De invloed van het overdrive-effect in het algemeen en de Tube Screamer in het bijzonder op de klankketen van de elektrische gitaar.

Transcriptie

1 Erasmus Hogeschool Brussel Departement Rits Bachelor in de Audiovisuele Technieken Podiumtechnieken Academiejaar Lieven Verhaegen Scriptie: De invloed van het overdrive-effect in het algemeen en de Tube Screamer in het bijzonder op de klankketen van de elektrische gitaar

2 Inhoudstafel 1. Woord vooraf Inleiding De klankketen van de elektrische gitaar Inleiding De gitarist Het instrument Vorm Snaren Elementen Elektronica Voorbeelden Kabels Effecten Versterkers Gitaarversterker versus Hifi-versterker Ontwerp Gain en Volume Solid State vs Tube Voorbeelden Speakers/Cabinets Opnamemicrofoons Effecten Geschiedenis en markt Een overzicht Oversturingseffecten Volume gerelateerde effecten Andere effecten Multi-effecten Rack-Effecten Het Pedalboard Voeding Volgorde van effecten Digitaal versus Analoog

3 Modeling Effecten via de PC True Bypass versus buffers Casus Tube Screamer Geschiedenis De fysica van oversturing Overdrive Distortion Fuzz: Wat zijn de gelijkenissen? Overdrive Distortion Fuzz: Wat zijn de verschillen? Overdrive van pedalen of van de versterker zelf Het elektronisch schema van de Tube Screamer Ingangsbuffer De oversturing Toon- en volumeregeling De schakelaar De outputbuffer De voeding De Tube Screamer in samenwerking met een versterker De Tube Screamer in samenwerking met de elektrische gitaar De Tube Screamer: Mods en modellen Eigen project en de ervaringen (DIY) Besluit Bronnen Beeld Tekst Geluid Verantwoording afbeeldingen Bijlagen Tracklist Gitaartypes Versterkertypes Ander effecttypes Specificaties Ibanez TS

4 1. Woord Vooraf In dit woord vooraf wil ik een aantal mensen bedanken die het mij mogelijk gemaakt hebben deze scriptie te schrijven. Allereerst is dat de opleiding zelf, die het mij mogelijk maakt om over een thema als dit een scriptie te schrijven. Marc, mijn docent, heeft mij zeer hard geholpen door inhoudelijk feedback te geven en door mij in de juiste richting te sturen. Dit heeft ongetwijfeld ook een groot deel van zijn tijd gekost. Bedankt Marc. Ik bedank ook Tine De Batselier voor haar mentale steun en haar geduld. Mijn pa verdient een bedanking voor het nalezen en het geven van feedback. Analog Mike dank ik voor zijn snelle antwoord op de vragen die ik hem mailde. JD Sleep bedank ik om dezelfde reden. Veerle Van Oudenhove dank ik voor het uitlenen van haar Stratocaster. Gökhan Girginol voor het uitlenen van een geluidskaart. 4

5 2. Inleiding Mijn belangrijkste motief tot het schrijven van deze scriptie is mijn eigen ervaring en interesse als muzikant. Ik ben reeds van mijn 8 jaar bezig met muziek. Ik speel sindsdien hobo, later zijn daar dan nog slagwerk, piano, bas en gitaar bijgekomen (in die volgorde). Ik heb dus een grote fascinatie voor instrumenten en de muziek die je ermee kan maken. Door de opleiding aan het Rits ben ik me ook steeds meer gaan interesseren in de klankkwaliteit van die instrumenten. Door gitaareffecten als thema van deze scriptie te kiezen kon ik dus het nuttige aan het aangename koppelen en had ik een motief om dagenlang gitaar te spelen. Ik wil ook nog meegeven dat ik oprecht van muziek hou waarin de good old-fashion rockgitaar een prominente rol speelt. Ik hoop ook dat mijn scriptie interesse kan opwekken bij andere geluidstechnici en dat ze gebruikt kan worden als hulp wanneer men op zoek gaat naar een goede gitaarsound. De geluidstechnicus is trouwens ook het publiek waar deze scriptie zich aan richt. Een goede kennis van dit thema zal de geluidstechnicus helpen om, gesteund door apparatuur, het beste uit een gitarist boven te halen. Het algemene thema van deze scriptie is dus de klank van de gitaar. Aangezien dat dit thema te breed is om te passen binnen de opgave van een scriptie, heb ik me beperkt tot de effectenpedaal. Meer specifiek de effectenpedaal die het signaal overstuurt. Als voorbeeld ga ik dieper in op de Ibanez Tube Screamer. Een icoon in de wereld der overdrivepedalen. Hierover valt echter niet veel te vertellen zonder informatie over de rest van de elementen in de klankketen van de elektrische gitaar. De onderzoeksvraag van deze scriptie luidt als volgt: In welke mate en op welke manier beïnvloedt het overdive-effect in het algemeen en de Tube Screamer in het bijzonder de totale klankketen van de elektrische gitaar? Veel plezier ermee, Lieven 5

6 3. De klankketen van de elektrische gitaar Inleiding Het geluid van de elektrische gitaar legt, zoals jullie ongetwijfeld weten, een lange weg af om van bij de artiest op het podium naar de toeschouwer in de zaal te komen. In het hoofdstuk dat volgt bespreek ik elk stadium dat het signaal passeert en welk de invloed van dit stadium op de totale klank is. Hier zal dus ook meteen de mogelijke complexiteit van het gitaarsignaal duidelijk worden. Er wordt immers met veel variabelen gerekend 3.2. De gitarist De allerbelangrijkste factor in het bepalen van de gehele klank van de elektrische gitaar is de gitarist zelf. Daarmee bedoel ik uiteraard het muzikaal gevoel van de gitarist maar ook de wapens die hij gebruikt. Beheerst hij de techniek om via zijn spel de klank te bepalen? Maakt hij onderscheidt tussen hardere fases en zachte stukken? Maakt hij gebruik van bending-technieken? Speelt hij met zijn vingers of met een plectrum? Welk plectrum (ijzer, been, hout of plastic)? En welke vinger? Speelt hij met het kussen van zijn vingers of met zijn nagels? Het ene klinkt scherper dan het andere. Duwt hij de snaren diep in de frets of raakt hij ze amper aan? Het ene gaat de noot ongestemd laten klinken, het andere kan voor ongewenste buzz-geluiden zorgen. Speelt de gitarist met de slaghand eerder dicht bij de brug of dicht bij de nek? Het ene klinkt scherper dan het andere. De belangrijkste vraag is echter of de gitarist op de hoogte is van al deze verschillen en of hij in staat is deze verschillende technieken toe te passen wanneer de muziek er om vraagt. De gave om deze nuances te maken onderscheidt de goede van de minder goede gitaristen. In het nummer Machine Gun van Band of Gypsys kan je zo bijvoorbeeld Jimi Hendrix via variatie in speeltechnieken een hele oorlogsscène horen nabootsen (met vallende bommen, ontploffingen, machinegeweren, enz.) In mijn zoektocht naar bronmateriaal voor deze scriptie stootte ik op het boek The Guitar F/X Cookbook. 1 In tegenstelling tot wat de titel zegt gaat dit boek niet over effectpedalen. Het is daarentegen een gids voor gitaristen die de limieten van hun instrument willen onderzoeken door middel van speeltechniek. Elk hoofdstuk (met titels als Pick Scraping of Screaming Monkey) begint met een opsomming van de ingrediënten (in het geval van de pickscraping: een plectrum en een distortion-pedaal) en legt dan uit hoe je die ingrediënten moet gebruiken om tot het gewenste effect te komen Het instrument Elektrische gitaren zijn er in de meest uiteenlopende vormen. Toch is het mogelijk om hierin een orde te herkennen. In wat volgt tracht ik de belangrijkste groepen van gitaren te onderscheiden en te bespreken. Als opmerking wil ik hier geven dat ik mij beperk tot de elektrische gitaar. Hoewel akoestische gitaren niet oninteressant zijn voor mijn onderwerp, zijn ze minder relevant in de wereld van de gitaareffecten. Hierbij moeten we wel in 1 Amelar, Chris. The Guitar F/X Cookbook: The Ultimate Source for Guitar Tricks, Effects, and Other Unorthodox Techniques. Hal Leonard,

