06 Utrechtseweg. Zondag 17 september 1944

Transcriptie

1 06 Utrechtseweg Bij het Museum voor Moderne Kunst Arnhem aan de Utrechtseweg staat een Airborne-zuil ter nagedachtenis aan de laatste poging van Britse soldaten op 19 september 1944 om de Rijnbrug te bereiken. De meesten van hen, behorend tot het 2nd South Staffords Battalion, kwamen niet verder dan hier. Eén compagnie, A Company, onder leiding van majoor Henry Lane, bereikte die ochtend een pand van de Provinciale Gelderse Electriciteits Maatschappij (P.G.E.M.) aan de overkant van de Utrechtsestraat, tegenover het witte Kratongebouw. Ter plekke staat anno 2007 een kantoor van NUON, en op dat punt gaat de Utrechtseweg over in de Utrechtsestraat. Het Airborne House, ook zichtbaar vanaf deze plek, en enige aangrenzende panden vormden de laatste gevechtspositie van A Company[1] Zondag 17 september 1944 SS-Panzer Pionier Bataillon 9 Maandag 18 september 1944 Dinsdag 19 september Duitse tegenaanval Zondag 17 september 1944 Om uit te leggen waarom op deze plaats gevochten werd, moeten we iets terug in de tijd. De oorspronkelijke marsroute van het 3rd Parachute Battalion, onder bevel van luitenant-kolonel John Fitch, liep oorspronkelijk vanaf de landingsterreinen van de Britse 1st Airborne Division bij Heelsum en Wolfheze via de Utrechtseweg naar de brug. Dit bataljon volgde de middelste route, die de codenaam Tiger kreeg. Het 1st Parachute Battalion had de opdracht om via de Amsterdamseweg Arnhem binnen te trekken, dus via de noordelijke stadsrand. Deze route werd Leopard genoemd. Luitenantkolonel John Frosts 2nd Parachute Battalion moest via de Benedendorpsweg, de Klingelbeekseweg en Onderlangs naar de brug marcheren. Zijn onderdeel zou via deze Lion route de weg langs de rivier de Rijn volgen, ten zuiden van het 3rd Parachute Battalion. De opmars liep echter anders dan gepland op de eerste dag van Operatie Market Garden, 17 september Luitenant-kolonel Fitchs 3rd Parachute Battalion kwam die avond na gevechten ten westen van Oosterbeek niet verder dan de westelijke rand van het dorp. Slechts één compagnie bereikte via de spoorlijn Utrecht-Arnhem het centrum van de stad (zie punt 36). De helft van het 2nd Parachute Battalion bereikte de Rijnbrug, uitgezonderd B Company, die op het landgoed Den Brink in een gevecht verwikkeld was geraakt, en majoor Victor Dovers C Company. Dover en zijn mannen trokken die avond als eerste Britse gevechtseenheid over de Utrechtseweg in Arnhem. Twee verkenners, Lance-Corporal William Loney en soldaat Norman Shipley werden dodelijk getroffen en bleven iets voorbij de Kraton liggen. De rest van de compagnie zocht beschutting tegen het Duitse machinegeweervuur in een villa iets verderop aan de noordkant van de weg. Hier brachten zij de nacht door (zie ook punt 5). De familie Verkerk woonde destijds in de Utrechtsestraat 53, pal naast de Kraton, en zat die avond in de kelder. H. Verkerk, de jongste zoon, schreef in 1953: Om ongeveer tien uur s avonds begon als afspraak een hels lawaai van geweer en mitrailleurvuur. We hoorden de Engelsen in de portiek tegen de voordeur hakken. Zowel aan de voor- en achterkant werd hevig gevochten en het huis stond te schudden en te trillen onder vuur, dat de Duitsers in de vorm van luchtdoelmitrailleurs op ons huis gericht hadden, denkend dat het vol Engelsen zat. Misschien was dat wel zo, maar weten doen we het niet. Ze moeten dan aan de achterkant binnen zijn gekomen. [2] Het 1st Parachute Battalion ontmoette laat in de middag sterke tegenstand op de Amsterdamseweg, en de commandant besloot daarom aan het einde van de eerste dag naar het zuiden af te buigen, en de meest zuidelijke route te volgen. Op maandagmorgen stuitte zijn bataljon daar ook op zware Duitse tegenstand in een steenfabriek ten zuiden van de Klingelbeekseweg. Radioverbindingen tussen de drie bataljons lieten het afweten, en de situatie was voor de Britse parachutisten alles behalve duidelijk. 1

