Contaminatie van oppervlaktewater kan optreden door overwaaiing (drift) van bestrijdingsmiddelen tijdens de toepassing. Dit speelt alleen een rol bij het spuiten of nevelen van middelen bij buitenteelten. Drift zal met name plaatsvinden bij hoge windsnelheid en bij gebruik van een kleine druppelgrootte. Een parameter voor het kwantificeren van drift is het percentage van de toegepaste dosering (kg actieve stof per hectare) dat in de nabije omgeving op bodem of oppervlaktewater terechtkomt. Dit depositiepercentage hangt onder andere af van de afstand tussen oppervlaktewater en het perceel waar toepassing plaatsvindt. Ook de heersende windrichting en de nabijheid van windsingels is hierbij van belang. Naast overwaaiing kan ook afspoeling (runoff) van bestrijdingsmiddelen een verontreiniging van oppervlaktewater veroorzaken. Omdat oppervlakteafspoeling van regenwater vooral een rol speelt in geaccidenteerde gebieden, wordt afspoeling in Nederland nauwelijks van belang geacht ten aanzien van de emissie van bestrijdingsmiddelen naar oppervlaktewater. Een contaminatie van oppervlaktewater kan tevens plaatsvinden door uitspoeling van bestrijdingsmiddelen. Deze emissieroute kan beïnvloed worden door drainering. Het risico voor uitspoeling en vervolgens emissie naar oppervlaktewater hangt onder andere af van eigenschappen van het middel. Stoffen die persistent zijn en zwak adsorberen aan de bodem zullen in sterkere mate uitspoelen. De persistentie van een middel wordt onder andere beïnvloed door de temperatuur. Bij lage temperatuur verloopt de afbraak trager en kan er dus in sterkere mate uitspoeling optreden. Daarnaast is uitspoeling gerelateerd aan de toepassingswijze van het middel. Bij een grondbehandeling komt relatief veel van de toegepaste dosering in de bodem terecht in vergelijking tot een gewasbehandeling, zodat ook relatief veel kan uitspoelen.

21 -7- Tot slot speelt de adsorptiecapaciteit van de bodem een rol bij uitspoeling van bestrijdingsmiddelen. Bij zandgronden, die een relatief geringe adsorptiecapaciteit bezitten, bestaat er een grotere kans op uitspoeling dan bij kleigronden. Om de uitspoeling te kunnen kwantificeren is er recent een model ontwikkeld, dat het concentratieverloop van een bestrijdingsmiddel in het grondwater berekent na toepassing van het middel op een akker (Van der Linden et al., 1988). Bovenstaande vindt plaats in het kader van de Steungroep M van de Commissie Toelating Bestrijdingsmiddelen. Momenteel rekent het model nog onder standaard condities (bodemeigenschappen, dosering, regenval etc.), maar in de toekomst kan in een meer specifieke situatie de concentratie in het grondwater berekend worden. Wanneer dit model gekoppeld wordt aan een hydrologisch model dan kan op deze wijze uitspoeling van bestrijdingsmiddelen naar Oppervlaktewater gesimuleerd worden. Naast de processen drift, afspoeling en uitspoeling kan droge depositie van bestrijdingsmiddelen leiden tot verontreiniging van oppervlaktewater. In regio's die gevoelig zijn voor winderosie kan het bestrijdingsmiddel, gebonden aan gronddeeltjes, vanaf het veld van toepassing meegenomen worden door de wind. Depositie van de gronddeeltjes op het oppervlaktewater leidt in dit geval tot een contaminatie met het bestrijdingsmiddel. De betekenis van deze emissieroute kan momenteel nog niet ingeschat worden, omdat de gegevens daarvoor ontbreken. De hiervoor besproken emissieroutes hebben grotendeels betrekking op buitenteelten. Omdat voor de kasteelten de emissieroutes vrij specifiek zijn wordt hier niet op ingegaan, maar wordt verwezen naar paragraaf Handelingen gerelateerd aan de feitelijke toepassing Bij een veldspuittoepassing is emissie naar oppervlaktewater in de eerste plaats mogelijk bij het aanmaken van de spuitvloeistof. Wanneer oppervlaktewater