7 gedachten houden dat de ontwikkelingen in de bouw van akoestische gitaren van vitaal belang zijn voor het ontstaan van de elektrische gitaar. Het ene komt uit het andere voort Vorm Grof geschetst zijn er twee types elektrische gitaren, diegene met lucht in en diegene zonder. De hollow-bodies en de solid-bodies dus. Daarnaast kan men nog een mengvorm van beiden onderscheiden, de semi-acoustic guitar. Men kan stellen dat de hollow-bodies warmer en voller klinken. Hollow-bodies klinken van nature (d.w.z. onversterkt) ook luider, dit komt door de aanwezigheid van een grote resonantiekamer. De snaren worden aangeslagen en gaan afhankelijk van hun spanning en lengte bewegen volgens een bepaalde (combinatie van) frequenties, deze trilling wordt via de brug doorgegeven aan het bovenblad of klankbord (meestal een zo dun mogelijke plaat van een houtsoort met lage densiteit, bijvoorbeeld sparrenhout), het bovenblad zal deze trilling overnemen. Daardoor komt de lucht in de gitaar in beweging, alweer in dezelfde combinatie van frequenties. Doordat er een grotere hoeveelheid lucht in beweging komt is ook de amplitude van de trilling groter. De hollow-body gitaar klinkt dus luider. 2 Figuur 1: Hollow-body gitaar (Ibanez PM 35) De vollere en warmere klank van de hollow-body heeft te maken met de lagere dempingsgraad (of weerstand) van het klankbord, daardoor blijven de hogere harmonischen (met lagere energiewaarde) langer resoneren. Je kan een hollow-body (of akoestische gitaren) het best vergelijken met een trommel waarbij het bovenblad als vel fungeert. De kwaliteit van dit bovenblad is dus van wezenlijk belang. Een groot nadeel van de hollow-body is dat ze zeer gevoelig is voor trillingen van buitenaf, hierdoor gaat ze veel gemakkelijker feedbacken wat zeer storend kan zijn. De solid-body gitaar werkt volgens afwijkende principes. De trilling van de snaren wordt, net als bij de hollow-body doorgegeven via de brug naar de body van de gitaar. In dit geval is er geen resonerend bovenblad. De trilling wordt dus meteen doorgegeven aan de volledige body, om die body te laten trillen is relatief gezien vrij veel energie nodig. Deze energie zit enkel in de basisfrequentie en de 2 Brain, Marshall. (geopend april 15, 2011). Figuur 2: Solid-body gitaar (Fender Stratocaster American Standard) 7

8 eerste harmonischen, hogere harmonischen, met een lagere amplitude hebben dus niet genoeg energie om het vol hout te laten resoneren en worden dus sneller gedempt. Hierdoor klinkt de gitaar dunner. De afwezigheid van een klankkast zorgt maakt dat de solidbody niet zonder elektronische versterking kan. Door zijn rigide bouw is de solid-body beter bestand tegen feedback. 3 Verder kan nog gezegd worden dat de uiterlijke vorm van de gitaar een invloed heeft op de klank. De respons van de verschillende delen kan verschillen (vergelijk met trillingen in een rimpeltank van verschillende afmetingen en vormen die verschillende patronen gaan ontwikkelen). Deze invloed is vrij groot bij hollow-bodies, bij solid-bodies echter klein. Ook de houtsoort heeft een invloed. De belangrijkste eigenschap van hout voor de bouw van instrumenten is de densiteit. Afhankelijk van de densiteit krijgt men een hogere demping (bij lage densiteit) en dus een slechtere respons. Een hogere densiteit betekent een betere respons en een langere sustain. Nadelen van een hoge densiteit zijn de hoge prijs en de hoge massa van de gitaar, wat dus een verlies aan comfort betekent voor gitarist (zowel financieel als fysiek). Figuur 3: Snaartypes Snaren Eén van de meest onderschatte onderdelen in de hele klankketen van de elektrische gitaar is de snaar. De klankkwaliteit van gitaarsnaren is afhankelijk van drie factoren. De omwinding, het materiaal en de dikte. Met de omwinding doelt men meestal enkel en alleen op de onderste drie snaren (E-A-D). De bovenste twee snaren zijn vrijwel altijd onomwonden (E en B), de G-string komt in beide gedaantes voor. Het al dan niet omwonden zijn betekent dat er rond een kern van vol metaal een draad gewikkeld is. Een plain snaar heeft een lagere dempingsfactor en zal dus beter zijn om hoge harmonischen weer te geven. De wounded snaren hebben een hoger demping en klinken dus iets doffer. Deze omwikkeling kan daarna nog eens glad geschaafd zijn (de zogenaamde flatwound). Deze klinken warmer en voller dan de normaal omwonden snaren en worden vooral in Jazzkringen gebruikt (op hollow-bodies). In de rockmuziek gebruikt men meestel scherper klinkende snaren met een onomwonden G-snaar. Er wordt momenteel ook geëxperimenteerd met Hexcore -snaren, dat wil zeggen dat de kern van de snaar niet meer rond is maar zeshoekig. De fabrikant (d Addario) beweert daarover dat ze een betere respons hebben, dit is echter niet bewezen. Dat ze meer slijtage op uw fretboard veroorzaken is wel bewezen. De tweede factor, het materiaal, is zowel voor de akoestische als voor de magnetische eigenschappen van een snaar van belang. Snaren worden vooral gemaakt in nikkel, brons en 3 Smith, Monica M. The Electric Guitar: How We Got From Andres Segovia to Kurt Cobain. American Heritage of Invention and Techology 20, nr. 1 (Zomer 2004):

9 staal. Deze materialen zijn ook in stijgende volgorde magnetisch sterk. Dit wil zeggen dat men door de keuze van snaren de afstand tot de elementen kan aanpassen wat een variatie in klank geeft. Als laatste heeft ook de dikte van de snaar zijn invloed, dikkere snaren klinken langer na en hebben een betere respons, ze zijn echter wel pijnlijk voor de vingers en maken het de gitarist moeilijk om bendingtechnieken te gebruiken. 4 Het is voor de gitarist aangewezen om het beste compromis te zoeken tussen speelcomfort, klank en duurzaamheid Elementen Zoals reeds aangehaald in de alinea over vorm word de klank van de solid-body gitaar in hoofdzaak op elektronische wijze gevormd. Hiervoor maakt men gebruik van elementen (of pickups). Deze elementen bestaan uit een permanente magneet waaromheen men een koperdraad wikkelt. Deze koperdraad vormt dus een spoel. Wanneer een snaar beweegt in de buurt van een permanente magneet gaat ze een verstoring veroorzaken in het magnetisch veld van deze magneet. Dit variabel magnetisch veld zal op zijn beurt een elektrische stroom veroorzaken in de spoel die er rond gewikkeld is. Deze (wissel)stroom heeft dezelfde frequentie als de trillende snaar en vormt dus het bruikbare signaal voor de rest van de gitaarketen. 5 Afhankelijk van de constructie van deze elementen krijgt men verschillende klankeigenschappen. Er bestaan grofweg twee types van elementen. De single coil (Fender Stratocaster) en de humbucker (Gibson Les Paul). Het ontwerp van de single coil is het eenvoudigst en komt neer op wat ik net uitgelegd heb. Het Figuur 4: verschil humbucker en single coil gebeurt daarbij wel vaak dat de enkele magneet vervangen word door zes afzonderlijke magneten. Het grootste voordeel van deze elementen is hun accuraatheid. Het signaal van de snaren en alle bijhorende 4 Thomann.de. Online Guide Guitar-strings. (geopend april 15, 2011). 5 Smith, Monica M. The Electric Guitar: How We Got From Andres Segovia to Kurt Cobain. American Heritage of Invention and Technology 20, nr. 1 (Zomer 2004):