2 SS-Panzer Pionier Bataillon 9 Ook de Duitsers ervoeren die eerste dag en nacht als chaotisch. De 39-jarige Hauptsturmführer Hans Möller was een van hen. Met zijn SS-Panzer Pionier Batallion 9 was hij laat in de middag van 17 september richting Arnhem vertrokken. Hij kende de omgeving een beetje doordat hij in de meidagen van 1940 als genieofficier in het SS-Regiment Der Führer richting de Grebbeberg was opgetrokken. [3] Möllers bataljon maakte deel uit van de 9. SS-Panzer Division Hohenstaufen, en bestond uit een hoofdkwartiercompagnie, een constructiecompagnie voor het aanleggen of herstellen van bruggen, en drie bewapende geniecompagnieën: 1, 2 en 3. Daarnaast beschikte hij over een verkenningspeloton en twee pantserwagens die Möller vlak bij zijn commandopost in een ruimte onder de kapel van het St. Elisabeths Gasthuis opstelde. De totale sterke van het bataljon bedroeg ongeveer 250 officieren en manschappen. [4] Hauptsturmfúhrer Möller begreep dat de Utrechtseweg ongetwijfeld in het aanvalsplan van de Britten was opgenomen als ze vanaf Heelsum en Oosterbeek naar de Rijnbrug wilden marcheren. Zijn 1. Kompanie onder van leiding Obersturmführer Georg Steinert plaatste hij daarom tussen Onderlangs en de Utrechtseweg. De 2. Kompanie, met als commandant Obersturmführer Erhard Voss, plaatste Möller ten noorden van de Utrechtseweg en de spoorlijn. Op deze wijze zouden ze de Britse opmars kunnen blokkeren. Obersturmführer Engel werd door Möller naar de spoorbaan gestuurd om te kijken of er Britse parachutisten te zien waren. Die bleken er (nog) niet te zijn, en dus kreeg Engel het bevel om vóór de positie van de 2. Kompanie stelling te nemen.[5] Het in Möllers ogen snelle verschijnen van majoor Dovers C Company van het 2nd Parachute Battalion was onverwacht. Een vuurgevecht tussen de Britse parachutisten en enkelen van zijn manschappen, die bij het St. Elisabeths Gasthuis uitstapten, maanden hem tot voorzichtigheid. Möller had geen idee hoe sterk zijn tegenstander was. Ondanks de aanwezigheid van SS-Flak Abteilung 9, uitgerust met 20mm luchtafweerkanonnen, aan de zuidelijke rand van de spoorlijn was Möller niet gerust: Met een doorgebroken vijand moest rekening worden gehouden, aangezien mijn motorordonnans Meier beschoten was en ternauwernood kon terugkeren. Het was een zeer verwarde toestand. We hadden contact gehad met de vijand [bij het St. Elisabeths Gasthuis], maar de situatie bleek onduidelijk. Ik heb toen om versterking gevraagd, die me niet kon worden gestuurd. Het Artillerie Regiment 9 met Sturmbannführer Spindler werd [toch] als ondersteuning naar onze positie gezonden. Het geniebataljon werd onder het artillerieregiment van Spindler geplaatst. Het werd al licht toen onderdelen van het artillerieregiment aan mijn linkerflank (ten zuiden van de Utrechtseweg) werden opgesteld, zodat rond deze tijd een vrijwel naadloos front een verder oprukken van de vijand kon verhinderen. [6] Maandag 18 september 1944 Op maandagochtend was de situatie rond de Utrechtseweg in het voordeel van de Duitsers gekeerd. De poging van C Company van het 2nd Parachute Battalion om de straat over te steken mislukte. Slechts een klein groepje bereikte de overkant. Majoor Dover besloot toen via de achtertuinen van de huizen terug te trekken richting het St. Elisabeths Gasthuis, om vervolgens opnieuw de weg over te steken. Deze manoeuvre liep vast vlak bij een groot huis schuin tegenover