gebruikt wordt voor het vullen van de tank dan gebeurt dit vaak op speciale vaste plaatsen (de zogenaamde vulplaatsen). Door onoplettendheid van de toepasser of door een technische storing kan tijdens het vullen de tank overlopen, waarna de spuitvloeistof in het oppervlaktewater terecht kan komen. De resterende spuitvloeistof, die na toepassing achterblijft in de veldspuit, kan een bron vormen van oppervlaktewaterverontreiniging. Bij de analyse van de restantenproblematiek is het noodzakelijk om twee typen restanten te onderscheiden. Allereerst bestaat er een minimaal restant (dode volume van tank en leidingen). Dit is de hoeveelheid vloeistof, die niet via het spuiten uit de tank verwijderd kan worden. Daarnaast is er een werkrestant. Dit is de hoeveelheid vloeistof die na een bespuiting achterblijft in de tank. Of deze restanten een risico vormen voor oppervlaktewater hangt af van de manier waarop ze worden verwerkt. Het werkrestant kan in de eerste plaats verwerkt worden door een deel van het behandelde veld nogmaals te bespuiten. Het optreden van structuurbederf van de bodem en eventuele gewasschade zijn twee factoren die nadelig kunnen zijn ten aanzien van deze verwerkingswijze van het restant. Een risico voor gewasschade bestaat met name bij de toepassing van herbiciden. I- Naast het verspuiten van restvloeistof komt het voor dat zowel werk- t restant als minimaal restant uit de tank verwijderd worden, door ze te laten weglopen op ongebruikte hoeken op het land of op het erf. Hetzelfde kan geschieden langs de weg, wanneer de bespuiting niet op het bedrijf zelf I

22 -8- heeft plaatsgevonden. Een ernstige verontreiniging van oppervlaktewater kan vanzelfsprekend plaatsvinden wanneer het restant rechtstreeks op het oppervlaktewater wordt geloosd. Wanneer het restant verwerkt is, kan nog het spoelen van de veldspuit volgen. Indien dit geschiedt nabij oppervlaktewater, dan kan een lozing van spoelvloeistof leiden tot een contaminatie van oppervlaktewater met bestrijdingsmiddelen. Het grondig spoelen van de apparatuur zal met name plaatsvinden wanneer het gebruikte middel kan leiden tot gewasschade bij de volgende bespuiting. Naast het inwendig naspoelen van de spuitapparatuur kan ook het uitwendig afspuiten van de apparatuur leiden tot verontreiniging van oppervlaktewater, indien er een afvoer naar oppervlaktewater plaatsvindt. In het voorgaande is de restantenproblematiek besproken in relatie tot het verspuiten van middelen. Andere toepassingstechnieken zullen in dit kader een geringere rol spelen, omdat ze minder gehanteerd worden of omdat het restant geen problemen oplevert ten aanzien van oppervlaktewater. Het gebruik van granulaten hoeft bijvoorbeeld niet te leiden tot contaminatie van oppervlaktewater, omdat een restant bewaard kan worden voor een volgende toepas s ing. Om een beter inzicht te krijgen in het belang van de in deze paragraaf genoemde emissieroutes voor de verontreiniging van oppervlaktewater heeft DBW/RIZA een opdracht verstrekt, waarbij door een enquetebureau getracht wordt dit gebruiksgedrag ten aanzien van bestrijdingsmiddelen nader te bestuderen. Aan de betrokken personen zal gevraagd worden hoe met bestrijdingsmiddelen wordt omgegaan. De rapportage van dit onderzoek zal plaatsvinden in het najaar van De emissie naar oppervlaktewater, ten gevolge van handelingen die gerelateerd zijn aan de feitelijke toepassing, heeft het karakter van een puntbron. Op één bepaalde plaats treedt een contaminatie met bestrijdingsmiddelen op. Drift, uitspoeling, afspoeling en droge depositie leiden tot een meer diffuse verontreiniging van het oppervlaktewater. Deze laatste emissieroutes zijn maar ten dele te voorkomen, terwijl de handelingen die gerelateerd zijn aan de feitelijke toepassing beter te beïnvloeden