10 harmonische trillingen worden door de zeer gevoelige elementen omgezet naar een elektrische stroom die een zeer correcte vertaling geeft van de werkelijke geluidstrilling. De grote gevoeligheid van de elementen zijn meteen ook hun grootste nadeel. Dit maakt immers dat ze ook gevoelig zijn voor externe magnetische velden (van bijvoorbeeld de verlichting in de studio), wat voor storende signalen kan zorgen. Om dit probleem op te lossen heeft men een element ontworpen rond twee spoelen. Beide spoelen zijn gelijk maar zijn in omgekeerde richting omwonden en hebben een tegengestelde fase. De beweging van de snaar zorgt voor een stroom in dezelfde richting in beide elementen, terwijl stoorvelden een tegengestelde stroom veroorzaken. De gewenste signalen worden versterkt, de stoorsignalen (hum) heffen elkaar op. Het resultaat is een betere verhouding tussen ruis en signaal. Humbuckers zijn dus stiller. Een nadeel (indien ongewenst) van de humbucker is zijn verlies van hogere frequenties en harmonischen. De fysieke afstand tussen positieve en negatieve uitwijking in de trilling van de snaar kan samenvallen met de afstand tussen de spoelen waardoor beide spoelen een signaal in tegenfase krijgen en dus filteren. 6 7 Los van het type van elementen is de plaatsing van de elementen van belang voor de uiteindelijke klank van de gitaar. Dichter bij de brug geeft een scherpere klank, meer naar de nek geeft een warmere klank. Dit komt omdat de elementen aan de brug in verhouding meer harmonischen dan grondtoon oppikken vergeleken met de halspositie. Op de meeste elektrische gitaren zijn meerdere elementen gemonteerd en kan men meerdere combinaties maken om op die manier de klank te beïnvloeden (door onder andere faseverschuivingen tussen de elementen onderling). 8 Als allerlaatste vermeld ik nog het bestaan van actieve elementen. Dit wil zeggen dat er na de elementen een voorversterker ingebouwd is. Deze zorgt ervoor dat de elementen zelf een lager uitgangsignaal kunnen sturen en dat zij dus perfect kunnen werken met minder omwikkelingen. Dit komt de frequentierespons ten goede. 9 De uitgangsimpedantie van de gitaar wordt door het gebruik van actieve elektronica ook veel lager. Hierdoor ondervindt de klank minder storing door verdere schakels in de klankketen Elektronica De meeste elektrische gitaren hebben een volume en een toonregeling aan boord. De volumeregeling is een regelbare weerstand (potentiometer) en regelt de spanning van het uitgangssignaal. De toonregeling bestaat uit een potentiometer die serieel geschakeld is met 6 Wallace, Hank. How do guitar elementens work? (geopend april 15, 2011). 7 Lemme, Helmut E. W. The Secrets of Electric Guitar Elementens. Electronic Musician, 1986: Tillman, J. Donald. Response Effects of Guitar Elementen Position and Width. 1 juli (geopend april 15, 2011). 9 Wikipedia. Elementen (Music Technology). (geopend april 15, 2011). 10

11 een condensator, de serie van weerstand en condensator wordt dan in zijn geheel parallel aan de volumeregeling geschakeld waardoor er een regelbare highpass-filter ontstaat. 10 Potentiometers bestaan in twee uitvoeringen. De lineaire potentiometer wijzigt de weestand volgens een lineaire curve, op 50% heeft het signaal dus de helft van de energie van het signaal op 100%, dat is voor het menselijk oor een verwaarloosbaar verschil van 3dB. De logaritmische potentiometer gebruikt een curve die natuurlijker klinkt voor het menselijk oor. Een logaritmische potentiometer klinkt op 50% half zo luid als op 100%. Fender gebruikt logaritmische potentiometers, Gibson gebruikt lineaire. 11 De waarden van potentiometers (maximale waarde) maken ook een verschil in de totale klank. Men kan stellen dat een hogere waarde (500Kohm) meer definitie heeft. Dit kan men verklaren door het feit dat een hoge weerstand een lagere stroomsterkte op de elementen veroorzaakt, hierdoor wordt de resonantiekring die de weerstand en de spoel in feite vormen minder hard gedempt en vermijdt men het verlies aan hoge tonen door zelfinductie. Een lagere weerstand heeft dit probleem wel. Al wordt dit door de fabrikanten niet als een probleem gezien. Zo gebruikt Fender een lagere weerstand om zijn singlecoil Stratocaster minder scherp te laten klinken en doet Gibson net het omgekeerde om zijn Humbuckers (Zoals op de Les Paul) meer definitie te geven. 12 Daarnaast kan men meestal ook een schakelaar terugvinden die de elementen volgens verschillende configuraties schakelt. Zoals hierboven reeds verteld heeft de positie van de elementen ten opzichte van de snaren een grote invloed op de klank. Wanneer meerdere elementen gecombineerd worden krijg je echter meer dan een optelling van beide klanken. Door de fysieke afstand tussen de elementen en de fysieke golflengte van een bepaalde trilling op de snaar kunnen immers fase-effecten ontstaan. Een keuzeschakelaar om de fase van een van de elementen om te draaien leidt zo ook tot een heleboel nieuwe klankmogelijkheden Daarnaast bestaan er ook systemen om humbuckerelementen naar wens serieel of parallel te schakelen. Waarbij de parallelschakeling klinkt als een singlecoil elementen (dus scherper), je verlies dan wel volume. Het is ook mogelijk om via schakelingen slechts een van de twee spoelen in een humbuckerelement te activeren. Je krijgt dan een zuivere singlecoil-klank maar moet er dan wel de brom bijnemen die eigen is aan die singlecoil elementen. Je kiest dan beter voor de parallelschakeling Guitarelectronics.com. Guitar Diagram Archive & Wiring Resources. (geopend april 18, 2011). 11 Guitarelectronics.com. Volume and Tone Control FAQs (What is the difference between Audio and Linear taper pots?). (geopend april 18, 2011). 12 Guitarelectronics.com. Volume and Tone Control FAQs (What is the difference between 250K & 500K pots?). (geopend april 18, 2011). 13 Guitarelectrinics.com. Elementen and Switch FAQs (What are the differences between coil tap, series/parallel & reverse phase?). (geopend april 18, 2011). 11

12 Voorbeelden In de bijlage vinden geïnteresseerde lezers een overzicht van de bekendste gitaartypes: De Fender Stratocaster en Telecaster, de Gibson Les Paul, SG en ES en de superstrat. De bedradingschema s op de volgende bladzijde zijn respectievelijk van de Fender Stratocaster en de Gibson Les Paul. 12