het museum. Hier hield de compagnie nog enige tijd stand, maar werd toen krijgsgevangen gemaakt (zie punt 5). Diezelfde ochtend naderde vanuit Oosterbeek het 3rd Parachute Battalion. Doordat een deel daarvan bij station Oosterbeek-Laag een verkeerde weg was ingeslagen, kwam minder dan de helft in de omgeving van het ziekenhuis aan. Zij betrokken huizen ten westen daarvan, en kwamen die dag niet verder (zie punt 8). H. Verkerk herinnerde zich later: Maandag morgen zagen we door een kijker gevechten aan de overkant van de Rijn. Maandag overdag werd er hard op Onderlangs gevochten. s Avonds klopte men op de achterdeur. Denkend dat het de Engelsen waren deden we open. [Het bleek een buurman te zijn.] De Duitsers schoten vanuit de kelder van zijn huis door het plafond naar de Engelsen boven, die evenzo de Duitsers beschoten, zo zei hij. Deze buurman heette Henzen en (...) woonde op no. 31 [nabij het P.G.E.M.-kantoor][7] 2

3 Möller was maandag nog altijd ongerust en onwetend over de werkelijke sterkte van de Britse parachutisten tegenover hem. Die ochtend had zijn bataljon het merendeel van C Company gevangengenomen. Aan het einde van die morgen werd hij geconfronteerd met het 3rd Parachute Battalion dat minder dan 200 officieren en manschappen telde, en dus kleiner in aantal was dan zijn eigen bataljon: De vijand viel met zeer sterke krachten aan beide zijden van de Utrechtseweg aan. Hij had een anti-tankkanon opgesteld, en bestookte ons met een gerichte kogelregen. De straat was met glassplinters en asresten bezaaid, en de bovenleiding van de tramdraden was geknapt en lag over de straat. (..) Het doel van de vijand was duidelijk: hij wilde met alle geweld doorstoten naar de verkeersbrug in Arnhem, die ongeveer twee kilometer achter ons lag. (..) Veel later probeerde de vijand het via de Rijnoeverweg [Onderlangs], links van ons. Ik had destijds [op maandag] niet met mijn zwakke strijdmacht kunnen verhinderen dat ze die weg zouden gebruiken, omdat we aan de Utrechtseweg en rechts langs de spoorlijn [de wijk Lombok] genoeg te doen hadden om een verdere vijandelijke opmars te verhinderen. [8] Dinsdag 19 september In de nacht van 18 op 19 september werd door het 3rd Parachute Battalion van luitenant-kolonel Fitch tevergeefs een poging ondernomen om via Onderlangs de brug te bereiken (zie punt 11). Deze aanval werd met zware verliezen afgeslagen. De eenheid telde minder dan 100 man na een reorganisatie bij het Rijnpaviljoen, bij de splitsing van Bovenover (Utrechtseweg) en Onderlangs. Anno 2007 staat hier het Rijnhotel. De overlevenden werden bij het Rijnpaviljoen opgewacht door het 1st Parachute Battalion van luitenant-kolonel Dobie, dat over de Klingelbeekseweg was opgerukt. Dobie had de dag ervoor zware verliezen geleden, en de sterkte van zijn onderdeel was gedaald tot ongeveer 150 officieren en manschappen. Fitch werd op de hoogte gebracht door zijn collega van een plan om via zowel de Utrechtseweg als Onderlangs aan te vallen richting de Rijnbrug. Het 2nd South Staffords Battalion en het 11th Parachute Battalion zouden een poging wagen over de Utrechtseweg. D Company van de South Staffords marcheerde voorop, maar kwam onder zwaar mortier- en machinegeweervuur te liggen. Tegen de tijd dat ze het museum hadden bereikt, was nog slechts één officier over met minder dan de helft van de mannen. [9] Kapitein Reggie Foots B Company werd naar de voorhoede geschoven, en wist nog enige terreinwinst te boeken. Maar veel verder dan de tuin van het museum kwam men niet. Foot liet zijn eenheid stelling nemen in een klein dal aan de westkant van het gebouw. A Company trok in het pand zelf, en in huizen aan de overkant van de weg. Zij maakten