zijn. 3.2 Het lot van de stof Wanneer een middel, via één van de hiervoorgenoemde emicsieroutes, in het oppervlaktewater is terecht gekomen, dan zal het onderworpen worden aan processen die de verdeling van de stof in het watersysteem bepalen. Door stroming van het water zal een verdunning en verspreiding van het middel in het systeem plaatsvinden. Andere belangrijke processen die het lot van de stof (in tijd en ruimte) in het watersysteem bepalen zijn vervluchtiging, adsorptie, omzetting en opname door organismen. Deze zullen nu afzonderlijk besproken worden. t Vervluchtiging De vervluchtiging van het middel uit het oppervlaktewater is in de eerste plaats afhankelijk van eigenschappen van het middel. Stoffen met een hoge dampdruk en geringe wateroplosbaarheid vervluchtigen snel door hun hoge hydrofobiciteit. Daarnaast zijn eigenschappen van het oppervlaktewater van invloed op de mate van vervluchtiging. De aanwezigheid van een "film" t-

23 HUIDIG DOCUMENT Literatuurinformatie VenW TWINFO 20/11/97 Titelbeschrijving Bestrijdingsmiddelen en oppervlaktewaterkwaliteit : een inventarisatie van het gebruik van bestrijdingsmiddelen in de akker; en tuinbouw / A.G. Berends ; Instituut voor Onderzoek van Bestrijdingsmiddelen (IOB). - Lelystad : RWS, DBW, , [84] p. : fig., krt., tab. ; 30 cm In opdracht van: Ministerie van Verkeer en Waterstaat Rijkswaterstaat, Dienst Binnenwateren/RIZA (RWS, DBW). - periode uitvoering: febr. tot okt / begeleiding: H. de Heer ; met medew. van: C. van Beersum. - Met 1it.opg. - Met samenvatting Signatuur b72259 RDIJ b72547 RDIJ.- - C RIKZM --.. I C3169 NZ ---\ C11253 RIZA Onderwerp &-r-uidbestrijdingsmiddelen landbouw 63 waterverontreiniging tuinbouw /635.9 waterkwaliteit Geografische omschrijving Nederland (492) Documenttype MO Vestiging RIZA!/7 4! li I' &y/;:- -!5 I i I-, --.- L -^- \,

24

25 -7- Tot slot speelt de adsorptiecapaciteit van de bodem een rol bij uitspoeling van bestrijdingsmiddelen. Bij zandgronden, die een relatief geringe adsorptiecapaciteit bezitten, bestaat er een grotere kans op uitspoeling dan bij kleigronden. Om de uitspoeling te kunnen kwantificeren is er recent een model ontwikkeld, dat het concentratieverloop van een bestrijdingsmiddel in het grondwater berekent na toepassing van het middel op een akker (Van der Linden et al., 1988). Bovenstaande vindt plaats in het kader van de Steungroep M van de Commissie Toelating Bestrijdingsmiddelen. Momenteel rekent het model nog onder standaard condities (bodemeigenschappen, dosering, regenval etc.), maar in de toekomst kan in een meer specifieke situatie de concentratie in het grondwater berekend worden. Wanneer dit model gekoppeld wordt aan een hydrologisch model dan kan op deze wijze uitspoeling van bestrijdingsmiddelen naar oppervlaktewater gesimuleerd worden. Naast de processen drift, afspoeling en uitspoeling kan droge depositie van bestrijdingsmiddelen leiden tot verontreiniging van oppervlaktewater. In regio's die gevoelig zijn voor winderosie kan het bestrijdingsmiddel, gebonden aan gronddeeltjes, vanaf het veld van toepassing meegenomen worden door de wind. Depositie van de gronddeeltjes op het oppervlaktewater leidt in dit geval tot een contaminatie met het bestrijdingsmiddel. De betekenis van deze emissieroute kan momenteel nog niet ingeschat worden, omdat de gegevens daarvoor ontbreken. De hiervoor besproken emissieroutes hebben grotendeels betrekking op buitenteelten. Omdat voor de kasteelten de emissieroutes vrij specifiek zijn wordt hier niet op ingegaan, maar wordt verwezen naar paragraaf Handelingen gerelateerd aan de feitelijke toepassing Bij een veldspuittoepassing is emissie naar oppervlaktewater in de eerste plaats mogelijk bij het aanmaken van de spuitvloeistof. Wanneer oppervlaktewater gebruikt wordt voor het vullen