13 Figuur 5: bedradingsschema Stratocaster Figuur 6: Bedradingsschema Les Paul 13

14 3.4. Kabels Voor deze paragraaf baseerde ik mij op een artikel uit Premier Guitar Magazine. 14 Een slechte kabel kan de totale klank van de rig negatief beïnvloeden. Dit betekent niet dat er een sluitende definitie bestaat voor een goede kabel. Jimi Hendrix koos zo bijvoorbeeld zeer doelbewust voor een gekrulde kabel met hoge capaciteit om de hoogste tonen van zijn brugelement te filteren (de Strats uit zijn tijd hadden geen toonregeling voor het brugelement). Afhankelijk van wat je wil kan men dus de kabel kiezen. Een vlakke respons is niet altijd het meest gewenste resultaat. Soms wil je gewoon meer Snap, Punch of Boom. De keuze van de juiste gitaarkabel moet gemaakt worden op basis van de volgende factoren: ontwerp (materialen), klank, hanteerbaarheid, duurzaamheid en natuurlijk ook prijs (je kan kabels vinden van 2 tot 200 euro) Bij ontwerp moet men vooral letten op het materiaal van de aansluitingen. Een plug met goudlaag zal minder snel corroderen en zal dus de betere respons hebben. Al moet men hier kritisch tegenover staan, de hoge impedantie van het gitaarsignaal minimaliseert dit verschijnsel. Daarnaast moet men kijken naar de afscherming van de kabel. Deze is absoluut noodzakelijk om het zwakke signaal (0.1 1 V) te beschermen tegen interferentie van buiten af (magnetische velden, brom van het lichtnet, radiogolven, ). Men maakt onderscheidt tussen twee soorten afscherming. Diegene die dienst doet als return van het signaal en diegene die dat niet doet (daar is dan een extra ader voorzien), de tweede verliest minder hoge tonen omdat de kabel in zijn geheel zich in mindere mate als een condensator zal gedragen. Rond de eerste afscherming zit vaak nog een tweede (net onder het rubber) die voor extra bescherming zorgt. Een goede kabel heeft een hogere afschermingfactor. Het ontwerp en het materiaalgebruik van een kabel bepaalt ook grotendeels de klank. Elke kabel is, zoals gezegd, in wezen ook een condensator. De capaciteit van die condensator staat, in combinatie met een weerstand met dewelke hij een resonantiekring vormt, in rechtreeks verband met de frequentierespons van de kabel. (een resonantiekring met condensator doet dienst als hoog-af-filter). Een hogere capaciteit zorgt dus voor verlies van hogere frequenties. De materialen waaruit de kabel gemaakt, (meestal koper, soms ook zilverlegeringen) bepalen, samen met de diktes van deze materialen en de lengte van de kabel, deze capaciteit. Deze lengte wordt ook om andere reden beter zo kort mogelijk gehouden. Hoe korter de kabel, hoe minder hij last heeft van externe stoorsignalen. Dat brengt ons meteen bij de hanteerbaarheid. Een lange kabel is comfortabel op een grote scene maar heeft onvermijdbaar brom. De manier van afschermen staat dan weer in verband met de soepelheid van de kabel. Dit zijn factoren die men dient af te wegen. Men gebruikt in de studio dan ook beter een kabel met kortere lengte en minder soepelheid, hij zal een betere klank hebben. Men kan natuurlijk ook kiezen voor de sound die je zelf wil, maar wees je dan wel bewust van de verschillende mogelijkheden. De prijs heeft als laatste factor natuurlijk ook zijn belang en staat in een verhouding tot de duurzaamheid en betrouwbaarheid. Een kabel die niet stuk gaat en dus nooit vervangen moet worden (utopie) is geld waard. Daarvoor is men vaak ook bereid een offer te doen van de klank van de kabel. 14 Berkowitz, Dan, en Bob Goffstein. Guitar Cable Roundup. Premier Guitar Magazine, mei

15 Merk op dat gitaren die gebruik maken van actieve elektronica ervoor zorgen dat de uitgangsimpedantie zo laag blijft dat het effect van de gebruikte kabels verwaarloosbaar wordt. Een allerlaatste opmerking is nog dat het doordenken van de keuzes voor een goede kabel zich niet beperkt tot het stuk tussen de gitaar en de eerste effectenpedaal, maar dat dit nodig is voor de hele klankketen Effecten Voor de volledigheid moet ik vermelden dat dit de logische plaats is voor het hoofdstuk effecten in de volledige klankketen van de elektrische gitaar. Ik ga dit thema echter veel uitgebreider aan bod laten komen in hoofdstuk vier Versterkers Gitaarversterker versus Hifi-versterker. De gitaarversterker is in de volledige rig al net zo belangrijk als de gitaar zelf, en is verantwoordelijk voor een groot deel van de uiteindelijke klank. Dit komt omdat de gitaarversterker meer doet dan enkel de klank van een gitaar luider laten klinken. De versterker kleurt de klank door een onregelmatige frequentierespons, produceert (wanneer overstuurd) eigen harmonischen en comprimeert het signaal (alweer sterker naarmate de oversturing). Dit in schril contrast tot de Hifi-versterker die zijn ingangssignaal zo correct mogelijk moet versterken, zowel qua frequentie als qua dynamiek. Het enige dat een Hifiversterker mag doen is de amplitude van een signaal opdrijven. Een andere eigenschap van deze versterkers die hen uitermate ongeschikt maakt voor versterking van de elektrische gitaar is hun relatief lage ingangsimpedantie in vergelijking met de hoger uitgangsimpedantie van de elektrische gitaar (zonder actieve elektronica). Dit verschil gaat de resonantiekring die gevormd wordt met de spoel van het gitaarelement dempen wat leidt tot verlies van hoge tonen. De wens voor klankverkleuring in een gitaarversterker kent zijn oorsprong in de jaren 50. Een band bestond toen uit een drummer een zanger en één of meerdere solo-instrumenten (blazers of viool), de gitaar had vaak een louter begeleidende functie. Een van de redenen daarvoor is het relatief lage volume dat een akoestische gitaar voortbrengt ten opzichte van andere instrumenten. Gitaristen van voor de jaren 50 waren in wezen allemaal slaggitaristen. Met het ontstaan van de elektrisch versterkte gitaar werd de gitarist ambitieus en wilt hij een stap hoger in de hiërarchie van de band. Hij wil, met andere woorden klinken als de blazers in de band. Het duurde niet lang vooraleer de gitaristen in kwestie ontdekten dat je dit effect verkrijgt door de versterker op 10 te zetten. De versterker word dan overstuurd waardoor de pieken van het signaal afgeknot worden. Dit heeft als effect dat er harmonischen gecreëerd worden, dat er compressie optreedt (dus een langere sustain) en dat de klank dus rijker en zangeriger wordt Brewster, David M. Guitar Tone and Effects. Hal Leonard Corporation,

16 Figuur 7: Frequentierespons van een Crown Hifi-versterker Figuur 8: Frequentierespons van verscheidene gitaarversterkers. 16

17 Ontwerp Er bestaan twee types van gitaarversterkers, de buizenversterker en de transistorversterkers. Beide versterkers werken volgens verschillende principes. Toch zijn er qua ontwerp ook grote overeenkomsten. Om de versterkingsfactor groter te maken en om meer controle te houden op de impedanties van de ingang en de uitgang bestaan de meeste versterkers uit twee stadia of trappen: de voorversterker en de eindversterker. Daartussen bevindt zich meestal een toonregeling. Een ander vast element in het ontwerp van de versterker is een voedingsgedeelte. Kort samengevat komt het er op neer dat een constante voedingsspanning tot een bruikbare variabele uitgangsspanning wordt gevormd, deze wordt geregeld door middel van variaties in het ingangssignaal. Dat houdt in dat de uitgangsspanning niet groter kan worden dan de voedingsspanning. Vraagt de ingangsspanning dan toch een grotere uitgangsspanning dan worden de toppen van dat signaal afgesneden en worden er dus extra harmonischen gecreëerd. Dit noemt men oversturing Gain en Volume De meeste versterkers zijn uitgerust met een gainregeling en een algemene volumeregeling. De gain bepaalt de ingangsspanning van de voorversterker, de volumeregeling die van de eindversterker. Door beiden af te regelen kan je de hoeveelheid oversturing bepalen. Wanneer beiden op 100% staan krijg je volledige oversturing. Maar je kan ook enkel de gain helemaal opendraaien om een oversturing op lager niveau te bekomen (denk aan de buren), en je kan ook de gain laag houden en het volume hoger om een cleane klank te bekomen. Hardrockers hebben de neiging alles open te draaien. Marshall heeft zo ooit een versterker uitgebracht met een aanduiding op de achterplaat tot 11, dit deden zij voor mensen die met 10 niet genoeg hadden. Deze versterker deed echter net hetzelfde als de versie die tot 10 ging. In het Jazzcircuit werkt men met een lage gain. Of men werkt met hifi-achtige solid state versterkers (vb.: de Roland Jazz Chorus JC-120). Hier dient ook de opmerking te staan dat de toonregeling van versterkers zich tussen beide trappen bevindt. Je gaat dus eq-en met een overstuurd signaal (dus met de extra harmonische) in plaats van met het cleane signaal. De oversturing klinkt daardoor rijker Solid State vs. Tube Zoals gezegd bestaan er twee belangrijke types versterkers. Er bestaan daarnaast ook twee soorten gitaristen. Zij die zweren bij de buizenversterker en de anderen. Dit zweren is enerzijds gebaseerd op waarheden en is anderzijds veroorzaakt door nostalgie en marketing. Verscheidene gitaristenfora geven een beeld van wat de algemeen aanvaarde pro en contra s van de transistorversterker ten opzichte van de buizenversterker zijn. Transistorversterkers zouden beter zijn voor cleane sounds, ze zijn sneller, ze zijn shockproof en ze vergen geen onderhoud. Ze scoren echter slechter wanneer ze overstuurd worden, ze zouden allemaal hetzelfde klinken en ze zouden warmte missen. Buizenversterkers daarentegen zouden wel warm klinken (ik las zelfs de term liefdevol) en hebben volgens velen een superieure oversturing. Daarnaast stelt men dat ze vetter en 16 Vandermeulen, Marc. Cursus Versterkertechniek. Rits Hogeschool,