zich gereed om de gebouwen van de P.G.E.M. aan de noordkant van de Utrechtsestraat te veroveren. In een korte gevechtspauze rond half acht s ochtends gingen twee broers van H. Verkerk naar buiten om te kijken wat er gaande was: Vroeg in de ochtend van 19 september was het [plotseling] angstwekkend stil en gingen mijn broers en de buurman eens op straat kijken door het huis nummer 31. Mijn broers vertelden dat er drie dode Engelsen in de straat lagen. Naar we later vernamen zaten er in het huis tegenover ons 70 Engelsen, die dus precies gezien hebben wat mijn broers deden. Eén lag vlak bij onze portiek. Een aardige jonge jongen met rood haar. [Dit was de 22-jarige soldaat Norman Shipley.] Later zag ik hem ook. Een eind verder lag een grote kerel [Lance-Corporal William Loney, 26 jaar oud] voorover. Je kon niets aan hem zien waar of hij gewond was, dan aan zijn valhelm. Deze was hem van zijn hoofd gevallen en er was een kogel dwars door heen gegaan. Hij had dus niet geleden. De Duitsers haalden ze pas vrijdags weg, na ze eerst beroofd te hebben. Ze gingen toen al tot ontbinding over. [10] Rond acht uur werd de aanval van A Company ingezet. De Britten bereikten het kantoor van de P.G.E.M., maar kwamen niet verder. Luitenant David Russell, een pelotonscommandant van C Company van het 2nd Parachute Battalion, bevond zich bij het hoofdkwartier van A Company in het museum. Mannen van zijn peloton kregen het bevel om de Duitse bewegingen te observeren. Zelf bevond hij zich enige tijd in het torentje op het dak van het gebouw: 3

4 We kregen de opdracht om de kamers op de eerste verdieping te bezetten en te observeren, maar omdat niemand interesse had voor onze rapporten leverden we onze eigen slag met de Duitsers die we zagen. We gaven een doel door aan de South Staffords mortierofficier [kapitein Willcocks], die met zijn groep in actie was vlak bij het museum. Op een minimale afstand, nadat een paar granaten waren geschoten om de positie te bepalen, schakelde hij een machinegeweerpositie uit met groot succes die kwam zeker niet meer in actie. [11] Doordat de aanval van het 2nd South Staffords Battalion vastliep, begaf de commandant, luitenantkolonel Derek McCardie, zich naar de ingang van het St. Elisabeths Gasthuis, waar hij een bespreking had met luitenant-kolonel George Lea van het 11th Parachute Battalion. Afgesproken werd dat Lea met zijn bataljon langs de spoorlijn, achter het St. Elisabeths Gasthuis langs, een poging zou wagen om de rechterflank van de Duitsers te omtrekken, en de vijandelijke stelling vervolgens vanuit die positie aan te vallen. [12] De lijken van William Loney en Norman Shipley werden op 19 september 1944 gefotografeerd door een Duitse militair. Deze trok tijdens de tegenaanval van de Sturmgeschütz- Brigade 280 met de troepen mee. Geheel links de woning van de familie Verkerk, Utrechtsestraat 33. (Foto Bundesarchiv) Plattegrond die de situatie op 19 september 1944 in de omgeving van het Gemeentemuseum weergeeft (Copyright F. van Lunteren, naar een kaart van Th. Boeree) Duitse tegenaanval Het plan werd verstoord door een Duitse tegenaanval, ondersteund met gemotoriseerde kanonnen van majoor Kurt Kühme s Sturmgeschützbrigade 280, rond tien uur in de ochtend. Daarnaast kreeg het 11th Parachute Battalion een nieuwe opdracht: het veroveren van landgoed Den Brink als steun voor een andere aanval in het noorden. McCardie kwam deze verandering nooit te weten doordat de koerier met dit bericht niet bij hem aankwam. De Duitse aanval leverde na het middaguur terreinwinst op toen hun tanks en gemechaniseerde kanonnen ongestoord konden optreden. Op bevel van de waarnemende Britse divisiecommandant waren de