van de tank dan gebeurt dit vaak op speciale vaste plaatsen (de zogenaamde vulplaatsen). Door onoplettendheid van de toepasser of door een technische storing kan tijdens het vullen de tank overlopen, waarna de spuitvloeistof in het oppervlaktewater terecht kan komen. De resterende spuitvloeistof, die na toepassing achterblijft in de veldspuit, kan een bron vormen van oppervlaktewaterverontreiniging. Bij de analyse van de restantenproblematiek is het noodzakelijk om twee typen restanten te onderscheiden. Allereerst bestaat er een minimaal restant (dode volume van tank en leidingen). Dit is de hoeveelheid vloeistof, die niet via het spuiten uit de tank verwijderd kan worden. Daarnaast is er een werkrestant. Dit is de hoeveelheid vloeistof die na een bespuiting achterblijft in de tank. Of deze restanten een risico vormen voor oppervlaktewater hangt af van de manier waarop ze worden verwerkt. Het werkrestant kan in de eerste plaats verwerkt worden door een deel van het behandelde veld nogmaals te bespuiten. Het optreden van structuurbederf van de bodem en eventuele gewasschade zijn twee factoren die nadelig kunnen zijn ten aanzien van deze verwerkingswijze van het restant. Een risico voor gewasschade bestaat met name bij de toepassing van herbiciden. Naast het verspuiten van restvloeistof komt het voor dat zowel werkrestant als minimaal restant uit de tank verwijderd worden, door ze te laten weglopen op ongebruikte hoeken op het land of op het erf. Hetzelfde kan geschieden langs de weg, wanneer de bespuiting niet op het bedrijf zelf

26 -8- heeft plaatsgevonden. Een ernstige verontreiniging van oppervlaktewater kan vanzelfsprekend plaatsvinden wanneer het restant rechtstreeks op het oppervlaktewater wordt geloosd. Wanneer het restant verwerkt is, kan nog het spoelen van de veldspuit volgen. Indien dit geschiedt nabij oppervlaktewater, dan kan een lozing van spoelvloeistof leiden tot een contaminatie van oppervlaktewater met bestrijdingsmiddelen. Het grondig spoelen van de apparatuur zal met name plaatsvinden wanneer het gebruikte middel kan leiden tot gewasschade bij de volgende bespuiting. Naast het inwendig naspoelen van de spuitapparatuur kan ook het uitwendig afspuiten van de apparatuur leiden tot verontreiniging van oppervlaktewater, indien er een afvoer naar oppervlaktewater plaatsvindt. - In het voorgaande is de restantenproblematiek besproken in relatie tot het verspuiten van middelen. Andere toepassingstechnieken zullen in dit kader een geringere rol spelen, omdat ze minder gehanteerd worden of omdat het restant geen problemen oplevert ten aanzien van oppervlaktewater. Het gebruik van granulaten hoeft bijvoorbeeld niet te leiden tot contaminatie van oppervlaktewater, omdat een restant bewaard kan worden voor een volgende toepassing. Om een beter inzicht te krijgen in het belang van de in deze paragraaf genoemde emissieroutes voor de verontreiniging van oppervlaktewater heeft DBW/RIZA een opdracht verstrekt, waarbij door een enquetebureau getracht wordt dit gebruiksgedrag ten aanzien van bestrijdingsmiddelen nader te bestuderen. Aan de betrokken personen zal gevraagd worden hoe met bestrijdingsmiddelen wordt omgegaan. De rapportage van dit onderzoek zal plaatsvinden in het najaar van De emissie naar oppervlaktewater, ten gevolge van handelingen die gerelateerd zijn aan de feitelijke toepassing, heeft het karakter van een puntbron. Op één bepaalde plaats treedt een contaminatie met bestrijdingsmiddelen op. Drift, uitspoeling, afspoeling en droge depositie leiden tot een meer diffuse verontreiniging van het oppervlaktewater. Deze laatste emissieroutes zijn maar ten dele te voorkomen, terwijl de handelingen die gerelateerd zijn aan de feitelijke toepassing beter te beïnvloeden zijn. 3.2 Het lot van de stof Wanneer een middel, via