18 dieper klinken. Dat vetter klinken heeft volgens mij te maken met de mate waarin gecomprimeerd wordt. Dat diepe heeft met de juiste equalizerinstellingen te maken (een beetje meer bas). Hun nadelen zijn de prijs, het gewicht (een buizenversterker heeft een zwaardere voeding, zij moet immers een spanning van circa 350V aan de buizen leveren) en het onderhoud. 17 Deze opvatting is algemeen aanvaard door de grote meerderheid der gitaristen. Diezelfde meerderheid van gitaristen sloeg er volgens een onderzoek uit 1986 van Busey en Haigler (Tubes versus Transistors in Guitar Amplifiers, 1986) echter niet in om een verschil te horen tussen beide types. Een groep van 20 (ervaren) testpersonen werd uitgenodigd om twee versterkers met identieke frequentierespons (d.m.v. een equalizer) en identieke compressie te bespelen. Het enige verschil tussen beiden was dus de methode van versterking in zowel de voorversterker als de eindversterker. De eerste test werd gedaan met eenzelfde buizengestuurde voorversterker en een keuze tussen een buizenversterker en een transistorversterker aan de eindtrap. Slechts één persoon wist beide types in 100% van de gevallen te identificeren, een andere scoorde 75%, de rest was gebuisd en vertoonde geen enkele constante in hun resultaten. Wanneer bij test 2 de voorversterker afwisselend uit transistoren en buizen bestond en de eindtrap steevast een buizenversterker was, kwam geen enkel van de testpersonen nog met geldige resultaten. In de laatste test werd het hele systeem getest. Van de 9 proefpersonen was er geen enkele die een verschil kon detecteren. De testpersoon die in de eerste proef 100% haalde deed deze laatste proef echter niet mee. 18 Dit brengt meteen een aantal kritische opmerkingen met zich mee. Wat zou immers het resultaat geweest zijn moest die testpersoon er wel geweest zijn? Was de groep die getest werd groot genoeg en hadden zij voldoende ervaring (zowel als gitarist als met apparatuur)? Toch kan men, met grote voorzichtigheid, stellen dat het verschil tussen beide types en vooral de adoratie van het ene boven het andere niet enkel op objectieve feiten gebaseerd is. Een groot deel van de betere kwaliteit die aan de buizenversterker toegeschreven wordt is volgens mij het gevolg van perceptie. Iets waar ook de fabrikanten op inspelen. Het feit dat een buizenversterker drie keer meer kost geeft een vals idee van betere kwaliteit. Waarschijnlijk kent deze hele mythe zijn oorzaak in het feit dat bij zijn ontstaan de transistorversterker inderdaad van inferieure kwaliteit was. Ondertussen zijn in het circuit van de transistorversterker echter voldoende aanpassingen gebeurt waardoor ze een zeer gelijkaardige klank en respons hebben met de originele buizenversterkers. Extra trappen in de voorversterking zorgen voor een meer graduele oversturing. Filtercircuits zorgen voor een buizenklank op vlak van frequentieweergave en compressors zorgen voor de imitatie van de natuurlijke compressie ( sag ) van de buizenversterker. Er zullen wel nog steeds verschillen zijn, ze zijn echter klein. 17 Hollow, A. Tube vs. Solid State Amps. juli (geopend april 2011). 18 Bussey, Stephen W., en Robert M. Haigler. Tubes versus Transistors in Guitar Amplifiers. Onderzoeksresultaat, Fullerton, California: CBS Musical Instruments,

19 Een laatste perceptie bij de buizenversterker is dat hij luider klinkt bij lager vermogen. Dit heeft echter meer met de mate van oversturing te maken dan met werkelijke geluidsdrukken. Het menselijk oor associeert door conditionering een overstuurde klank met een (te) luide klank, omdat het in 80% van de gevallen ook werkelijk zo is. Men is immers het geluid van een Hifiversterker gewoon. Als die overstuurt staat hij te luid. De oversturingscurve van een buizenversterker is daarentegen langer uitgerekt, een stijgende signaalsterkte wordt dus geleidelijk aan overstuurd (meer abrupt bij transistorversterkers). Hierdoor kan hij op hoger niveau werken (er is dus meer headroom mogelijk) zonder volledig te oversturen. 19 De verwerking van transiënten (luide pieken) in een geluidsignaal is daarnaast bij buizen ook softer dan bij transistoren. Deze transiënten klinken dus minder onaangenaam bij buizenversterkers. De stijgende luidheid in relatie tot het vermogen verloopt trouwens ook niet lineair. Een versterker met een vermogen van 50watt klinkt ongeveer dubbel zo luid als een versterker van 5watt en vier keer zou luid als een versterker van 0.5watt. Dit heeft alweer te maken met een niet-lineaire curve in het menselijke gehoor Voorbeelden In de bijlage vindt u een overzicht van de meest relevante versterkers. De Fender Bassman en Twin Reverb, de Marshall Plexi en de Vox AC30 Op de volgende pagina ziet u het elektronisch schema van een Fender Twin Reverb buizenversterker. 19 Keen, R. G. Tube Amp Faq (geopend april 2011). 19

20 20

21 3.7. Speakers/Cabinets Naast de versterker zelf heeft ook de speaker waarmee hij verbonden is en de kast waar die speaker in gemonteerd zit zijn eigen specifieke klank. Elke speaker heeft zijn eigen frequentierespons. Een grotere speaker (tot 15inch bij gitaarversterkers), zal minder bastonen filteren. Het grootste verschil tussen gitaarspeakers onderling is echter de open kast tegenover de gesloten kast. Een open kast heeft een ietwat scheller geluid met minder basrespons (hoewel speakers voor open kasten hierop voorzien zijn en dit effect vaak compenseren), daarnaast heeft dit als rechtreeks en logisch gevolg dat de speaker meer omnidirectioneel wordt, waarmee gewerkt kan worden in de studio (een microfoon achter de klankkast). De klank van open kasten wordt omschreven met termen als klaar en helder. Gesloten kasten hebben een betere basrespons en een meer naar voor gerichte klank. Deze klank beschouwt men als minder complex en meer in the face. Meestal loont het om de klankkast te kiezen die ontworpen is voor de versterker die je gebruikt. Experimenteren is echter vrij en kan interessante resultaten opleveren. 20 Dave Davies van The Kinks was niet tevreden met de flauwe distortie van zijn versterker (het was 1964, zwaar overstuurde versterkers bestonden nog niet) en besloot daarom om met een scheermes de conus van zijn speaker in flarden te snijden, de extra trilling van de speaker klonk (na drie pogingen en speakers) perfect zoals hij het wou. De speaker gingen dan wel doorscheuren en na een tijd moest hij onherroepelijk vervangen worden. Een dure praktijk dus Opnamemicrofoons. Wanneer we het geluid van een gitaarversterker willen opnemen of door een PA willen sturen doen we dit door een microfoon voor de speaker te plaatsen. Twee factoren zijn hier van belang: de keuze van de microfoon en de plaatsing ervan. Deze twee factoren moeten afgewogen worden aan het gewenste resultaat. In een opnamesituatie spelen andere elementen mee dan op een podium. Op een podium kiest men best voor een microfoon met grotere richtingsgevoeligheid en een kleiner membraan, men wil immers vermijden dat het omgevingsgeluid (stagerumble) mee opgenomen wordt. In een studio kan men wel kiezen voor een grootmembraanmicrofoon met een hogere gevoeligheid omdat men daar minder last heeft van stagerumble. Op de meeste podia gaat men het gitaargeluid capteren door een dynamische microfoon voor de versterker te plaatsen. Meestal is dit een Shure SM57 (enkel en alleen verschillend van de SM58 door de afwezigheid van een windscherm met popfilter) of een Sennheiser E609. Er is echter geen enkele wet die verbiedt om condensatormicrofoons te gebruiken die 20 Alexander, Wayne. Telecaster Guitarforum, Open Back versus Closed Back. maart (geopend april 2011). 21 Hinman, Doug. The Kinks: All Day and All of the Night: Day by Day Concerts, Recordings and Broadcasts, Backbeat books,