anti-tankkanonnen van de South Staffords namelijk achtergelaten in Oosterbeek. Op het strijdtoneel zelf raakte de munitie voor de Britse PIATS na enige tijd op, en daardoor verdween ook die bedreiging voor de Duitse pantservoertuigen. Hauptsturmführer Hans Möller schreef naderhand: De aanvalskracht [van de vijand] verslapte tegen tien uur. Ze groeven zich in, liepen uiteen en werden onzeker. [De vijand] was volkomen in de war, en krachtmatig door zijn hoge verliezen moedeloos geworden. Dat hadden die parachutisten niet verwacht, hier op een elitedivisie van de SS te stuiten. Ze hadden op een lichte slag gerekend. Het Sturmgeschütz was een ondersteuning die zij ontbeerden. [13] 4

5 H. Verkerk herinnerde zich van deze aanval: Dinsdags s morgens liepen de Duitsers in de tuin en boven in het huis. De voordeur was nog steeds gebarricadeerd. In de tuin en op het platje werd een mitrailleur opgesteld. We keken in de tuin naar beneden en zagen gewonde Duitsers en Engelsen [op] Onderlangs tegen de bomen zitten. Ze zaten daar elkaar te verbinden. Op aandringen van mijn vader gingen we naar binnen. Mijn broer zei dat hij een vreemde kerel bij het tuinhekje had gezien en vlak daarop klonk een korte vuurstoot in de tuin. De Duitser op het platje schreeuwde Muttie, Muttie en hij werd door zijn vrienden weggesleept. Als het op sterven aankwam waren de Duitsers laf. Dat ging in tegenstelling tot de Engelsen altijd schreeuwend en kermend. Plotseling schreeuwde er een Duitser: Tommies, Tommies en de hele bende rende als gekken het huis uit. Er werd krankzinnig geschoten terwijl er geen Tommie te zien was. Ineens hoorden we een mof boven aan de keldertrap schreeuwen: Tommies herunter? Tommies heraus kommen schnell! Van angst durfden we niets te zeggen. Woedend kwam hij met een machinepistool in de aanslag naar beneden en schreeuwde dat we Zivil hadden moeten roepen, daar hij bijna een handgranaat naar beneden had gegooid. [14] serie foto's: Duitse tegenaanval op dinsdagmorgen 19 september 1944 langs de Utrechtseweg vanaf Gemeentemuseum naar de Oranjestraat (Bovenover) (Collectie Bundesarchiv) Luitenant Russell in het Gemeentemuseum: Vijandelijke tanks en gemotoriseerde kanonnen waren nu in actie aan alle kanten, plus een 88mm kanon dat in de tuinen rond het museum vuurde vanaf de overkant van de rivier. De kelder stroomde vol met gewonden, en alle gebouwen om ons heen stonden in brand. Een tank kwam naar voren, en opende het vuur op ons gebouw. De eerste twee granaten spatten uit elkaar in de kamer die we net hadden verlaten. Met weinig vooruitzicht op een succesvolle uitbraak besloot ik met de compagniescommandant van de South Staffords [majoor T.B. Lane] dat verder verzet zinloos was. [15] 5

6 Rond half twee in de middag was het middelpunt van de gevechten naar het westen opgeschoven, en kregen krijgsgevangen Britse militairen de opdracht om hun gesneuvelde kameraden te bergen. Diverse soldaten lagen dood in het dalletje naast het museum. Wim van Lunteren kwam die middag bij toeval naar de Utrechtseweg, niet wetende dat er kort daarvoor een zwaar gevecht had plaatsgevonden: In de tuin van de woning op de hoek van de Bergstraat Utrechtsestraat stond een forse stapel Duitse helmen. Op de Utrechtsestraat, niet ver van het gebouw Kraton, lagen twee gesneuvelde Britten; een van hen had rossig haar. Op het hoogste punt van Bovenover tussen Kraton en het Gemeente Museum ligt een steil aflopende helling bedekt met struikgewas. Daar stond een Opel-Blitz vrachtauto met hoge zijschotten. De voorzijde van de wagen stond richting het station. Duitse soldaten, met het geweer in de aanslag, lieten de Britse gevangenen hun eigen gesneuvelde kameraden uit het