één van de hiervoorgenoemde emiscieroutec, in het oppervlaktewater is terecht gekomen, dan zal het onderworpen worden aan processen die de verdeling van de stof in het watersysteem bepalen. Door stroming van het water zal een verdunning en verspreiding van het middel in het systeem plaatsvinden, Andere belangrijke processen die het lot van de stof (in tijd en ruimte) in het watersysteem bepalen zijn vervluchtiging, adsorptie, omzetting en opname door organismen. Deze zullen nu afzonderlijk besproken worden. Y Vervluchtiging De vervluchtiging van het middel uit het oppervlaktewater is in de eerste plaats afhankelijk van eigenschappen van het middel. Stoffen met een hoge dampdruk en geringe wateroplosbaarheid vervluchtigen snel door hun hoge hydrofobiciteit. Daarnaast zijn eigenschappen van het oppervlaktewater b " van invloed op de mate van vervluchtiging. De aanwezigheid van een "film" c- i===

27 -9- op het oppervlaktewater en turbulentie zijn hiervan twee voorbeelden Adsorptie Adsorptie en desorptie bepalen de mobiliteit van het middel in het oppervlaktewater-waterbodem systeem. Een stof die sterk hecht aan allerlei oppervlakken zal minder mobiel zijn. Adsorptie is tevens van belang omdat het de mate van vervluchtiging beïnvloedt. Ook heeft adsorptie consequenties voor de beschikbaarheid van stoffen voor organismen. Enerzijds zal dit de effecten op het aquatische ecosysteem beïnvloeden, anderzijds zal dit gevolgen kunnen hebben voor de mate waarin biodegradatie mogelijk is. Een parameter voor adsorptie is de adsorptie-coëfficiënt. Deze coëfficiënt geeft de verdeling van het middel tussen de vaste fase en de vloeibare fase weer (kubieke decimeterkg). De adsorptie-coëfficiënt kan geschat worden met de octanol/waterverdeling van het middel. Evenals bij vervluchtiging is adsorptie in een veldsituatie afhankelijk van twee soorten factoren. Allereerst spelen fysisch-chemische eigenschappen van het bestrijdingsmiddel een rol, zoals bijvoorbeeld wateroplosbaarheid en polariteit van het middel. In de tweede plaats zullen eigenschappen van het betreffende oppervlaktewater van belang zijn. Veel organische stof in het sediment, plantengroei en humuszuren bevorderen de adsorptie van het bestrij dingsmiddel Omzetting Chemische omzetting van een bestrijdingsmiddel in oppervlaktewater kan in principe via oxidatie, reductie en hydrolyse optreden. In vergelijking met oxidatie en reductie is van hydrolyse relatief veel bekend. Hydrolyse kan onder andere van belang zijn voor organo-fosforesters. Bij hoge ph vindt een vrij snelle hydrolytische omzetting plaats van deze groep stoffen. Fotochemische reacties kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan de totale omzetting van het middel in het oppervlaktewater. Deze vorm van omzetting kan op twee wijzen geschieden. Enerzijds kan absorptie van de zonlichtenergie rechtstreeks plaatsvinden door het bestrijdingsmiddel. Anderzijds kan de benodigde energie voor de omzetting via andere stoffen ontvangen worden. Onder biodegradatie wordt verstaan het omzetten van stoffen door levende organismen. Allerlei organismen kunnen hieraan een bijdrage leveren, maar in het algemeen zijn micro-organismen het meest van belang in relatie tot de omzetting van bestrijdingsmiddelen in oppervlaktewater Opname door organismen Opname van bestrijdingsmiddelen door het biotische deel van het oppervlaktewater kan op twee manieren plaatsvinden. De stof kan in de eerste plaats direct opgenomen worden uit het water (bioconcentratie). Daarnaast kunnen aquatische organismen via het voedsel bestrijdingsmiddelen accumuleren (biomagnificatie). Voor de tegenwoordig gebruikte bestrijdingsmiddelen is de eerste opnameroute het meest van belang. Een maat voor bio-accumulatie is de bioconcentratiefactor (BCF). Deze /.- E= t