22 over het algemeen een betere en wijdere frequentierespons hebben en die beter zijn in het verwerken transiënten. Zij zijn echter kwetsbaarder en om die reden misschien minder geschikt op een rock n rollscene. Ze reageren ook slechter op (te) luide input. 22 Naast de keuze van microfoon is de plaatsing van die microfoon een bepalende factor. De nuances in de klank die gepaard gaan met de plaatsing van de microfoon werden nauwkeurig beschreven in een onderzoek voor de Audio Engineering Society door Alex Case in Voor dit onderzoek beperkt hij zich tot metingen van de frequentierespons van de SM57 voor de speaker van een Fender Twin Reverb. Wanneer men die microfoon tegen het doek plaatst maar meer van het centrum van de speaker verwijdert krijg je een verlies van lage tonen (vergelijk met de plaatsing van het element op de gitaar). Verder weg van de doek leidt door het proximity-effect tot een verlies aan basklanken. De hellingsgraad van de microfoon maakt bij 45 een dip rond 15kHz en een piek rond 20 khz. Wanneer men de microfoon recht zet (90 ) neemt men veel bas weg en maakt men een grote dip rond 10kHz. Terwijl dit onderzoek vertelt dat je de minst vervormde respons krijgt wanneer men de microfoon pal in het midden van de conus, tegen het afschermingdoek en volledig liggend plaatst, gaat men meestal kiezen voor een plaatsing buiten dat centrum en gaat men de microfoon een beetje kantelen. Men plaatst hem meestal wel tegen het doek. Figuur 9: Invloed van de plaatsing van een microfoon op de frequentierespons 22 Schambro, Joe. Guide to Microphone Placement, micing a Guitaramp. (geopend april 2011). 23 Case, Alex. Recording Electric Guitar, The Sience and the myth. Journal of the Audio Engineering Society, januari/februari 2010:

23 4. Effecten 4.1. Geschiedenis en markt. 24 Gitaareffecten bestaan er sinds men gitaar speelt, aanvankelijk was dat arsenaal aan effecten beperkt tot effecten door speeltechniek, later werd het uitgebreid door de mogelijkheid om versterkers te oversturen (dit was echter niet de bedoeling), nog later door de implementatie van vibrato- en reverbeffecten in deze versterkers. De mogelijkheid om een roterende speaker aan deze versterkers aan te sluiten bestaat ook al sinds de jaren 40 (uitgevonden door Donald Leslie). Dit effect werd oorspronkelijk trouwens voor orgels ontworpen en pas later door de gitarist opgepikt. In de periode tussen de ontwikkeling van de ingebouwde versterkereffecten en de eerste transistoreffecten kan men nog melding maken van de reel-to-reel techniek (Les Paul) om echo te creëren en van de manuele flangingtechniek. Ondertussen maakten men in studio s ook reeds gebruik van platereverbs en echorooms, en sneed men speakers kapot. Het eerste effect op basis van een transistor (high tech in die periode) en tevens het eerste effect in de vorm van een pedaal werd door Maestro (onderdeel van Gibson) in 1962 op de markt gebracht. De Fuzz Tone werd aangeboden als methode om de gitaar te laten klinken als een saxofoon 25. In 67 kwam de eerste wahpedaal op de markt, deze was ook ontwikkeld voor orgel maar werd vrijwel onmiddellijk opgepikt door gitaristen. In datzelfde jaar ontwikkelde Roger Mayer in opdracht van Jimi Hendrix (de pionier der gitaareffecten) de eerste octaver en kwam Dallas met de eerste Fuzz Face op de markt. Het jaar daarop had men de UniVibe van Univox. Zoals je ziet was 67 een kantelmoment in de geschiedenis van de stompbox. Men kan stellen dat de markt explodeert. In 76 komt de eerste Boss-pedaal uit (de CE-1) 26, vanaf nu begint men ook met de massaproductie van het stompboxeffect. Ibanez volgt snel. Electro Harmonix en MXR worden grote bedrijven. Een volgend belangrijk kantelmoment is er in de jaren 80, wanneer men de mogelijkheden van digitale technologie gaat toepassen op gitaareffecten. Men kan zeggen dat er toen ook een opsplitsing gebeurd is. Een aantal bedrijven gaan mee in die digitale revolutie, andere zweren bij analoge effecten. Deze kloof is momenteel aan het dichtgroeien. De markt van vandaag is opgesplitst in massaproducenten (Danelectro, Boss, Ibanez, Dunlop, gitaarproducenten, ), middelgrote bedrijven (EHX, Roger Mayer, Carl Martin, ) en kleine bedrijven, de zogenaamde boutique brands (Fulltone, Guyatone, Z.Vex, Frantone, Peter Cornisch, Dinosaural, Bad Cat, Dead By Audio) 24 Hughes, Tom. Analog Man's Guide To Vintage Effects. For Musicians Only Publishing, Hunter, Dave. Guitar Effects Pedals. Comp. Dave Hunter The Boss Corporation. Boss Book: The Ultimate Guide to the World's Most Popular Compact Effects for Guitar. Hal Leonard,

24 Vaak wordt het de grote bedrijven verweten om minder te experimenteren. Dit heeft echter niets te maken met de grootte van de bedrijven. Danelectro komt nog steeds met de meest vreemde ontwerpen op de markt, Roger Mayer blijft vernieuwen en Z.Vex is zo zot als een achterdeur, het feit dat hij naar de NAMM-show gaat met vissershoed en caoutchouc botten bewijst dit. 27 Die zotheid vindt je dan ook terug in het ontwerp van zijn pedalen (bijvoorbeeld de Tremodillo die randomgewijs geluid doorlaat en afsluit) die bewijzen dat out-of-the-box-denken lonend is. 27 Fuzz: The Sound That Revolutionized the World. Regisseur: Cliff Taylor

25 4.2. Een overzicht In dit overzicht bespreek ik de verschillende types van effectpedalen voor gitaar. Daarvoor heb ik ze ingedeeld in een aantal categorieën. Deze categorieën zijn echter niet dwingend. Vele effecten hebben een invloed op meerdere aspecten van een totaal geluid. Sommige phasers gaan bijvoorbeeld het signaal lichtjes oversturen, waardoor zij in een andere categorie zouden vallen, het is echter in hoofdzaak een modulatie-effect en wordt daarom in die categorie geplaatst. Distortioneffecten gaan, al dan niet via een manipuleerbare toonregeling, bepaalde frequenties boosten of cutten. Toch bespreek ik hen niet in de categorie van de frequentie-gerelateerde effecten omdat dit niet de belangrijkste eigenschap of bedoeling van de distortionpedaal is. Hoe meer overzichten ik in mijn bronnenonderzoek tegenkwam, hoe meer verschillende indelingen ik ontmoette. Deze indeling heb ik zelf bedacht op basis van werking. Ik geef bij elk type luisterfragmenten, voorbeelden van specifieke modellen, afbeeldingen, het elektrisch schema en voorbeelden uit de muziekgeschiedenis. Voor dit overzicht baseer ik mij zowel op externe bronnen als op eigen onderzoek. Het overzicht hieronder beperkt zich tot de categorieën die relevant zijn voor het onderwerp van mijn scriptie. Wie ook geïnteresseerd is in de andere categorieën verwijs ik graag door naar de bijlage hierover Oversturingseffecten Dit is veruit de belangrijkste en populairste categorie van allen. Het is historisch gezien ook de eerste. Dit alles heeft alweer te maken met het feit dat deze effecten ervoor zorgen dat de gitarist zichzelf kan promoveren binnen de band, van begeleider naar solist. Deze effecten geven allemaal op een of ander manier een vorm van oversturing en ze doen dit al dan niet in wisselwerking met de oversturing van de versterker. Wat het ook mag zijn, er bestaan net zoveel vormen en texturen van oversturing als er pedalen bestaan. Daardoor is het moeilijk om de verschillende types duidelijk af te bakenen. Wel kan men zeggen dat een signaal, wanneer het een sweep van ultraclean naar over-overstuurd zou maken, vier stadia passeert en dat die stadia elkaar overlappen Boosters Een boosterpedaal heeft als bedoeling om het gitaarsignaal zo zuiver mogelijk te versterken. Dat wil dus zeggen dat de pedaal zelf niets tracht te veranderen aan het frequentiespectrum of de harmonische inhoud van een signaal. Het moet gewoon luider zijn. Logischerwijs doet het dit op basis van een versterkercircuit met transistor. (zie afb.), deze lineaire versterking is echter eerder theorie dan praktijk. Een boosterpedaal klinkt nooit gewoon luider, meestal krijgt men als resultaat een lichte oversturing waarin bepaalde frequenties relatief gezien meer vertegenwoordigd zijn dan in het originele signaal. De lineaire booster voegt dus harmonischen toe. 25