struikgewas halen. De lijken werden dan met een ferme zwaai over de schotten geworpen. Het maakte een bonkend geluid. Rond die tijd passeerde een groep patiënten uit het St. Elisabeths Gasthuis onder begeleiding van een witte vlag. [16] Tot nog toe zijn historici er vanuit gegaan dat de gevechten in de wijk Lombok en rond de Utrechtsestraat en Utrechtseweg in de middag van 19 september 1944 ophielden. Duitse gevechtsrapporten en ooggetuigenverslagen van omwonenden tonen echter een heel ander beeld, hoewel een nieuwe grootschalige Britse poging om de Rijnbrug te bereiken, niet meer kon worden ondernomen. Kleine groepen parachutisten hebben mogelijk wel de strijd voortgezet, maar dit beïnvloedde de Slag om Arnhem nauwelijks meer. H. Verkerk schreef in 1953: s Woensdags morgens begon om precies tien uur een laatste en hevige aanval in de Utrechtsestraat van de Engelsen. U veronderstelde dat ze waarschijnlijk niet verder gekomen zouden zijn dan het Museum, maar ze kwamen in ieder geval tot ons huis, want ze smeten een handgranaat in de hal om de voordeur open te krijgen. Een van de drie railzen vloog er af, de twee anderen hielden het. Met donderend geraas werden twee grote tochtdeuren opgenomen en achter in de gang gesmeten. Daarna klonk hevig vuur. Dit was het laatste wat we van de Engelsen merkten. Met afgewende ogen zijn we langs de lijken voor ons huis, het huis uitgevlucht. Dat was woensdagmiddag één uur. Toen we het huis verlieten zag ik de lunch van zondag 17 september nog op tafel staan en de Duitsers hadden mijn soldaatjes in slagorde op de grond opgesteld. [17] 6

7 Noten naar boven [1] Alex Junier, Bart Smulders en Jaap Korsloot, By Land, Sea and Air. The history of the 2nd Battalion The South Staffordshire Regiment, (Renkum 2003) 108. [2] Brief H.A. Verkerk aan Theodoor Boeree, 17 januari Gelders Archief, Collectie Boeree, inventarisnummer [3] Hans Möller, Die Slacht um Arnhem und in Osterbeck (1978) 19. L.P.J. Vroemen Collectie (Gelders Archief, 2867), inventarisnummer D1-09. [4] De sterkte van Möllers bataljon is door diverse historici geschat op ongeveer 150 man. Dit aantal is onjuist aangezien de commandant zelf vermeldt dat zijn compagnieën, ondanks aanvullingen tijdens de strijd, slechts vijftig procent van hun sterkte telden aan het einde van de Slag om Arnhem. Als aantal noemt hij dan 35 tot 40 man per compagnie. (Möller, Die Slacht um Arnheim und in Osterbeck, bladzijde 32b.) Uitgaande van een sterkte van ongeveer 80 officieren en manschappen per compagnie kom je dan tot een totaal van tenminste 240, exclusief Möllers bataljonsstaf, de constructiecompagnie en de bemanning van zijn twee pantserwagens. [5] Möller, Die Slacht um Arnhem und in Osterbeck, [6] Ibidem, 22. [7] Brief H.A. Verkerk aan Theodoor Boeree, 17 januari Gelders Archief, Collectie Boeree, inventarisnummer [8] Möller, Die Slacht um Arnhem und in Osterbeck, [9] Junier e.a., By Land, Sea and Air, 108. [10] Brief H.A. Verkerk aan Theodoor Boeree, 17 januari Gelders Archief, Collectie Boeree, inventarisnummer [11] David Russell, 7 Platoon in Arnhem, 4. Het betreft een verslag dat hij na de oorlog schreef over zijn ervaringen in Arnhem (Gelders Archief, Collectie Freedom Trail Arnhem, map Correspondentie). [12] War Diary 2nd South Staffords, 19 september war_2ndstaffs.htm. Geraadpleegd op 9 mei [13] Möller, Die Slacht um Arnhem und in Osterbeck, 26. [14] Brief H.A. Verkerk aan Theodoor Boeree, 17 januari Gelders Archief, Collectie Boeree, inventarisnummer [15] David Russell, 7 Platoon in Arnhem, 4. [16] Verslag Wim van Lunteren, 11 mei [17] Brief H.A. Verkerk aan Theodoor Boeree, 17 januari Gelders Archief, Collectie Boeree, inventarisnummer 7