26 De uiteindelijk functie van een boosterpedaal is niet het luider maken van het geluid van de elektrische gitaar voor een luisteraar (daarvoor heb je een volumeknop op je versterker), maar het luider maken van het signaal dat de voorversterker van je versterker te verwerken krijgt. Je plaatst in principe een voorversterker voor je versterker. Hierdoor zal deze sneller oversturen. De boosterpedaal is dus in feite een afstandsbediening voor de gainknop op je versterker en laat je toe om snel af te wisselen tussen de cleane en de overstuurde klank van de versterker zelf. 28 Daarnaast worden boosters vaak gebruikt als buffer bij het Figuur 10: LPB-1 van EHX begin van een effectketen om het onvermijdelijke signaalverlies van een serie van een tiental pedalen te compenseren. Soms plaatst men hem om deze reden ook op het einde van de keten. De frequenties die verloren gegaan zijn in de keten zal hij dan echter niet meer kunnen terugbrengen. De principes hiervan worden meer uitgebreid uitgelegd in het hoofdstuk bypass versus buffer. Boosters zijn er van heel eenvoudig (zoals het circuit hieronder) tot zeer complex (de Roger Mayer Concorde+) met eigen toonregeling en dubbel versterkercircuit met vooren eindversterking. Vele boosters worden voorzien van een filter waardoor men niet alle frequenties zal boosten (de Dan Armstrong Red Ranger Treble Booster). Deze zullen de klank uiteraard wel kleuren. Figuur 11: elektronisch schema van de LPB-1 van EHX Tracks nr geven een voorbeeld van het effect van de booster op de klank van de hele keten. Aangezien de sound van een (lineaire) booster moeilijk te onderscheiden is van het geluid van een versterker geef ik geen voorbeelden uit de muziekgeschiedenis. 28 Hunter, Dave. Guitar Effects Pedals. Comp. Dave Hunter

27 Het geluid van een treble-booster is daarentegen wel herkenbaar. Ik denk dan vooral aan Brain May van Queen, wiens sound gebaseerd is op zijn zelfgemaakte Red Special gitaar met Burns-pickups, de VOX AC30 en de Dallas Rangemaster TrebleBooster. 29 Goede voorbeelden van pedalen zijn, zoals gezegd, de LPB-1 van Electro Harmonix en de Concorde+ van Roger Mayer, maar ook de Microamp van MXR en de Super Hard on van Z.Vex Overdrive De Tubescreamer (het uiteindelijke onderwerp van deze scriptie) behoort tot dit type. Sterker nog, het is The Godfather van de overdrive-pedalen. Omdat ik straks, in een afzonderlijk hoofdstuk, dieper zal ingaan op de werking van deze pedaal kan ik hier vrij kort zijn. De overdrive pedaal doet exact wat hij zegt, hij overstuurt het signaal. Als je hem aansluit op een hifi-installatie zal je dus een overstuurde klank krijgen die iets gemeen heeft met de klank van een buizenversterker (warm, natuurlijk en tubey ), toch is het de bedoeling van de overdrivepedaal om in combinatie met een gitaarversterker gebruikt te worden. Net als de booster zal de overdrivepedaal werken als een voorversterker. Het verschil is dus dat de overdrive zelf reeds gaat clippen (d.m.v. diodes). Dit doet hij Figuur 12: de invloed van overdrive op het sinussignaal echter wel niet te extreem. Gewoon vermelden dat de overdrivepedaal zal clippen is echter veel te kort door de bocht. Moest dat het enige zijn dat de overdrivepedaal doet heeft hij geen meerwaarde in de totale rig. Met de versterker zelf kan men immers, door gain en volume af te regelen, elk stadium van clipping bekomen. Het wordt pas interessant als je weet dat een overdrivepedaal selectief clipt. Hierdoor krijgt het signaal, alvorens aangeboden te worden aan de versterker, reeds een gewijzigde harmonische inhoud. De afwezigheid van bepaalde harmonischen en de grotere aanwezigheid van anderen in een klank, bepalen het timbre en dus de muzikaliteit van een klank. Symmetrische clipping geeft een resultaat met meer oneven harmonischen en klinkt over het algemeen aangenamer. Asymmetrische clipping (de top van een golf wordt meer afgesneden dan de bodem of 29 Anderson, Esteban. Brainmaycentral.net - Gear (geopend april 2011). 27

28 omgekeerd) geeft een resultaat waarin zowel de even als de oneven harmonischen doorklinken. Deze even harmonische zorgen voor onaangename en dissonante klanken. Dit is te wijten aan intermodulatie van verschillende harmonischen waardoor de som- en verschilfrequenties hoorbaar worden. Deze klinken voor het menselijk oor niet samen met de basisfrequentie. Toch zijn deze dissonante tonen belangrijk voor de totale klank. Wanneer zij immers in matige dosis worden toegevoegd aan een klank, geven zij die klank extra diepte en warmte. Dit principe is trouwens de basis van de warmere klank van buizenversterkers (buizen creëren van nature een aantal even harmonischen, transistorversterkers doen hiervoor beroep op gelijkrichters). Een overdrivepedaal accentueert dus de muzikale harmonischen van het gitaarsignaal en laat dat signaal smookt klinken. 30 Het toevoegen van een extra toonregeling tussen de gain en de volumeregeling geeft extra mogelijkheden. Naast de Tube Screamer van Ibanez kan ik ook de Boss OD-1, de MXR Distortion+ (misleidende naam maar wel degelijk een overdrive-effect), Fulltone OD3, de Visual Sound Route66 en de Marshall Bluesbreaker vermelden. Tracks 1 tot 30 geven droge voorbeelden van overdriveeffecten. Wie muziek wil horen waarin men gebruikt maakt van een overdrivepedaal luistert best naar Texas Flood van Stevie Ray Vaughan, naar Bold As Love van Jimi Hendrix, naar La Grange Figuur 13: De Boss OD-3 van ZZ Top en naar Good Times, Bad Times van Led Zeppelin Distortion Het verschil tussen overdrive en distortion is relatief. Beiden gaan het signaal van de gitaar boosten en gaan harmonische inhoud toevoegen door middel van diode-clipping, Figuur 14: de invloed van distortion op het sinussignaal ze gaan dat clippen beiden ook op een symmetrische manier doen en ze gaan de mogelijkheid geven om het resultaat te vervormen met een toonregeling. Het enige 30 Keen, R. G. A Musical Distortion Primer (geopend april 2011). 28

29 grote verschil is dat een distortioneffect dit clippen veel extremer doet dan de overdrive. Er worden bij het distortioneffect dus meer en hogere harmonischen gecreëerd. Daardoor klinkt het distortioneffect ijler en scherper. De distortionpedaal zal daardoor ook meer comprimeren dan de overdrive. 31 Figuur 15: De ProCo RAT De meest bekende distortionpedalen zijn de ProCo Rat en de Boss DS-1 (meest verkochte pedaal ooit) en de Electro Harmonix Big Pi Muff (hoewel vaak verkocht en gepromoot als Fuzz-effect). Tracks 48 tot 57 geven u een droog voorbeeld. Natte voorbeelden zijn: Enter Sandman van Metallica, Spoonman van Soundgarden en By Deamons Be Driven van Pantera. Zoals je ziet vooral dus in de hevigere genres Fuzz 32 Het fuzzeffect was de eerste vorm van oversturing die men ooit in een pedaal heeft gestopt. Dit effect is volgens bepaalde bronnen ook de eerste oversturing die het tot in de hitlijsten geschopt heeft wanneer het toegepast werd in Satisfaction van The Rolling Stones (de kapotte speakers van Dave Davies waren er echter een jaar eerder). 33 Je kan stellen dat de mate waarin geclipt wordt even groot is dan bij het distortioneffect toch is er een wezenlijk verschil. Het fuzzeffect gaat immers asymmetrisch clippen waardoor ook de even harmonischen doorklinken. Hierdoor klinkt het fuzzeffect vooral Figuur 16: de invloed van het fuzz-effect op het sinussignaal hard (maar niet ijl). Een andere omschrijving voor het fuzzeffect is nasaal. Vergelijk het met een koperblazer die doorblaast. Door het gebruik van germaniumtransistors klinkt het effect daarenboven niet te schel. Hiermee moet men wel oppassen, niet alle germaniumtransistors klinken even goed. Door de grote marges die de fabrikanten toelaten in de productie van deze onderdelen 31 The Boss Corporation. Boss Book: The Ultimate Guide to the World's Most Popular Compact Effects for Guitar. Hal Leonard, Keen, R.G. The Technology of the Fuzz Face (geopend april 2001). 33 Hughes, Tom. Analog Man's Guide To Vintage Effects. For Musicians Only Publishing,

30 kan het gebeuren dat een germaniumtransistor hol klinkt. Dit was ook een van de grootste problemen waarmee de Dallas-Arbiter Fuzz Face te maken had (als de Tubescreamer de Godfather is van de overdrive-effecten, dan is de Fuzz Face dat voor de Fuzzeffecten en bij uitbreiding voor de hele categorie van gain-gerelateerde effecten). Sommige van deze Fuzz Faces waren goed, anderen klonken ronduit slecht. Het is bekend dat Jimi Hendrix regelmatig een soort auditie hield voor verschillende Fuzz Faces, hij koos dan, samen met Roger Mayer, de perfecte pedaal uit een reeks van soms wel tien om te gebruiken voor de uiteindelijk opname. 34 Fabrikanten van fuzzpedalen waarin germaniumtransistoren verwerkt zitten zijn vaak dagenlang bezig met het testen en selecteren van deze transistoren. Siliciumtransistoren zijn veel consistenter en goedkoper maar hebben, wanneer ze in een fuzz-circuit gebouwd worden een koudere klank. Bekende pedalen zijn zoals gezegd de Fuzz Face, maar ook de Fuzzfactory van Z.Vex, de Fulltone 69, Frantone s The Sweet, de Spitfire van Roger Mayer, de Fuzz van Carl Martin en de Sola Sound Tonebender. Droge tracks: Figuur 17: De inhoud van de Fuzz Face Goede voorbeelden naast Satisfaction van The Rolling Stones zijn: Foxey Lady van Jimi Hendrix, Sunshine of your Love van Cream, de solo van Whole Lotta Love van Led Zeppelin en Black Magic Women van Carlos Santana. Figuur 18: De Dallas-Arbiter Fuzz Face Octavers De octaver is een buitenbeentje in de categorie van de oversturingseffecten. Dit komt omdat het resultaat van zijn werk meer is dan wat we gewoon zijn van een oversturing. Figuur 19: clipping van het octavereffect 34 Heatley, Michael. Jimi Hendrix Gear; The guitars, Amps and Effects the Revolutionized Rock 'n Roll. Minneapolis, US: Voyageur Press,

31 Op basis van zijn werking en de relevantie voor deze thesis lijkt het mij toch opportuun om hem in deze categorie te plaatsen. De werking van een octaver is vrij complex, het circuit is daarentegen bijzonder eenvoudig, het sonische resultaat is vreemd maar niet lelijk. De hele werking is gebaseerd op het creëren van de asymmetrische golf waardoor vooral de eerste harmonische (exact een octaaf hoger dan het ingangssignaal) hoorbaar wordt. Dit gebeurt door een kopie van het ingangssignaal gelijk te richten en vervolgens samen te voegen met het originele signaal. 35 Het resultaat is zoals gezegd vrij vreemd voor het menselijk oor. Ik persoonlijk vind dat het nogal ambetant klinkt, dit heeft te maken met intermodulatie-effecten waardoor dissonante bijklanken ontstaan. Meestal wordt dit circuit gecombineerd met een fuzz-circuit waardoor het totaal een blazende textuur krijgt. Een nadeel aan de octaver is zijn onvermogen om complexe signalen (lees: akkoorden) te verwerken, daardoor worden te veel intermodulaties hoorbaar waardoor de klank niet meer te definiëren valt, tenzij als ronduit lelijk. De eerste octaver werd door Roger Mayer op maat ontworpen voor (alweer) Jimi Hendrix. Deze OctaviO werd echter niet gecommercialiseerd. De eerste effectenbouwer die dat wel deed was Tycobrahe met haar eigen OctaviA. Daarmee zijn meteen de twee belangrijkste pedalen van dit type vernoemd. Hetgeen volgde was steeds een kopie van dit basisontwerp, voor diegenen onder ons die niet over een onuitputbaar kapitaal Figuur 20: Roger Mayer s Octavio (reissue) beschikken, zijn de MXR Bluebox, de EHX Octave Multiplexer en de VoodooLab Proctavia mooie alternatieven. Daarnaast ben ik ook nog verplicht te vermelden dat er octaver-effecten bestaan die gebruik maken van synthesizertechnieken om extra octaven te creëren, hierdoor hebben zij de mogelijkheid om ook octaven te creëren onder de basisfrequentie. De EHX Pog is hier een goed voorbeeld van. Tracks 66, 67 en 68 zijn voorbeelden van een octaver. Er wordt gebruik gemaakt van octavereffecten in volgende songs: Purple Haze van Jimi Hendrix, Fire van Jimi Hendrix, Fool in the Rain van Led Zeppelin en Rusty Cage van Soundgarden. 35 Keen, R. G. A Musical Distortion Primer (geopend april 2011). 31

32 Volume gerelateerde effecten Compressors Compressors maken gebruik van versterkers en verzwakkers (attenuators) met als bedoeling de amplitude van de attack en de sustain van een klank aan te passen. Hij zal dus, indien goed geconstrueerd, geen invloed hebben op de harmonische inhoud van de klank. Er zal dus geen clipping optreden. De eenvoudigste manier om dit uit te leggen is de analogie met een automatisch regelbare volumeknop. Hoe hoger de amplitude van een ingangssignaal wordt, hoe meer men die volumeknop gaat dichtdraaien. Zo verhindert men dat het signaal zal oversturen. Elektronisch gebeurt dit door het ingangssignaal te gebruiken als regelsignaal voor een verzwakker die inwerkt op datzelfde ingangssignaal. Hoe hoger de amplitude van dat regelsignaal, hoe hoger de demping. Meestal gebruikt men voor het vormen van dat regelsignaal een transistor, soms ook een elektronenbuis of zelfs een systeem met een lamp en optische sensors. Figuur 21: De invloed van een verzwakker op het sinussignaal Als men dit principe vertaalt naar gitaargeluid, dat net als elk ander geluid bestaat uit een Attack, Decay, Sustain en Release, dan kan men merken dat de attack hoorbaar blijft (percussieve klank), dat de decay gedempt wordt en dat de sustain geboost wordt. Men krijgt dus een betere definitie van aanslaggeluiden (betere touch ) en een langere toon. De toon wordt dikker en punchier. 36 Dit is dan ook de reden waarvoor men dit effect gebruikt. Dit is anders dan de toepassing van compressie in de studio waar compressie bedoeld is om dynamiek te verminderen (die het beluisteren van een opname zou bemoeilijken), oversturing te verhinderen en een hogere luidheid te creëren. In tegenstelling tot deze studiocompressors werkt men bij de meeste pedalen met een vaste attack- en release-tijd. Meestal vind men slecht twee controleknoppen terug. Eén voor het uitgangsvolume en een knop die de treshold bepaalt. Hoe lager deze treshold komt te liggen hoe groter de compressieratio zal worden. In zijn maximale stand Figuur 22: de werking van de compressor 36 Hunter, Dave. Guitar Effects Pedals. Comp. Dave Hunter